Халқаро савдода халқаро ташкилотларнинг роли - Экономика - Рефераты

Халқаро савдода халқаро ташкилотларнинг роли

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

182 KB

Халқаро савдода халқаро ташкилотларнинг роли Режа: 1. Жаҳон савдо ташкилоти 2. Савдо ва ривожланиш бўйича БМТ конференцияси (ЮНКТАД) 3. Халқаро савдо палатаси (ХСП) ва халқаро бож ташкилоти (ХБТ) 4. Ўзбекистоннинг ташқи иқтисодий алоқалари 5. Ўзбекистоннинг жаҳон савдо ташкилотига кўшилиш истиқболлари

1. Жаҳон савдо ташкилоти Жаҳон савдо ташкилоти кўп томонлама савдо тизимининг ҳуқуқий ва институтционал ўзагидир. У ички савдо қонунчилиги ва қоидаларини ривожлантириш ва амалга ошириш услубларини ҳукуматларга белгилаб, шартномавий мажбурият тамойилларини тақдим қилади. ЖСТга 1995 йил январида асос солинди. 1993 йил 15 декабрида мамлакатлар ҳукуматлари Уругвай Давраси бўйича музокараларни тугатдилар ва 1994 йил апрел ойида Марроккаш (Марокко) шаҳрида эришилган натижаларни амалиётга қўллаш бўйича охирги ҳужжатни имзоладилар. 1994 йил 15 апрелдаги Марроккаш декларациясида «Уругвай Давраси натижалари жаҳон иқтисодиётини мустаҳкамлайди ва бутун дунёда савдони, инвестицияларни кенгайтириб, ишчи кучи бандлиги, даромадларнинг ўсишига олиб келади», деб ёзиб қўйилган. Шу билан бирга у жамоавий баҳслар ва музокаралар орқали мамлакатлар орасидаги савдо алоқаларини ривожлантирувчи платформа ҳисобланади 1 . ЖСТ Уругвай Давраси натижалари ифодаси ҳамда Тариф ва Савдо бўйича умумий битим (ГАТТ) давомчисидир. Марроккаш декларациясининг кучга кириши билан ЖСТ га янги халқаро ташкилот сифатида асос солинди. У ЖСТ битимларига қўшилган товарлар савдоси, хизматлар савдоси ва интеллектуал мулк ҳуқуқи билан боғлиқ бўлган битимларнинг амалга оширилишига кўмак беради. Бундан тақари, у битимга илова сифатида киритилган савдо сиёсатини ёритиш механизми билан юзага чиқувчи ихтилофларни бартараф этиш шартномасининг қўлланишини амалга оширади 2 . Кўп томонлама савдо музокаралари бўйича Уругвай Давраси натижаларини ўзида мужассам этган якунловчи хужжат Жаҳон савдо ташкилотини ташкил этиш бўйича Битимни ўз ичига олади. ЖСТ Битими тўртта илова – 1947 йилда қабул қилинган тариф ва савдо бўйича умумий 1 «ВТО, Торговля будущего» ВТО Секретариат, 1995 2 Дж. Мирогианнис. "5 лет после Punta del Este. Новые переговоры в Уругвае ". "Сотрудничество Севера-Юга ", Афины,июль.1992 года.

битим ва янги Битимлар, жумладан, хизматлар савдоси ва интеллектуал мулк ҳуқуқини ҳимоя этиш битимларини ўз ичига олгади 3 . Биринчи Низом таркибида: - 1А Илова. Товарлар савдоси ҳақида умумий Битим. - 1В Илова. Хизматлар савдоси ҳақида умумий Битим. - 1С Илова. Савдо ҳақида Битим ҳамда интеллектуал мулк ҳуқуқи билан боғлиқ жиҳатлар (TRIPs). Иккинчи Низом ихтилофларни бартараф этишни назорат этувчи қоида ва жараёнлар бўйича Битим. Учинчи Низом савдо сиёсатини кўриб чиқиш механизмини ўз ичига олади. Тўртинчи Низом ЖСТнинг барча аъзо давлатлари томонидан имзоланган кўп томонлама Савдо Битимини ўз ичига олади ҳамда «…ушбу битимларни қабул қилмаган аъзо мамлакатларга ҳеч қандай мажбурият ёки ҳуқуқ юкламайди» деб қайд этади. Тўртта битим: - Фуқаролик самолетлари савдоси ҳақида Битим. - Давлат таъминотлари ҳақида Битим. - Сут маҳсулотлари ҳақида халқаро Битим. - Мол гўшти ҳақида Битим. Биринчи уч иловада келтирилган Битимлар барча аъзо давлатлар учун боғловчи вазифасини ўтайди (Ҳар томонлама савдо битимлари), тўртинчи иловадаги битим эса фақат имзо чекан давлатларнигина бирлаштиради (Кўп томонлама савдо битимлари). Савдо ва тарифлар бўйича асосий келишув (ГАТТ) нинг аввалги низомлари ГАТТ товарлар савдоси ҳақида Битимга (1А Илова) киритилган. Агар аниқроқ айтадиган бўлсак 1А Илова ГАТТнинг 1994 йилдаги низомларини (Уругвай Даврасигача бўлган ГАТТнинг 1947 йилдаги низоми назарда тутилаяпти), жумладан махсус протокол, қарорлар ва тушунчаларни, 3 «ВТО. Руководство для новичков». Eptalofos ed., 2000, Афины-Греция (Англ.).

ўз ичига олади. 1994 йилдаги ГАТТнинг товарлар савдоси ҳақида Битим қарорлари ЖСТ битимларининг 1А Иловасига киритилган: - Савдода техник тўсиқлар ҳақида битим - Божхона баҳоси ҳақида битим (1994 йилдаги ГАТТнинг VII бандининг бажарилиши) - Келиб чиқиш жойи ҳақида битим. - Импортни лицензиялаш жараёнлари ҳақида битим. - Юклашдан олдинги текшириш ҳақида битим. - Ҳимоя чоралари ҳақида битим. - Санитар ва фитосанитар тадбирларни қўллаш ҳақида битим. - Субсидиялаш ва компенсациялаш тадбирлари ҳақида битим. - Антидемпинг ва компенсацион бож ҳақида битим. (1994 йилдаги ГАТТнинг VII бандининг бажарилиши) - Садо билан боғлиқ инвестицион тадбирлар ҳақида битим. - Текстил ва кийим ҳақида битим. - Қишлоқ хўжалиги ҳақида битим. ЖСТнинг ГАТТдан фарқи нафақат аъзо мамлакатлар сонида (1994 йил якунида ГАТТда 128та, ЖСТда эса 2003 йилда 154), балки ЖСТ низомида қўлланиши кўрсатилган тижорат фаолияти ва савдо сиёсатини кенг қамраб олинганлигида кўринади. ГАТТ фақат товар савдоси масалалари билан шуғулланган, ЖСТ эса товар ва хизматлар савдоси ҳамда интеллектуал мулк ҳуқуқи садосини қамраб олади. ЖСТ Секретариати Женева шаҳрида жойлашган ва қуйидаги асосий функцияларни бажаради: 1. ЖСТни ташкил этувчи кўп томонлама ва ҳар томонлама битимларни бошқариш ва амалга ошириш 2. Кўп томонлама савдо музокаралари учун Форум 3. Савдо баҳсларини ҳал этиб бериш.

4. Миллий савдо сиёсатини назорат этиш ва жаҳон иқтисодий сиёсатини ишлаб чиқишга жалб этилган ўзга халқаро ташкилотлар билан ҳамкорлик. ЖСТ структураси келишувчи томонлар сессияси, ЖСТ вакиллари кенгаши, комитетлар, ишчи гуруҳлар, баҳсларни ҳал этувчи органлар, ЖСТ секретариати (Женевада жойлашган). ЖСТ нинг бошқарув органи Конференция ҳисобланади ва икки йилда бир марта йиғилади. Конференциялар оралиғидаги даврда ташкилотнинг юқори органи генерал кенгаш ҳисобланади. У товарлар, хизматлар ва интеллектуал мулк ҳуқуқи савдоси бўйича кегашни ҳамда турли хил келишув ва шартномаларнинг турли жиҳатлари билан шуғулланувчи комитет ва ишчи гуруҳларини назорат қилади. Товарлар савдоси бўйича кенгаш товарлар савдосига тегишли бўлган битимларнинг қўлланилиши ва бажарилиши устидан назоратни амалга оширади. Бунда унга товарлар бозорига кириш, санитария бўйича чора- тадбирлар, субсидия ва компенсация масалалари, божхона божларини баҳолаш, савдодаги техник тўсиқлар, антидемпинг амалиёти, импортни лицензиялаш, текстил савдосини мониторинг қилиш масалалари билан шуғулланувчи бир қатор комитетлар ва бошқа органлар ёрдам кўрсатади. Хизматлар савдоси бўйича кенгаш денгиз йўли билан ташиш хизмати, жисмоний шахсларнинг ҳаракати, телекоммуникация воситалари масалалари билан шуғулланади. ЖСТ секретариати генерал директор ва унинг тўртта ўринбосарлари устидан бошчилик қилади ва ЖСТ органлари фаолиятини таъминлашга жавобгар ҳисобланади. ЖСТ доирасида “битта мамлакат — битта овоз” тамойили амал қилади. ЖСТ га аъзо бўлмоқчи мамлакатлар учун мураккаб музокаралар жараёнини кутиб турибди. Натижада бу ташкилотга кириш истагини билдирган мамлакат ЖСТ битимларида кўрсатилган шартларни қабул қилиши керак. Ташкилот бюджети аъзо-мамлакатлар киритган бадал эвазига шаклланади,

