Ташқи савдода инфратузилманинг роли - Экономика - Рефераты

Ташқи савдода инфратузилманинг роли

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

98 KB

www.arxiv.uz Режа : 1.Ташқи савдо операцияларининг моҳияти ва уни амалга ошириш. 2.Ташқи савдо савдо операцияларини ўтказиш йўллари 3.Божхона хизмати ва ташқил қилиниши

www.arxiv.uz Ташқи савдо операцияларининг моҳияти ва уни амалга ошириш. Умумжаҳон алоқаларининг дастлабки ва мухим шакли булиб халқаро еки жаҳон савдоси ҳисобланади. Халқаро савдо-бу дунёдаги барча мамлакатлар ташқи савдосининг йигиндисидан иборат булган халқаро товар-пул муносабатлари сохасидир. Халқаро савдо узок кадим замондан бери мавжуддир. Манбаларга караганда халқаро савдо кулдорлик тузими давридаек вужудга келган. Феодализм даврида жамланиб, капитализм даврида ривожланиши натижасида унга жаҳондаги барча малакатлар кириб кела бошладилар. Халқаро савдонинг табиати унда иштирок этаетган мамлакатлардаги ишлаб чикариш муносабатлари билан белгиланади. Халқаро савдонинг узагини ташқил этган ташқи савдо-жаҳон мамлакатлари уртасидаги савдо булиб, у товар ва хизматларнинг четга чикарилиши яъни экспорт ва четдан келтирилиши яъни импортни уз ичига олади. Ташқи савдо, умуман халқаро савдо халқаро мехнат тақсимотига асосланади. Маълумки халқаро мехнат тақсимоти энг аввало иқтисодий нафлик коидасидан келиб чикади. Иқтисодий нафлик у еки бу товарни мамлакатлар уртасида айрибошлашни таказо этибгина колмасдан, балки уни шарт килиб куйади. Демак, наф куриш савдо сотикни мамлакатлар учун фойдали булишидир. Маълумки, иқтисодиетда таккослама афзаллик қонуни деган тушунча бор, унга кура товарлар ишлаб чикариш ҳаражатларининг турли мамлакатларда фаркланиши натижасида товар айрибошлаш хаетий заруриятга айланади, яъни мамлакатда бошқа мамлакатга нисбатан, кайси товарни ишлаб чикаришда мехнат унумдорилиги юкори ва ҳаражатлар паст булса, шу товар экспорт қилинади. Афзалликни турли омиллар юзага келтиради, улар таъбиий ресурслар даражаси, ишчи кучи арзонлиги, таъбиий шарт шароитлар ва бошқалардир. Масалан, Россия ё гоч,нефт, Украина шакар, Ўзбекистон пахта Канада, АҚШ бугдой, Бразилия кофе, Австралия гушт, жун, Хиндистон чой, Куба шакар, ишлаб чикаришда афзалликларга эга.

www.arxiv.uz Турли омиллар ичида мамлакатнинг илмий-техникавий салохиятига алохида тўхталиб утиш зарур, чунки у иқтисодий афзалликни таъминловчи асос булиб хизмат килади. Масалан, АҚШ ва Японияда компютер техникаси ута ривожланган. Турли мамлакатларда тупланган тарихий тажрибалар хам асосий омиллар каторига кушилади. Масалан, Англияда тукимачилик, Япония, Финландия, Польшада кемасозлик, АҚШ, Россия, Франсияда самалетсозлик, АҚШ ва Японияда автомобилсозлик азалдан ривожланган. Аммо авзаллик абадий бериб куйилган холат эмас, у узгариб туради. Масалан, Малазия, Сингапур, Тайван, Жанубий Корея ва бошқа бир катор мамлакатлар сўнги йилларда айрим сохаларда жаҳон бозорида етакчи ўринларга чикиб олдилар. Шарх: Таккослама афзаллик қонуни тушунчасини Республикамизнинг йирик иқтисодчиларидан бири А. Улмасов узининг “Иқтисодиет асослари” китобида (1997 й) келтиради. Иқтисодиет оламида биринчи булиб Адам Смит (1723-1790) билим сари катта қадам ташлаган ва у “Мутлок устунлик” тушунчасини фанга киритган. “Мутлок устунлик” тушунчасининг мазмунига кура хар бир мамлакатда шундай бир товар мавжудки, ҳаражатлар бирлигига ҳисоблаганда у бошқа мамлакатларга караганда купрок ишлаб чикариши мумкин булган вазиятдир. Халқаро товар айрибошлаш фойдалилигининг сабабларини тадбик қилишда навбатдаги қадамни Давид Рекардо (1772-1823й) ташлади ва у нисбий таккослама устунлик қонунига асос солди. Бугунги кнда жаҳондаги акссарият мамлакатлар учун ташқи савдо халқаро иқтисодий алоқаларнинг асосий шакли ҳисобланади. Халқаро савдони асосий кўрсаткичлари булиб, биринчидан, экспорт ва импортнинг қиймати ва натурал миқдори, динамикаси яъни савдо обороти, Иккинчидан, савдо баланси, Учунчидан, маълум бир товарни ишлаб чикариш экспортга чикаришнинг белгиланган миқдори, товар таркиби ва географик тақсимоти ҳисобланади. Бу ерда савдо