унинг миқдори мамлакатнинг халқаро савдода иштирок этиш улушига қараб белгиланади. ЖСТ кириш истагини билдирган бир қатор мамлакатлар кузатувчи статусига эга ва бюджетга ката бўлмаган миқдордаги бадал ўтказишади. Бундай мамлакатлар сони 30 та ҳисобланади ва улар овоз бериш ҳуқуқига эга эмас. Битимда кўрсатилган асосий вазифалар – ташқи савдони либерализациялаш, божхона тарифларини камайтириш, импортни миқдорий чеклашдан воз кечиш, дискриминацияларни бартараф қилиш ҳамда бошқа кўп томонлама савдо-сиёсий чора-тадбирлар. Битимда мумкин қадар қулайлик бериш режимини қўллаш бўйича қарор марказий ўринни эгаллайди. Лекин Битим ушбу принципга риоя қилмаслик имкониятини берувчи бир қатор шартларни ҳам ўз ичига олади. ЖСТ (ГАТТ) нинг асосий фаолият кўрсатиш шакли бож конферен- цияларини ва тариф тўсиқларини пасайтириш бўйича маслаҳатлар ўтказиш ҳисобланади. ЖСТ фаолияти қуйидаги тамойилларга асосланади: 1) имкон қадар қулайлик яратиш режими асосида дискриминациясиз савдони амалга ошириш; тартибга солишнинг тарифсиз воситаларидан босқичма-босқич воз кечиш билан божхона божини белгилаш йўли билан миллий ишлаб чиқарувчиларни ҳимоя қилиш; 2) кўп томонлама музокаралар асосида божхона тарифлари ставка- ларини қисқартириш ва келажакда буни шерикларини огоҳлантирмасдан туриб оширишига йўл қўймаслик ҳам бунга амал қилмаслик; 3) савдо муаммоларининг олдини олиш мақсадида аъзо-мамлакатларга маслаҳатлар бериш; 4) ҳалол рақобатга асосланган халқаро савдони ривожлантириш; 5) ривожланаётган мамлакатлар учун имтиёзли режим тақдим этиш; 6) минтақавий савдо битимларини имзолаш; 7) текстил ва кийим-кечак учун халқаро савдосини тартибга солишнинг ўзига хос нормаларини белгилаш.

2. Савдо ва ривожланиш бўйича БМТ конференцияси (ЮНКТАД). Иқтисодий ҳамкорлик соҳасидаги БМТ нинг муҳим органи савдо ва ривожланиш бўйича БМТ Конференцияси (ЮНКТАД) ҳисобланади. Бу 1964 йилда ташкил этилган Генассамблеянинг автоном органи ҳисобланади ва ЮНКТАД да БМТ га аъзо давлатларнинг деярли барчаси иштирок этади. ЮНКТАД – озиқ-овқатдан тортиб фойдали қазилмаларнинг экспорт тушумини яхшилаш учун халқаро товар битимларига ҳомийлик ёрдамини кўрсатиш орқали ривожланаётган мамлакатлар иқтисодий манфаатларини ҳимоя қиладиган халқаро ташкилот. Конференция ривожланаётган мамлакатлар экспорт маҳсулотларининг ривожланган мамлакатларга кириб боришидаги тарифлар ва квоталарни камайтириш бўйича музокаралар олиб боради ҳамда ўзининг аъзоларини иқтисодий ёрдам бўйича комплекс программалар билан таъминлайди. БМТ Генерал Ассамблеясининг бу органига 186 мамлакат аъзо бўлган, ЮНКТАД қарор г оҳи - Женева (Швейцария). Асосий вазифалари - халқаро савдонинг ривожланишига, давлатлар ўртасида тенг ҳуқуқли ва ўзаро манфаатли ҳамкорлик ўрнатишга кўмаклашиш, халқаро иқтисодий муносабатларнинг ишлаши бўйича тенг ҳуқуқли тавсиялар ишлаб чиқиш, савдо ва шу билан боғлиқ бўлган иқтисодий масалалар бўйича минтақавий иқтисодий гуруҳлар ва мамлакатлар сиёсатини мувофиқлаштиришга хизмат қилади ҳамда халқаро савдо бўйича бошқа БМТ ташкилотлар фаолиятини координациялашга кўмаклашади. ЖСТ нинг ташкил этилиши билан ушбу ташкилот керакми деган фикрлар очиқчасига баён этиладиган бўлди. Лекин ҳозир ЮНКТАД жаҳон хўжалиги учун керак эканлиги эътироф этилмоқда, чунки бу ташкилот жаҳон иқтисодиётини ривожлантириш учун умумий савдо-сиёсий тамойилларни ишлаб чиқади. ЖСТ эса асосан савдо масалалари билан шуғулланади. ЮНКТАД ташқи иқтисодий муносабатлар соҳасида тенг ҳуқуқли ҳамкорликнинг ташкилий-ҳуқуқий масалалари билан бирга ташқи қарздорликни тартибга солиш, ташқи савдони кредитлаш масалалари бўйича

Генерал Ассамблея учун тавсиялар ишлаб чиқаради. БМТ статистика комиссияси билан биргаликда ташқи савдо фаолияти ҳисобини юритиш бўйича стандартларни ишлаб чиқади. ЮНКТАД гуруҳ бўлиб ишлаш тамойилига таянади: аъзо мамлакатлар ижтимоий-иқтисодий ва географик тамойиллар бўйича тўрт гуруҳга бўлинишган. ЮНКТАД қарори баёнот, резолюция ва бошқа шаклдаги тавсия характерига эга. ЮНКТАД нинг асосий вазифалари қуйидагилар: 1) иқтисодий ривожланишни тезлаштириш мақсадида халқаро савдони рағбатлантириш, айниқса ривожланиш даражаси ва ижтимоий-иқтисодий тизими турлича бўлган мамлакатлар ўртасида; 2) халқаро савдо ва шунга ўхшаш ривожланиш муаммоларига тегишли бўлган тамойиллар ва сиёсатни белгилаш; 3) халқаро савдо ва ривожланиш бўйича БМТ ташкилотларига ва органларига кўмаклашиш; 4) савдо соҳасида кўп томонлама ҳуқуқий актларни тасдиқлаш ва музокаралар олиб боришга кўмаклашиш; 5) савдо ва ривожланиш соҳасида минтақавий иқтисодий гуруҳлар ва мамлакатлар сиёсатини мувофиқлаштириш. ЮНКТАД нинг юқори органи - тўрт йилда бир марда ўтказиладиган Конференция сессиялари, бу давр оралиғида эса – ЮНКТАД Кенгаши. Конференция Сессиялари асосий сиёсий йўналишларни аниқлаш мақсадида тўрт йилда бир марта ўтказилади Преференция (лотинчада praeferentia - афзал кўриш ) – давлат томонидан маълум бир мамлакатнинг барча товарларига ёки айрим товарларига имтиёзли бож белгилаш. Преференция – протекционизмнинг ўзига хос шакли бўлиб, иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш дастаги ҳисобланади. Преференция асосида импортёр-мамлакатнинг иқтисодий ва сиёсий манфаатлари ётади. Иқтисодий манфаатлар хомашё, ёқилғи, ярим фабрикатлар ва тайёр маҳсулотларнинг айрим турларига нисбатан паст нарх белгилаш (божларни камайтириш ёки олиб ташлаш эвазига) асосида рўёбга

чиқарилади. Шу билан бирга ички ишлаб чиқариш учун қулай шароитлар яратиш ва келажакда унинг товарларининг ташқи бозорлардаги рақобатбардошлигини таъминлаш. Импортёр-мамлакат сиёсий манфаатлари преференция режими орқали мамлакат товарларини реализация қилиш учун янада қулай шароит яратиш асосида рўёбга чиқарилади. 1964 йил савдо ва ривожланиш бўйича БМТ нинг Женева конференциясида ривожланаётган мамлакатлар учун ўзига хос преференция режимини қўллаш бўйича қарор қабул қилинди ва бу имкон қадар қулайлик яратиш режими тамойилига зид эмаслиги белгилаб қўйилди. ЮНКТАД фаолиятида эришилган муҳим муваффақиятлар қуйидагилар: 1) ривожланаётган мамлакатлар экспорти учун иқтисодий ривожланган мамлакатлар томонидан умумий преференция тизими ишлаб чиқилди (1968 й.); 2) жаҳон товар айланмасининг ¾ қисмини ташкил қиладиган тайёр маҳсулотлар ва ярим фабрикатлар савдоси соҳасида умумий преференция тизимини яратиш (УПТ), бу тизим 1974 йилдан ишлай бошлади (бу тизим барча ривожланган мамлакатлар билан ривожланаётган мамлакатлар ўртасида савдо алоқаларида божларни камайтириш ёки олиб ташлашни назарда тутади, бунда ривожланган мамлакатлар ривожланаётган мамлакатларга бир хил шартлар асосида ҳамкорлик қилишни талаб қилмасликлари керак); 3) ривожланаётган мамлакатлар ўртасида глобал савдо преференция тизими яралилди (199 й.); 4) хомашё товарлари бўйича ўзига хос халқаро битимларни амалга оширишга кўмаклашиш. Бундан ташқари, ЮНКТАД денгиз транспорти соҳасида бир қатор лойиҳаларни ишлаб чиқди

3. Халқаро савдо палатаси (ХСП) ёки Жаҳон савдо палатаси ХСП – халқаро иқтисодий муносабатларга кўмаклашиш соҳасидаги энг қадимги универсал ташкилот. Халқаро савдо соҳасида кўплаб бошқа халқаро ташкилотлар мавжуд, лекин ХСП нафақат “қадимги”, балки халқаро савдони тартибга солишга таъсир қилиш даражаси самарали бўлган ташкилот ҳисобланади. Бу ташкилотга 1919 йил Атлантик-Ситидаги (АҚШ) Халқаро савдо конференциясида асос солинган. Фаолиятини 1920 йил бошлаган, қароргоҳи – Париж. Унинг таркибига 1500 дан ортиқ миллий савдо-саноат палаталари (баъзан ХСП “палаталар палатаси” деб номланади), тадбиркорлар иттифоқи ва бутун жаҳон бўйича 6000 дан кўпроқ йирик хўжалик компаниялари киради. ХСП мақсади халқаро иқтисодий алоқаларни ривожлантириш ва тўсиқларни бартараф этишга кўмаклашиш ҳамда халқаро даражада кўп томонлама ҳамкорликни мустаҳкамлаш ҳисобланади. ХСП нинг расмий мақсади – халқаро иқтисодий муносабатларнинг яхшилаш ва шу асосда келажакда жаҳон иқтисодиётини янада ривожлантириш, халқлар ўртасида дўстона муносабатлар ўрнатишга кўмаклашиш. Палата фаолияти эркин ва ҳалол рақобат тамойилига асосланган бозор иқтисодиёти тизимини яратишга, ҳар қандай шаклдаги протекционизмга қарши курашишга, барча мамлакатларнинг жаҳон иқтисодиётига тўлиқ интеграциялашишига, давлат чегаралари орқали айирбошлашни енгиллаш- тиришга йўналтирилган. Палатага аъзолик икки даражада амалга оширилади: 1) сиёсий мақсадни кўзламайдиган ва фақат ўз аъзоларининг ишлаш ва профессионал манфаатларини ҳимоя қиладиган миллий комитетлар ва унга ўхшаш ташкилотлар даражасида; 2) миллий комитетлари бўлмаган ҳолларда юридик ва жисмоний шахсларни Палатага қабул қилиш, “бевосита” даражада.

Палатанинг Бошқарув органи - конгресс, кенгаш, ижро этувчи комитет. Конгресс Палата фаолияти натижаларини тасдиқлаш ва халқаро иқтисодий муносабатлардаги муҳим муаммолар бўйича тавсиялар қабул қилиш учун ҳар уч йилда чақирилади. Кенгаш президент томонидан бошқарилади ва конгресслар оралиғида Палата фаолиятини олиб боради, конгрессни йиғиш билан шуғулланади, янги аъзоларни қабул қилади. У миллий комитет вакилларидан ташкил топади, овоз бериш ҳуқуқи Палата бюджетига қўшган улуш миқдорига қараб белгиланади. Кенгаш 10 та аъзодан ташкил топади ва битта овоз бериш ҳуқуқига эга. Кенгашни президент бошқаради, сессиялар бир йилда икки марта ўтказилади. Генерал секретар кенгаш топшириғи бўйича ташкилий-техник ва маъмурий функцияларни бажаради, БМТ ташкилотлари билан яқин алоқаларда бўлади, бунда у маслаҳатчи статусига эга. ХСП савдо-саноат палатаси фаолияти тўғрисида маълумотлар ва ойлик ахборот бюллетень нашр қилади. Халқаро божхона ташкилоти (ХБТ) Халқаро божхона ташкилоти (ХБТ) 1952 йил таъсис этилган ва ҳозирги кунда 139 давлатни бирлаштирган, жумладан Собиқ СССР республи- каларининг деярли барчасини. Ташкилотнинг асосий вазифаси – жаҳон доиравий айланишини тезлаштириш ҳамда божхона чегараларидан товарлар ва жисмоний шахслар ҳаракатини унификациялаш ва соддалаштириш мақсадида ягона бож “ўйин қоидасини” ишлаб чиқади ва тарғиб қилади. Бунда божхона тизими ва қонунчилигини уйғунлаштириш ҳамда божхона хизматини модернизациялаш катта аҳамият касб этади. ХБТ нинг вакиллик органи бита бошқарувчи ва олти вице-бошқарув- чидан ташкил топган Кенгаш, бир вақтнинг ўзида Молиявий ва техник комитетлар, Сиёсий комиссия, минтақалардаги вакиллар ҳисобланади.

Кенгашнинг юқори органи – аъзо мамлакатлар божхона хизмати бошлиқларининг ҳар йилги йиғилиши ҳисобланади. Бунда Сиёсий комиссия ва Молиявий комитетлар тайёрлаган материаллар кўриб чиқилади ва қарорлар қабул қилинади ҳамда ХБТ фаолияти стратегияси йўналиши бўйича тавсиялар берилади. Ташкилотнинг доимий фаолият кўрсатувчи ижроия органи Секретариат бўлиб, қароргоҳи Брюсселда (Бельгия) жойлашган. ХБТ нинг асосий фаолият йўналишларидан бири божхона ишини такомиллаштириш бўлиб, жаҳон хўжалигидаги ўзгаришларга қараб хужжатларни янгилаш ва битимларни кўриб чиқиш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилади. Бу ташкилотнинг жаҳон иқтисодиёти ривожланишига қўшган энг катта амалий ҳиссаси божхона жараёнларини уйғунлаштириш ва соддалаштириш бўйича ХБТ Конвенциясининг ишлаб чиқилганидир - Киото Конвенцияси (1973 йил қабул қилинган) ҳамда товарларни номлаш ва кодлаштиришнинг Гармонизацияланган тизими тўғрисидаги Конвенция (1983 йил қабул қилинган). 4. Ўзбекистоннинг ташқи иқтисодий алоқалари Халқаро иқтисодий майдондаги глобаллашув жараёни билан боғлиқ бўлган тенденцион ўзгаришларга асосан йирик иқтисодга эга бўлган давлатлар ва нисбатан кичик иқтисодли давлатлар ўртасидаги товар ва хизматлар айирбошлашни интенсивлашувига сабаб бўлди. Ушбу ҳолатни эътиборга олиб, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов «Жаҳон миқёсида глобаллашув ва рақобат тобора кучайиб бораётган бугунги замонда биз дунёда юз бераётган туб ўзгаришлар жараёнида эгаллаб турган ўрнимизни холисона ва танқидий баҳолашимиз, тобора ошиб бораётган ҳаёт талабларига жавоб беришимиз, кечаётган давр билан ҳамқадам бўлишимиз шарт» –деб таъкидлади. Бу ҳолат жаҳон бозори конъюнктурасини ва давлатлар тўлов балансини ёмонлашуви билан изоҳланади. Лекин Ўзбекистон Республикасида 2008 йилда ташқи савдо айланма 21,4 фоизга ва товарлар ва хизматлар экспорти