www.arxiv.uz балансига алохида тўхталиб утайлик. Савдо баланси (тулов мажбуриятлари, савдо шартлари, экспорт квотаси) актив ва пассив булиши мумкин. Актив баланс-экспорт импортдан ортик ва мамлакатга ташкаридан валюта кела бошлайди, натижада молиявий аҳвол фаоллашади. Пассив баланс-импорт экспортдан устун, мамлакатдан валюта окиб чикиб кета бошлайди, молиявий аҳвол зайфлашади, мамлакатнинг чет эл карзлари купаяди, ахолининг турмуш даражаси пасая бошлайди, пулнинг кадри туша бошлайди. Халқаро савдонинг ҳуқуқий асоси булиб савдо шартномалари ва келишувлари, тулов шартномалари ва келишувлари, товарларни етказиб бериш шартлари кредит шартномалари тугрисидаги ҳужжатлар ҳисобланади. Халқаро савдонинг субъектлари ва объектлари мавжуд. Халқаро савдонинг субъектлари булиб халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар асосида иш юритувчи, давлат ташқи сиесатини амалга оширувчи давлатлар, давлатларнинг ташқи савдо ташқилотлари, компаниялари ҳисобланади. Халқаро савдонинг объекти булиб жаҳон бозори ҳисобланади. Жаҳон бозори-бу халқаро мехнат тақсимоти оркали бир-бирларига богланган турли мамлакатлар уртасидаги баркарор олди-сотди муносабатлари. Жаҳон бозори товар-пул муносабатларининг халқаро маҳсули ҳисобланади. Жаҳон бозори товарлар ва хизматлар, молия, илмий ишланмалар мехнат бозорларидан иборат. Халқаро мехнат тақсимоти канчалик чукурлашса ишлаб чикариш кулами шунчалик купайяди натижада жаҳон бозорининг майдони кенгайиб боради. Жаҳон бозори унга хос булган инфраструктура оркали амал килади. Бу инфраструктура халқаро товар биржалари, фонд биржалари, халқаро банк, кредит ташқилотлари, аукционлар, молия-суғурта, савдо-саноат компаниялари, фирмалардан ташқил топади. Бу инфраструктура таркибига транспорт, алоқа сохаларини хам киритиш мумкин.Жаҳон бозорининг миллий бозордан асосий фарки шуки унда товар ассортименти чекланган булади. Масалан: техника-технология, нефть, газ, металл, пахта, дон, чой,