28,7 фоизга ортган. Албатта бундай ижобий ўзгариш ташқи экспорт ва импорт операцияларини мақсадли товар ва хизматлар гуруҳида олиб бориш асосида амалга ошган. Жаҳон миқёсида глобаллашув ва иқтисодиётнинг либераллашуви ҳамда рақобатни тобора кучайиб бориши билан боғлиқ жараёнларда кескин қалқиш ёки инқирозли вазиятдан сақланиш ҳамда интеграцион муносабатларда импорт маҳсулотларига ортиқча боғланмасликни муҳим масала эканлиги 2008йилда юз берган жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози сабоқлари асосида бугун барча иқтисодий адабиётларда ўз исботини топди. Ўзбекистон Республикаси экспорти ва импортининг базис даврларга нисбатан йиллик фоизда ўзгариши таҳлил қилинса, охирги йилларда экспорт салоҳиятини ортганлигини ва импорт операциялари бўйича ташқи қарзни йўқлигини кўриш мумкин (жадвал). жадвал Ўзбекистон Республикаси экспорти ва импортининг ўтган йилга нисбатан йиллик фоизларда ўзгариши 4 Кўрсаткичлар 2005й . 2006й . 2007й . 2008й . 2009й . 2010й . Экспорт 111,5 118,1 140,7 128,7 102,4 110,8 пахта толаси 117,9 106,2 102,8 94,6 94,9 146,0 озиқ-овқат маҳсулотлари 110,3 2,5р 150,7 67,5 139,0 177,1 улардан истеъмол маҳсулотлари 142,1 2,9р 156,6 67,9 136,4 177,3 кимё ва кимёвий маҳсулотлар 123,9 124,8 172,4 104,8 90,9 112,9 энергия манбалари ва нефт маҳсулотлари 103,6 164,2 216,7 160,5 142,2 80,2 қора ва рангли металлар 119,5 142,6 125,4 78,8 72,3 152,7 машина ва ускуналар 126,6 134,7 144,3 93,7 38,4 2,1м хизматлар 114,9 117,5 124,6 124,4 5,9 114,7 бошқалар 102,5 81,9 129,1 2р 98,0 103,9 Импорт 107,2 107,4 109,5 111,5 97,3 93,2 озиқ-овқат маҳсулотлари 110,1 124,4 112,7 126,1 105,5 113,2 4 Ўзбекистон Республикаси давлат Статистика қўмитаси маълумоти асосида ҳисобланган .

шундан истеъмол маҳсулотлари 117,9 106,0 93,3 110,7 86,0 113,9 кимё ва кимёвий маҳсулотлар 116,9 117,9 117,0 110,5 92,7 120,3 энергия манбалари ва нефт маҳсулотлари 127,9 183,1 87,7 66,5 72,5 161,0 қора ва рангли металлар 106,7 108,9 136,4 100,6 80,3 123,7 машина ва ускуналар 101,0 100,0 108,5 119,8 105,0 72,7 хизматлар 100,0 94,6 96,8 109,2 96,7 101,7 бошқалар 124,0 106,5 104,4 92,9 81,6 116,8 Жадвал маълумотига асосан экспортни 2007 йилда 2006 йилга нисбатан кескин 140,7 %га ўсиши ва импортни эса 2010 йилга келиб 93,2 фоизга тушишини кузатиш мумкин. 2010 йилга келиб экспорт суръатини ортиб бориши озиқ – овқат товарлари 177,1 %га ва жумладан истеъмол товарлари 177,3% ҳисобига бўлган бўлса, импорт эса энергия ва нефть маҳсулотлари (161%) ҳисобида бўлган. Ушбу келтирилган кўрсаткичлар таҳлилида импорт қилинувчи истеъмол товарларини 2010 йилда 113,9 %га ортиши мамлакатимиз ички захиралари ҳисобига унинг ўрнини босувчи ички истеъмол товарлари базасини кенгайтириш имкониятини Президентимиз И.А. Каримов «Мамлакатимиз иқтисодий тараққиётининг энг муҳим истиқболлари ваустувор йўналишларини белгилаб олар эканмиз, биз ички эҳтиёжнинг ўсишига алоҳида эътибор қаратишимиз керак бўлади» - деб таъкидлайди. Маълумки, ривожланаётган давлатларнинг ―импорт алмашинувчи ўсиш иқтисодий сиёсатига асосланиши, ташқаридан кириб келаётган импорт товарларни квоталаш эвазига ички талабни рағбатлантири лади. Мамлакат истиқбол кўрсаткичлари асоси ички истеъмол талабнинг ҳиссасини орттиришни мамлакатимиз Президенти « ...бизнинг яқин истиқболдаги энг муҳим вазифамиз бошлаган ишларимизни изчил давом эттириш – истеъмол талабини кенгайтириш мақсадида социал соҳани ривожлантириш, меҳнатга ҳақ тўлашни янада ошириш, хизмат

кўрсатиш секторини, инфратузилма объектларини ривожлантиришга, транспорт ва коммуникация лойиҳалари амалга оширилишига алоҳида эътибор беришдир» - деб таъкидлайди. Демак, глобаллашув жараёни жаҳон бозорида асосий товар гуруҳи бўлган глобал товарларнинг экспорти ва импортини динамик ўзгариши асосида унинг ҳиссаси ва таркиби бўйича полиномал боғлиқликлардаги тафовутларни чуқур таҳлил қилиш ҳамда ўрганиш халқаро глобаллашув жараёнида мамлакат ривожланишининг демократик бозор ислоҳотларини ва иқтисодиётни либераллаштиришни ва уни янада чуқурлаштиришнинг асоси ҳисобланади. 5. Ўзбекистоннинг жаҳон савдо ташкилотига кўшилиши Иқтисодиётни модернизациялаш, миллий ишлаб чиқарувчини ҳимоя қилиш, жаҳон хўжалигига самарали интеграцияланиш мақсадида ташқи иқтисодий фаолият (ТИФ)ни тартибга солиш воситаларидан фойдаланишда Ўзбекистон учун уларнинг орасида жаҳон савдо ташкилоти(ЖСТ) тамойилларига жавоб берадиган, демак, узоқ муддатли истиқболда қўлланиши мумкин воситалар ҳамда бу тамойилларга зид келадиган, шу тариқа вақтинчалик ва чекланганлик характерига эга бўлиши мумкин бўлган воситаларни фарқлай олиш муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон ЖСТ барча талабларига риоя қилиши шарт бўлмаган давр иқтисодиётни таркибий қайта қуриш ва экспортга йўналтирилган ишлаб чиқаришларни шакллантириш учун максимал даражада фойдаланилиши лозим. Бироқ, бу саъй-ҳаракатлар фақат улар халқаро савдо тизими билан низоларга олиб келмайдиган ҳоллардагина муваффақиятга эришиши мумкин. У ёки бу келишувлар муддатини кечиктиришга йўл қўйиш мумкин, лекин уларнинг барбод бўлишига эмас. Ўзбекистон аста-секинлик билан ЖСТ аъзоси мажбуриятларини ўз зиммасига олади. Ушбу халқаро ташкилот томонидан кўзда тутилмаган воситалардан босқичма-босқич воз кеча бошлайди. Бунда миллий

иқтисодиётга жиддий фойда келтира олмайдиган воситаларни имкон қадар тезроқ бекор қилиш ва токи улар ўз ролини охиригача ўйнамагунга қадар, таркибий қайта қуришга жиддий ёрдам кўрсатиши мумкин бўлган воситалардан фойдаланишга ҳаракат қилиш мақсадга мувофиқ. Мос равишда, ЖСТ билан музокараларда ҳам Ўзбекистон учун бу давр мобайнида мамлакат соф техник талабларни бажарибгина қолмай, ўзгаришлар учун фойдаланиладиган ташқи савдони тартибга солиш элементларини босқичма- босқич қисқартириши ҳам мумкин бўлган ўтиш даврига эришиш зарур. Бундай ёндашув Ўзбекистоннинг жаҳон иқтисодиётига тўлиқ интеграциялашувини изчиллик билан таъминлашга имкон берадиган ташқи савдо режимини янада либераллаштириш билан боғлиқ барча масалаларни комплексли ҳал этишни таъминлайди. Ҳозирги пайтгача Ўзбекистоннинг ЖСТга аъзо бўлиб кириши доирасида қуйидаги ишлар бажарилган. 1994 йилдан бошлаб Ўзбекистон ЖСТ кузатувчиси мақомига эга бўлиб, бу ташкилотга аъзо бўлиб кириш учун ариза берган. ЖСТ Бош кенгашининг 1995 йил январь ойидаги қарори билан Ўзбекистоннинг ЖСТга аъзо бўлиб кириши бўйича Ишчи гуруҳ ташкил этилди. 1998 йилнинг сентябрь ойида ЖСТга Ўзбекистон ташқи савдо режими бўйича Меморандум тақдим этилган. 1998 йил ҳукумат қарори (14.12.98й. 520-сонли ВМҚ 5 ) ташкилотга аъзо бўлиб кириш жараёнида вазирликлар ва идоралар фаолиятини мувофиқлаштиришни амалга оширувчи ЖСТ билан ишлаш бўйича Идоралараро комиссия ташкил этилди. 2003 йилнинг декабрида комиссия йиғилишининг якунлари бўйича аъзо бўлиб кириш бўйича икки томонлама ва кўп томонлама музокаралар ўтказиш учун ҳам, ЖСТ қоидаларига мувофиқ миллий қонунчиликка қўшимча ва ўзгаришлар киритиш бўйича таклифлар тайёрлаш учун ҳам зарур ҳужжатларни тайёрлаш бўйича ишларни 5 «Собранные законодательства Республики Узбекистан;2004г,№12,ст 139

бажарадиган ЖСТ билан ишлаш бўйича кичик Кенгаш ташкил этиш ҳақида қарор қабул қилинди. Ишчи гуруҳнинг 4 та йиғилиши бўлиб ўтди. Ўзбекистоннинг ЖСТга аъзо бўлиб кириши бўйича Ишчи гуруҳнинг 1-йиғилиши 2002 йилнинг 17 июлида Женева шаҳрида бўлиб ўтди, унинг давомида ташқи савдо режими бўйича Меморандум муҳокама қилинди. АҚШ, ЕИ, Австралия, Янги Зеландия, Корея унга ёзма равишдаги саволлар жўнатдилар. Аъзо бўлиб кириш жараёнига мувофиқ ЖСТга Ишчи гуруҳ йиғилиши якунлари бўйича ЖСТ аъзоларининг саволларига жавоблар; савдода техник тўсиқлар ва санитария ва фитосанитария чораларини қўллаш бўйича кўргазмали материаллар назорат рўйхатлари; интеллектуал мулк ҳуқуқларининг савдо жиҳатлари бўйича ахборот жўнатилди. Ўзбекистоннинг Жаҳон савдо ташкилотига (ЖСТ) аъзо бўлиб кириши ҳақидаги музокараларнинг ахборот босқичи якунлангач, ЖСТга аъзо- мамлакатлар Ўзбекистоннинг божхона тарифларига нисбатан дастлабки таклифлари билан танишиб чиқдилар. Ишчи гуруҳларнинг тўртта йиғилиши ўтказилди. Ўзбекистоннинг аъзо бўлиб кириши шартлари бўйича маслаҳатлар (икки томонлама ва кўп томонлама) бошланди. Ташкилотга қўшилишга тайёргарлик асосий босқичида олдинда турган бўлиб, унинг давомида ЖСТ манфаатдор аъзо-мамлакатлари билан икки томонлама асосда бу мамлакатларнинг Ўзбекистон ички бозорига кириши бўйича Ўзбекистоннинг муайян мажбуриятлари келишиб олинган. Шу аснода биз учун энг қулай шароитларда Жаҳон савдо ташкилотига аъзо бўлиб кириш имкониятлари қандай эканлиги ва тариф мажбуриятлари бўйича музокараларнинг ҳал қилувчи босқичида Ўзбекистон қайси позицияларни эгаллаши лозимлигини аниқлаштириб олиш муҳим аҳамиятга эга. Шуни ҳам эслатиб ўтиш жоизки, тарифга оид ён беришлар бўйича музокаралар давомида ташқи иқтисодий фаолият товар номенклатурасининг ҳар бир позицияси (уларнинг сони 11 минг атрофида) бўйича «боғланадиган» позициялар мувофиқлаштирилиши лозим, мослашув даврида Ўзбекистон

тарифларни улардан юқори кўтармаслик мажбуриятини ўз зиммасига оладиган киришга оид божхона божларининг энг юқори чегарасини («шифт») аниқлаб олиш зарур. Бундай «боғланиш» даражалари ҳозирда амал қилаётган импорт божлари ставкаларига тўғридан-тўғри дахлдор бўлмайди. Бироқ уларнинг роли ўта муҳим аҳамиятга эга, моҳиятан улар истиқболдаги даврда Ўзбекистоннинг тариф сиёсати сиртқи кўринишини ва маҳаллий ишлаб чиқарувчини мослашувчан протекционистик ҳимояси учун ўзига хос захирани шакллантиради. Бу нуқтаи назардан контрагент-мамлакатларнинг бозорга кириш учун қулай шароитларни қўлга киритиш мақсадида «боғланадиган» позициялар бўйича тарифлар даражасини ҳар томонлама пасайтиришга интилиши тушунарлидир. Ўзбекистон стратегияси ЖСТга қўшилиш бўйича ўтиш даврида объектив жиҳатдан қарама-қарши бўлиши, ўз ички бозорини импортчилар экспансиясидан имкон қадар максимал ҳимоя қилиши, иқтисодиётни модернизация қилиш ва шу асосда унинг рақобатбардошлигини ошириш учун вақт дан ютиши лозим. Турли мамлакатлар томонидан фойдаланиладиган импорт тарифлари тизими тариф божлари ранг-баранглиги катталигини намойиш этади, улар қаторида келгуси таҳлил вазифалари нуқтаи назаридан конвенцион ва мустақил, адвалор, ўзига хос ва аралаш божлар алоҳида қизиқиш уйғотади. Конвенцион божлар ўзаро савдо битимлари, жумладан, Тарифлар ва савдо ҳақида Бош битим (ГАТТ) билан боғланган мамлакатларга нисбатан қўлланади, айнан улар ЖСТ режими доирасида амал қилади, мустақил божлар эса бошқа мамлакатлар учун қўлланади. Адвалор божлар олиб кириладиган товарлар божхона қийматининг фоизида белгиланади, ўзига хос божлар импорт қилинадиган товарларнинг натурал (табиий) ҳажмига боғлаган ҳолда (кўпинча евро ёки долларда) ҳисоблаб чиқилади, аралаш божлар эса адвалор ва ўзига хос божларнинг уйғунлашувини акс эттиради. Ўзига хос ва аралаш божлар одатда тарифларнинг энг авж ставкаси – импорт

учун энг юқори божхона тўсиқларини шакллантиришини ёдга олиш ортиқча бўлмайди. Миллий иқтисодиётда тариф тўсиқлари даражасини умумлаштирувчи баҳолаш учун ўртача арифметик ва ўртача ўлчанган божхона тарифи кўрсаткичлари фойдаланилади. Бу кўрсаткичларнинг дастлабкиси барча тариф ставкаларининг ўртача арифметик кўрсаткичи кўринишида ҳисоблаб чиқилади ва импорт божхона тўсиқлари расмий даражасини белгилайди. Ўртача ўлчанган тарифга келадиган бўлсак, унинг номидан ҳам кўриниб турибдики, у амалдаги импорт ҳажмий ва структуравий кўрсаткичларига боғлаган ҳолда ҳақиқатда ундириладиган импорт божлари ҳажмига асосланади. Ўрта муддатли даврда анча аҳамиятга эга бўлган муаммо – Ўзбекистоннинг ЖСТга аъзо бўлиб кириши ҳақидаги музокаралар уларнинг боришини реалистик баҳолаш асосида давом этишидир. Вазият шундайки, яқин вақт ичида бунинг рўй бериши амримаҳол. Биринчидан, Ўзбекистоннинг кўриб чиқиш босқичида бўлган тарифлар бўйича таклифлари ЖСТни қониқтирмайди ва музокаралар муддатида импорт режимини тўхтатиш ва ставкалар «авжини кесиш»ни талаб қилинади. Иккинчидан, ЖСТ ривожланаётган мамлакатларнинг ЖСТга аъзо бўлиб кириш шартларига таъсир этиши мумкин бўлган, уч йил муддатга ҳисоблаб чиқилган минг йиллик Раунди – савдо музокаралари Доха раундини якунлайди. Бизнингча, ЖСТга қўшилиш – Ўзбекистоннинг жаҳон хўжалик алоқаларига янада интеграциялашувининг зарурий шартидир. Бироқ бу ташкилотга нима қилиб бўлса ҳам аъзоликка эришишдан маъно бўлмаса керак. ЖСТга аъзо бўлиб киришнинг ўзи алоҳида бир мақсад бўлмаслиги лозим, ЖСТга аъзо бўлиб кириш вақти эмас, балки ЖСТга аъзо бўлиб кириш шартлари муҳим. ЖСТ билан музокараларни давом эттирган ва Мингйиллик Раундида кузатувчи сифатида иштирок этган ҳолда вақтдан маҳаллий ишлаб чиқарувчиларнинг рақобатбардошлигини ошириш ва ички бозорнинг