www.arxiv.uz кофе,егоч ва шу кабилар. Шуни хам айтиш керакки, товар ишлаб чикарувчи хар қандай давлат жаҳон бозорида иштирок этувчи субъект ҳисобланмайди, сабаби миллий бозордаги купгина жаҳон бозорида булмайди. Жаҳон бозорида махсус нархлар-шартномалар нархлари мавжуд, улар байналмилал харакатларни акс этиради. Жаҳон бозоридаги нархлар байналминал сарфлар ва халқаро даражадаги талаб ва таклифга асослангандан у еки бу маҳсулотни ишлаб чикаришга нисбатан куп мехнат сарф килган еки товар сифатини жаҳон талабларига етказа олмаган мамлакатлар жаҳон бозорида ракобатлашувга лаекатсиз буладилар. Демак, жаҳон бозоридаги савдо операцияларида куриладиган фойда еки зарар товарларнинг миллий интернационал ҳаражатлар уртасидаги фаркка боглик булади. Ташқи савдо савдо операцияларини ўтказиш йўллари Товарларни олиб кириш ёки олиб чиқишнинг давлат томонидан рағбатлантирилиши ёки чегараланиши билан боғлиқ ҳолда иқтисодий ва божхона сиёсатининг қуйидаги тўрт асосий тўрини ажратиш мумкин: 1. +исман чеклаш сиёсати. Бу сиёсат ички бозорга баъзи товарларни, масалан, мамлакат миллий мафкурасига ҳамда аҳоли турмуш тарзига тескари таъсир қиладиган кино - видео маҳсулотлари ва турли нашрларни ки - ритмаслик мақсадида қўлланилади. 2. Протекционизм сиёсати. Бу ички бозорни хорижий рақобатдан ҳимоялашдир. 3. Эркин савдо сиёсати - «фритредерлик». Бу ташқи савдодаги чеклашларни энг кам даражага туширишдир. Одатда, у товарларининг рақобатбардошлиги юқори ва бозорларда етакчи мавқега эга бўлган мамлакатлар то монидан қўлланилади. 4. Тақчил бозорни тўйинтириш - «тескари протекцио низм» сиёсати. Бу фақат миллий бозорда чуқур тақчиллик шароити юз берганда ва унда ҳаммага ўрин топиладиган шароитдагина самарали ҳисобланади.

www.arxiv.uz Ўзбекистонда тескари протекционизм элементлари 80-йиллар охири ва 90-йилларнинг бошида хорижий товар ларни жалб қилиш мақсадида қўлланилган. Ишлаб чиқарувчилар ўртасида эски алоқаларнинг бекор қилиниши ва ишлаб чиқаришнинг пасайиши барча товар бозорларида тақчилликнинг ўсишига олиб келди. 1995 йил ўрталарига келиб импорт божларининг бекор қилиниши, имтиёзли кредитлаш ва бошқа чора- тадбирлар натижасида тақчиллик муаммосининг олиб ташланишига муваффақ бўлинди. У ёки бу сиёсатни ишлаб чиқиш шартлари қаттиқ ёки юмшоқ бў лиши мумкин. Сиёсат усулларини танлаш ва амалга ошириш давлатнинг мақсадларига, умумиқтисодий сиёсат, товар бо зорларидаги рақобат ва бошқа омилларга боғлиқ. Божхона сиёсатини олиб боришда мамлакатдаги реал вазиятни ҳисобга олиш, ташқи иқтисодий фаолиятни тар тибга солишнинг бевосита ва билвосита усулларини бирга ликда олиб бориш мақсадга мувофиқдир. Божхона сиёсатида қўлланувчи иқтисодий усулларга асосан тариф усуллари, маъмурий усулларга эса тўғридан-тўғри таъқиқлашлар чеклашлар, жазолар ёки аксинча рухсат беришлар киради. Ташқи иқтисодий алоқаларнинг самарадорлигини бахолаш учун купгина кўрсаткичлар кулланилади. Шулардан куйидагиларни алохида кўрсатамиз: 1. Экспортни валюта самарадорлиги кўрсаткичи. У ташқи бозорда товарлар сотишдан тушган соф валюта тушимининг мамлакатда уларни ишлаб чикариш ва ташишга қилинган ҳаражатларга, агар товарлар кредитга сотилган булса, кредит таъсирининг коэффицентини ҳисобга олган холдаги нисбатини ифодалайди. Товар кредитга сотилганида экспортни самарадорлиги одатда камаяди, бирок кредит берилмаса, товарларни ташқи бозорда сотиш купинча кийинлашади, баъзан эса умуман мумкин булмайди. 2. Импортнинг валюта самарадорлиги кўрсаткичи мамлакатга олиб келинган товарларнинг уларни ишлаб чикаришнинг ички шарт-шароитлари буйича уларни сотиб олиш ва чегарагача етказиб келтиришга қилинадиган тулик валюта ҳаражатларига нисбатидир.