алоҳида секторлари ҳимоясини кучайтириш учун фойдаланиш лозим (ҳимоя чоралари ҳақида қуйироқда гапириб ўтилади). Ўз-ўзидан, музокаралар учун яқин йилларга давлат структуравий сиёсатининг устуворликлари ҳамда импортни тартибга солиш механизмини такомиллаштириш ва экспортни қўллаб-қувватлаш дастури, жумладан, интеллектуал меҳнат маҳсулотлари ва хизматлари ҳақида яққол тасаввурга эга бўлиш лозим. Бундай тасаввурларга таянган ҳолда жаҳон савдо ҳамжамиятига қўшилиш мақсадида йўл қўйиши мумкин бўлган ён беришлар чегарасини аниқ белгилаш мумкин. Шунингдек, товарлар ва хизматлар айирбошлашни тартибга солишнинг миллий ва халқаро меъёрларини яқинлаштириш йўлидаги ҳар бир қадамдан умумий самарани (фойда ва йўқотишлар) батафсил ҳисоблаб чиқиш ҳам ортиқча бўлмасди. Мутахассислар орасида ЖСТга аъзо мамлакатлар бозорларининг очиқлик даражаси юқори эканлиги ҳақида фикр кенг тарқалган бўлиб, бунда уларнинг тариф тўсиқлари ўртача даражаси анъанавий равишда 5-7 % атрофида баҳоланади. Айнан шу даража кўриб чиқилаётган ташкилот мамлакатлари ички бозорларининг ҳимояланганлик ўртача даражасини ва ЖСТ тўлақонли аъзоси бўлиши учун ҳаракат қилаётган мамлакат айнан унга қараб йўналиш олиши лозимлигини белгилаб беради. ГАТТ Уругвай раундидан сўнг иштирокчи мамлакатларда тайёр маҳсулотларга ўртача ставкалар четдан олиб кириладиган хомашёга худди шундай ставкалардан қарийб саккиз баравар ортиқ бўлди. Реал божхона тўсиқлари бўйича баҳолашда (ўртача ўлчанган тариф бўйича) ушбу фарқ янада каттароқ бўлиб чиқади: масалан, АҚШда у 28 бараварга, ЕИ мамлакатларида 30 бараварга етади, Россияда амалдаги ставкалар бўйича хомашё ва тайёр маҳсулотлар ўртасидаги фарқ 2,4 барварни ташкил этади. Товарларнинг сезиларли қисми ЕИ мамлакатларга ҳеч қандай божларсиз олиб кирилиши, яъни бундай товар позицияларининг тахминан 1,1 минтгаси (яъни ТИФ ТН позицияларининг 10%и) нолинчи ставкаларга эга эканлигининг ажабланарли жойи йўқ. Аксарияти бу хомашё ёки қайта ишлаш

даражаси паст маҳсулотлар бўлиб, ўз-ўзидан тушунарлидир. «Ташкил- лаштирилган» савдо режимининг кўплаб саноати ривожланган иштирокчи мамлакатлари диверсификацияланган хомашё базасига эга эмас (қишлоқ хўжалиги хомашёсини истисно қилганда, ички бозор тўлалигича «ёпиқ») ва улар бирламчи хомашёни олиб кириш учун максимал даражада қулай режимни таъминлашга интилади 6 . Ички бозорнинг импортдан энг қаттиқ ҳимоя қилинадиган секторларига келадиган бўлсак, ЖСТга аъзо бўлган мамлакатларнинг кўпчилигида бу биринчи навбатда, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва озиқ-овқат маҳсулотлари ҳисобланади. Бошқача қилиб айтганда, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан савдони тартибга соладиган ЖСТ қоидалари ҳозирги пайтгача амалда либерал- лаштирилмаган. Ўз навбатида, «ташкиллаштирилган» савдо ҳудудидан ташқаридаги мамлакатларга нисбатан қўлланадиган мустақил ставкалар амалда ғарб бозорларига импортнинг йўлини ёпиб қўяди. Иш озиқ-овқат бозорларини қаттиқ ҳимоя қилиш билан чегараланиб қолмайди. ЖСТга аъзо-мамлакатлар саноат маҳсулотлари бозорларининг айрим сегментлари ҳам, айниқса, четдан олиб кириладиган қайта ишлаш даражаси юқори бўлган маҳсулотларга нисбатан, бунда нафақат катта бож тўсиқлари, балки тартибга солишнинг нотариф усуллари билан ҳам, импорт учун «ёпилади» АҚШда саноат маҳсулотлари бозорларини «авж» тарифлар билан ҳимоя қилиш кенг қўлланади, ЕИ мамлакатларида тўқимачилик маҳсулотлари, кийим-кечак, автомобиллар ва айрим юқори технологияли товарлар билан ифодаланадиган ички бозор секторлари энг катта тариф тўсиқлари билан ҳимояланади. Ўртача ўлчанган ва ўртача арифметик ставкалар ўртасидаги фарқнинг катталиги ЖСТга аъзо-мамлакатлар алоҳида бозорлари ҳимоясининг «қаттиқлиги»ни. 6 http://institutki2008.ru/Kupcam-speshka-ne-k-licu.html

Бу энг оммавий импорт турлари экспансиясидан ҳимоя қилиш мақсадида ўзига хос ва аралаш божлар кўринишида ҳисоблаб чиқиладиган «авж» тарифларини қўллаш натижасидир. Ўзбекистон кўплаб товар позициялари бўйича ЖСТ аъзо-мамлакатлар билан таққослаганда ички бозорга хорижий товарлар кириб келиши борасида эркинроқ режимни ифодалайди деб тасдиқлаш мумкин. Ҳисоб-китоблар шуни кўрсатадики, Ўзбекистонда амал қилаётган ставкалар масалан, ЕИ мамлакатларида қўлланаётган конвенцион бож ставкаларидан ТИФ ТН камида 3 мингта позицияси бўйича пастроқдир (бунинг ярмидан кўпи саноат маҳсулотларига тўғри келади). Оқилона протекционизм сиёсати юритишга амалий эҳтиёж Ўзбекистоннинг ЖСТга аъзо бўлиб кириш муаммосига янгича назар ташлашга мажбур қилади. Албатта, бу ташкилотга тўла ҳуқуқли аъзолик Ўзбекистонга жаҳон савдосини кўп томонлама тартибга солиш қатнашчиси бўлиш имкониятини беради ва маҳаллий товарларнинг бошқа мамлакатлар бозорларига ҳаракатланиши йўлидаги жиддий тўсиқларни олиб ташлашга ёрдам беради. Шу сабабдан ЖСТга аъзо бўлиб кириш зарурати умуман олганда тортишувларга сабаб бўлмайди. Шу билан бирга, ушбу ташкилотга қўшилишнинг муайян шартлари чуқур ўрганиб чиқишни талаб этади. ЖСТга тезроқ аъзо бўлиб кириш тарафдорлари Ўзбекистон ЖСТ қоидаларидан истиснолар ва маълум бир имтиёзлар олиши мумкинлигига умид қиладилар. Мазкур муаммога бошқа бир нуқтаи назар шундан иборатки, музокаралар жараёнини давом эттирар экан, музокаралар даврини селектив инвестицион сиёсат юритиш ва иқтисодиётни мустаҳкамлаш, саноат товарлари рақобатбардошлигини ошириш учун фойдаланган ҳолда ЖСТга аъзо бўлиб киришни бироз кечиктириш лозим. Ушбу нуқтаи назар тарафдорлари ўз позицияларини биринчи навбатда, ЖСТга қўшилиш билан Ўзбекистон божхона тарифини пасайтириш, божхона тўловлари бўйича имтиёзларни бекор қилишга мажбур бўлади, натижада бозорнинг янада очиб

берилиши, корхона ва тармоқларнинг бир қисми банкротга учраши ва ижтимоий вазиятнинг ўткирлашувига олиб келади, бу эса ЖСТга аъзоликдан олинадиган фойда билан таққослаб бўлмайдиган оқибатларга олиб келади деган фикр билан асослайдилар. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон икки томонлама асосда барча асосий савдо ҳамкорлари (46 мамлакат, жумладан, ЖСТ аъзолари) ва МДҲ давлатларининг 11 таси билан мумкин қадар қулайликлар яратиш режимига эга. Ўзбекистон Республикаси товар айланмасининг 97 фоизи ушбу мамлакатларнинг биргаликдаги улушига тўғри келади. Ушбу нуқтаи назардан ЖСТга аъзо бўлиб кириш давлатнинг ташқи савдони тартибга солиш масалаларига аралашувини қисқартириш ва оқибатда, ички бозорга киришни соддалаштиришга кўпроқ даражада хизмат қилади. Бизнинг фикримизча, мазкур босқичда ҳеч бўлмаганда миллий ишлаб чиқариш ва бозорни ўртача протекционистик ҳимоя қилиш учун мавжуд барча имкониятлардан фойдаланиб, ЖСТга аъзо бўлиб киришни тезлатиш зарур. ЖСТга қўшилиш – мамлакатнинг жаҳон хўжалиги алоқалари тизимига интеграцияси динамикасининг юқорилиги, ғарб бозорларини маҳаллий маҳсулотлар учун «очиш» ва мамлакат саноати рақобатбардошлигини ошириш зарурати билан асосланадиган объектив жараёндир. Миллий иқтисодиётнинг қиёсий устунликларини амалга ошириш вазифаларининг муқобил вариантларга эга эмаслиги нуқтаи назаридан айнан ушбу ошириш салоҳияти, миллий ихтисослашувнинг рақобатбардошли ишлаб чиқаришларини ривожлантириш имконияти – Ўзбекистон ЖСТга аъзо бўлиб киришдан оладиган асосий фойда мана шулардир. Албатта, бу қадам иқтисодиётга, ташқи иқтисодий алоқаларни бошқариш усуллари ва жаҳон ҳамжамияти билан ўзаро алоқалар характерига катта таъсир кўрсатади. Бироқ таъсир албатта бир маъноли бўлмайди. Аввало, бизнинг ЖСТга аъзолигимиз фойдалилиги ҳақидаги тезисни аниқлаштириб, қуйидагиларни қайд эти ш лозим .

Биринчидан, энг йирик ва нуфузли халқаро иқтисодий ташкилотлардан бирининг аъзосига айлангач, Ўзбекистон жаҳон ташқи савдо алоқаларининг янги шаклларига киришишдан ташқари ўз манфаатларини ҳисобга олган ҳолда уларни ривожлантиришда ҳам иштирок этиш имкониятини қўлга киритади. Иккинчидан, маҳаллий экспортчи ва импортчилар ГАТТ, ГАТС ва ТРИПС каби битимларга таянадиган унификацияланган ҳар қандай маконга кириш имконига эга бўлади, жумладан, ГАТТ/ЖСТ тамойиллари ва чоралари билан кафолатланадиган бошқа давлатларда халқаро-ҳуқуқий ҳимоя ҳуқуқини (улар билан савдода мумкин қадар қулайликлар яратиш режимидан фойдаланиш билан бирга) қўлга киритади. Аниқроқ қилиб айтганда, Ўзбекистон қуйидагилардан юридик жиҳатдан ҳимоя қилинади: 1) хорижий давлатларнинг дискриминацион ички солиқлар, акцизлар ва божхона йиғимлари, товарлар транзити чекловлари қўллаши; 2) савдодаги техник тўсиқлар бутун мажмуидан фойдаланишнинг дискриминацион шакллари (техник ва бошқа меъёр ва стандартлар, сертификация қоидалари ва б.); 3) ташқи савдо фаолияти қатнашчиларининг экспорт ва импорт операцияларига нисбатан бошқа савдо-иқтисодий воситаларни қонунсиз қўллаш. Учинчидан, хорижий ҳамкорлар билан савдода маҳаллий экспортга тарифга оид ва нотариф тўсиқлар салбий таъсири кескин сусаяди. Бунда ЖСТ музокаралар «пакетли усули»дан фойдаланишга имкон беради. Тарифларни қисқартириш масаласи бўйича музокараларнинг якуний натижалари барча келишув ва битимларни ўз ичига оладиган пакет кўринишида расмийлаштирилар экан, музокараларнинг айрим қатнашчилари келишувлар бутун тўплами бўйича сўровлар ва ён беришлар мувозанатини сақлаган ҳолда йўналишлардан бири бўйича кўпроқ ва бошқаси бўйича камроқ ҳажмда мажбуриятларни ўз зиммасига олиши мумкин. Ўзбекистон учун бу алоҳида аҳамиятга эга, чунки у маҳаллий товарларга божхона

божларининг пасайтирилишига жавобан хорижий ҳамкорларга ўзининг тарифга оид ён беришларига мослашувчанроқ ёндошиш имконини беради. Тўртинчидан, Ўзбекистоннинг халқаро ишлаб чиқариш кооперациясига ва халқаро ишбилармонлик ҳамкорлигининг бошқа энг илғор шаклларига қўшилиши учун қулай шарт-шароитлар пайдо бўлади. Бу ерда ўзаро алоқа қилиш усуллари бой тўплами, жумладан, қўшма корхоналар таъсис этиш ва биргаликдаги тадқиқотлар, интеллектуал мулкни ишлаб чиқариш ва сотув, айирбошлаш ҳақидаги хулосалар мавжуд. Ўзбекистон учун айниқса, мамлакат ҳудудида жойлашган ва янги иш ўринлари яратишдан ташқари иқтисодиётнинг янада ривожланиши учун асосларни таъминлайдиган саноат корхоналари ва тадқиқотчилик ташкилотлари барпо этилиши жалб этувчан ҳисобланади. Кооперацион алоқалар юқори мослашувчанлик даражасига эга, улар қўшма инвестицион лойиҳалар қатнашчилари хавфсирайдиган «сувости тошлари» холи бўлиб, масалан, чет эл инвестицияси иштирокидаги корхоналар билан таққослаганда «чет мотивлар»дан кўпроқ тозаланган ҳамкорликнинг ўзига хос шаклини ифодалайди. Кооперацион алоқаларга қўшилиш – жаҳон ишлаб чиқариш жараёнига киришиш ва шу асосда маҳаллий саноатнинг ташқи иқтисодий фаолиятга йўналтирилган (юқори технологиялар, хизматлар ва ҳ.к. билан боғлиқ) янги истиқболли секторларини ривожлантиришнинг энг ишончли усулидир. Шу боисдан ЖСТга аъзолик мамлакатларга ташқи муҳитдан алоҳида бўлиб ажралиб воситасида эмас, балки ўзгарувчан шароитларга мослашувчанлик даражасини ошириш йўли билан ноқулай жаҳон хўжалиги таъсирига ўз боғлиқлигини пасайтириш потенциал имкониятитга эга бўлади. Иқтисодиёт ривожланишининг ўтиш даврида чеклов характерига эга бўлган маълум бир танлаш хусусиятига асосланган чоралар ҳам ЖСТ чора-тадбирлари структурасига зид келмайди. Бешинчидан, замонавий ишлаб чиқариш ва бошқарув технологиялари импортининг имкониятлари кенгаяди, маҳаллий саноат корхоналарининг акцияларини харид қилиш, инвестицион лойиҳаларни хусусий кредитлаш,

тўғридан-тўғри инвестициялаш шаклида хорижий капиталнинг Ўзбекистонга оқими кучаяди. Олтинчидан, ташқи савдодаги низолар ва тортишувларни реал ҳуқуқий асосларда ҳал қилиш шароитлари яхшиланади, «савдо урушлари» нинг олдини олиш кафолатлари ишончлироққа айланади. ГАТТ/ЖСТ доирасида низоли вазиятлардан чиқиб кетишнинг муросали йўлларини излаш ва маслаҳатлар механизми қирқ йилдан ортиқ муддат давомида ривожланиб келди. Бу механизм, хусусан, савдо чораларининг ғайриқонуний қўлланиши, антидемпинг воситалардан адолатсиз фойдаланиш каби мураккаб масалалар бўйича ечим топишга имкон беради. Бироқ ЖСТга қўшилиш фақат ютуқларга эга бўлишни ваъда қилмайди. Ўзбекистоннинг ушбу ички бозорни очиш ташкилотига аъзо бўлиб кириши билан боғлиқ ҳолатларда муқаррар бўлган йўқотишлар қандай? Маълумки, импорт божларини пасайтириш – исталган миллий иқтисодиёт, айниқса, шаклланиш босқичини бошидан ўтказаётган иқтисодиёт учун жуда оғриқли жараён ҳисобланади. Маҳаллий ишлаб чиқаришларнинг рақобатбардошлик даражаси жуда пастлигини эътиборга олиб, ички бозорнинг тез очилиши хорижий товар ишлаб чиқарувчилар экспансиясининг кескин кучайишига олиб келадигина эмас, балки бундан келиб чиқадиган барча, жумладан, ижтимоий оқибатлар билан биргаликда маҳаллий саноатнинг бир қатор (аввало, депрессив) тармоқлари мавжудлигининг ўзини шубҳа остига қўяди. Фискал муаммонинг кучайиши ҳам мумкин. Импорт божхона тўловлари бугунги кунда – бюджет тушумларининг энг кўп «тўпланадиган» тури бўлиб, умуман олганда солиқ интизоми пастлигини ҳисобга олиб, яқин истиқболда бюджетга божхона тўловлари пасайишини компенсациялаш анча қийин бўлади. ГАТТ/ЖСТ битимлари доирасида рўй бераётган жараёнларни ўсиб бораётган жаҳон савдосини либераллаштириш томон ҳаракат билан айнан бир деб қараш урушдан кейинги даврда амалда умумий ҳодисага айланди.

Бироқ, ташқи савдо сиёсатини ислоҳ қилишнинг норматив янгиликлар киритишни бир томонлама тартибда ёки минтақавий савдо битимлари доирасида амалга оширишни назарда тутадиган муқобил механизмлари ҳам мавжуд. Муқобил вариантлар ҳақида нималарни айтиш мумкин? Бир томонлама либераллаштириш (ёки, кенгроқ, бир томонлама тартибда ўтказиладиган савдо сиёсати ислоҳоти) – ҳам назарий, ҳам эмпирик иқтисодий тадқиқотларнинг анъанавий объектидир. Иқтисодиёти ўтиш даврида бўлган барча мамлакатларда (нафақат собиқ социалистик мамлакатлар, балки XX асрнинг 60-70-йилларида импорт ўрнини тўлдирадиган саноатлаштириш стратегиясига амал қилган ривожланаётган мамлакатларда ҳам) либераллаштириш сари дастлабки қадамлар бир томонлама қарорлар қабул қилиш билан у ёки бу тарзда боғлиқ бўлди. Ислоҳотларни бир томонлама ўтказиш савдо сиёсати соҳасида мамлакат тўлиқ суверенитетини назарда тутади, бу эса унинг нуқтаи назаридан кўнгилдаги мақсадларга эришишнинг оптимал саналган усулларини танлашда ҳукуматнинг «қўлини ечиб юборади» (ҳукуматга кенг йўл очиб беради). Савдо сиёсатини шакллантиришнинг кўп томонлама минтақавий ва глобал механизмлари ўзи билан қандай янгиликлар олиб келади? Энг муҳими, улар халқаро миқёсда қарорлар қабул қилишни мувофиқлаштириш учун мос келувчи соҳада миллий суверенитетнинг сезиларли даражада чекланишини кўзда тутади. Кўп томонлама механизмларнинг икки тури ўртасидаги тафовутларни иқтисодий сиёсатни мувофиқлаштириш таҳлили қуйидаги схемаси доирасида ўрганиш қулайдир. Бир томондан, мувофиқлаштириш иштирок этувчи томонлар учун муҳим қизиқиш уйғотадиган муайян масалалар бўйича музокаралар ёки белгиланган доирадаги муаммолар бўйича томонларнинг позицияларини келишиб олиш (қоидалар асосида мувофиқлаштириш) ва тортишувли масалаларни ҳал қилиш қоидаларини қайд этувчи маълум бир базавий битим

натижасига айланиши мумкин. Бошқа томондан, мувофиқлаштириш турларини мақсадлар бўйича таснифлаш мумкин. Суверен давлатлар ҳукуматлари учун бундай мақсадлар ёки самарали ва барқарор халқаро иқтисодий режимни қўллаб-қувватлаш (режимли мувофиқлаштириш), ёки ички иқтисодий устуворликларни амалга ошириши (оптимизацион мувофиқлаштириш) мумкин. Буларнинг кейингиси ҳукумат миллий иқтисодиётнинг фаолият юритиш кўрсаткичларини оптималлаштиришини асло кўзда тутмайди. Гап унинг ўз манфаатларини ҳам, уни қўллаб-қувватловчи сиёсий кучлар манфаатларини ҳам ҳисобга оладиган ўзининг мақсадли функциясини максималлаштиришга интилиши ҳақида боради. Бошқача қилиб айтганда, у мавжуд иқтисодий ва сиёсий чекловлар шароитларида ушбу мақсадли функция учун «оптимум нуқтаси» ни излайди. Режимли мувофиқлаштириш эса, аксинча, миллий давлатлар ҳукуматлари жаҳон хўжалигининг олға қараб ривожланиши учун шароитларни таъминлайдиган либерал халқаро иқтисодий режим барпо этиш (ёки қўллаб-қувватлаш) учун кўрсатилган оптимизация стратегиясига амал қилишдан бош тортишини (ҳеч бўлмаса маълум маънода) назарда тутади. Мамлакат учун умумий иқтисодий зиён етказиш хавфини туғдирадиган салбий натижаларга келадиган бўлсак, улар қуйидаги каби омиллар билан боғланади: 1) маҳаллий корхоналар хўжалик фаоллигининг йўқотилиши ва бундан келиб чиққан ҳолда импортчиларнинг кучли рақобат босими натижасида ишлаб чиқаришларнинг тўхтатилиши, банкротга учраши ва тугатилиши; 2) импорт маҳсулотларга талабнинг қайта йўналиши ва маҳаллий ўхшаш товарларга талабнинг қисқариши; 3) тариф ҳимояси даражасининг умумий пасайиши натижасида ва импорт томонидан рақобат таъсири остида бир қатор маҳаллий ишлаб чиқаришларнинг барбод бўлиши (муваффақиятсизликка учраши) оқибатида бюджетга солиқ тушумларининг қисқариши; 4) ижтимоий ва инвестицион харажатлар ўсиши, жумладан, рақобатбардош бўлмаган ишлаб чиқаришлар йўналишини ўзгартириш, ишсизликнинг ўсишини тўхтатиб туриш ва мос келувчи нафақалар тўлаш

зарурати туфайли ички бозорда рақобатнинг кучайиши; 5) мамлакатнинг инвестицион имкониятлари, жумладан, марказлашган инвестициялаш линияси бўйича қисқариши. Бундай шароитларда Ўзбекистоннинг ЖСТга аъзо бўлиб кириш масалалари бўйича Олий Мажлисда махсус комиссия ташкил этиш фойдадан холи бўлмасди. Комиссия икки ёқлама вазифани бажариши мумкин бўларди. Биринчидан, ҳукумат режасининг профессонал, комплексли ва холис таҳлилини ташкил қилиш унга мос келувчи тузатишлар киритишга имкон беради. Иккинчидан, Ўзбекистоннинг ЖСТга аъзо бўлиб кириши ҳақидаги музокаралар бўйича ҳукумат комиссияси билан ўзаро алоқада олиб борилаётган ишларда ошкораликни таъминлаш, қарорлар ишлаб чиқиш жараёнига барча манфаатдор хўжалик структуралари ва илмий ташкилотларни, шунингдек, сиёсий ва жамоатчилик доираларини жалб қилиш, шу тариқа бир томонлама тармоқ лоббиси имкониятларини истисно қилиш.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Назарова Г.Г., Хайдаров Н.Х. Халқаро иқтисодий муносабатлар. Ўқув қўлланма. ТДИУ, 2008. –28-31 бетлар. 2. Тенденции развитии международного торговля. Г.Муҳамеджанова., Д.Эргашев: ТГЭУ, Ташкент. 2007. С-17. 3. Назарова Г.Г., Назарова Р.Р., Юсупов А.С., Жаҳон иқтисодиётига интеграциялашув: тажриба ва амалиёт. - Т., ТДИУ, 2005. – 114-125 бетлар. 4. Отчет по Программе по продвижению торговли «ЮГ-ЮГ» МТЦ ЮНКТАД, 2008 г. 5. Кудров В .М. Мировая экономика: Учебник. – М.: Дело, 200 8 . – 11-21 с. 6. Семенов К.А. Международные экономические отношения: Учебник для в у зов. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 200 9 . – 8-10, 16-37 с. 7. Фомичев В.И. Международная торговля: Учебник; 2-е изд. перераб. и доп. – М.: ИНФРА-М, 20 09 . – 39-60 с. 8. Маринич М.А. Введение во внешнюю торговлю. - Мн.: Технология, 2000. – 3-14, 18-42 с. 1. Зуфарова Н.А. Ўзбекистоннинг жаҳон савдо ташкилотига қўшилиши нуқтаи назаридан либераллаштириш ва протекционизм нисбатини таъминлаш. “Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил.

Похожие

Жаҳон иқтисодиётини тартибга солишда халқаро ташкилотларнинг роли

Халқаро савдода жаҳон нархлари

Халқаро савдода олди-сотди шартномаси ва савдо битимлари

Ташқи савдода инфратузилманинг роли

Халқаро маркетинг