www.arxiv.uz Экспортдан қилинган зарарлар купинча импортдан қилинган даромадлар билан копланиши туфайли, юкорида айтиб утилган кўрсаткичларни тугрилаш учун тузатиш коэффициентлари:импорт учун экспорт эквиваленти самарадорлиги коэффиценти ва шунга мувофик экспорт учун импорт эквиваленти самарадорлиги коэффициент жорий этилади. Экспорт учун коэффициент муаян мамлакатга товарлар экспорт қилишдан тушнган жами валюта тушимини уларни ишлаб чикаришга қилинган барча ҳужжатларга булишдан чиккан сондир, импорт учун коэффицент эса импорт қилинган товарларни мамлакатни узида ишлаб чикарилган такдирда сарфланиши мумкин булган ҳаражатларни бу товарлар ҳақини тўлаш ва келтиришга кетган валютадаги ҳаражатлар суммасига булиш натижасидир. Чет-эл валюталарининг харид кучи буйича хам тузатиш киритилади. 3. Ташқи савдо айрибошлаш самарадорлигининг кўрсаткичи суратдаги импорт қилинган товарларнинг қиймат бахоси (мамлакатнинг узида ишлаб чикарилган такдирда уларга еки улар урнини босувчи товарларга қилинадиган барча ҳаражатлар)ни кўрсатувчи сонни махраждаги экспорт қилинган товарларни ишлаб чикаришга ва ташишга сарфланган барча халқ х ўжалик ҳаражатларни билдирадиган сонга булишдан чиккан булинмани билдиради. Бу кўрсаткични хажм (қиймат) жихатидан тенг булган экспорт ва импорт учун аниклаш керак. Мутаносиб булмаган кисми учун экспорт еки импортнинг самарадорлик кўрсаткичи (кайси бири куплиги) алохида-алохида аникланади. Ускуналарни импорт қилиш самарадорлигини бахолаганда вакт ва сифат омилига тузатиш киритилиши мумкин. 4. Лицензия сотиб олиш самарадорлигини кўрсаткичи шундай нисбатдирки, унинг суратида чет элдан сотиб олинган янги технологияга еки бошқа янгиликка лицензиядан вакт омилини ҳисобга олган холда фойдаланишдан келадиган халқ ҳўжалик самараси миқдори, махражида эса лицензия ҳақини тўлаш учун зарур булган товарларни ишлаб чикаришга қилинадиган ҳаражатлар туради. Лицензия олиш-сотиш муносабати билан

www.arxiv.uz товар айрибошлаш ва хамкорлик қилишнинг фаоллашуви ва фойдаси сингари омиллар хам ҳисобга олинади. Божхона сиёсати - давлат ташқи савдо фаолиятининг бир қисми бўлиб, товарларни экспорт ва импорт қилишнинг шарт-шароитлари, ҳажми ва таркибини тартибга солиб туради. Божхона сиёсатининг моҳияти божхона - тариф қонунчилигида, божхона иттифоқлари ва конвенциялари, эркин зоналар, тариф блокадалари ва бошқаларни ташқил этишда намоён бўлади. Божхона сиёсатининг моҳиятини кўриб чиқишдан ол дин бу тушунчага аниқлик киритиш керак бўлади. Божхона сиёсати - бу божхона иши соҳасида рўй бе раётган ўзгаришларни босқичма-босқич амалга оширишга ёрдам берувчи ва давлатнинг иқтисодий (ички ва ташқи) манфаатларини ҳимоя қилишга хизмат қилувчи қонунчилик, ижрочилик ва назорат қилиш характеридаги чора - тад бирлар тизимидир. Бу божхона сиёсатининг умумий таърифидир. Бу таърифни янада аниқлаштириш учун божхона сиёсатини давлат иқтисодий (ташқи ва ички) сиёсатининг таркибий қисми сифатида кўриб чиқамиз. Божхона сиёсати билан давлатнинг ички ва ташқи иқтисодий сиёсати ўзаро боғлиқдир. Протекционизм сиёса тини ўтказишдан мақсад ички бозорни ташқи рақобатдан ҳимоя қилиш ҳисобланади. Унга хос бўлган хусусият ички бозорларда ишлаб чиқарилаётган ва импорт товарлар билан бўладиган рақобатга бардош беролмайдиган товарларга қўйиладиган импорт божларининг юқорилигидир. Демак, божхона сиёсатининг давлат ички иқтисодий сиёсати билан боғлиқ қуйидаги ўзига хос томонлари яққол кўзга ташла нади: Биринчидан, божхона сиёсати давлат ички иқтисодий сиёсатининг таркибий элементи ҳисобланади. Ўтиш даври шароитида у янги иқтисодий тизимни шакллантиришнинг муҳим омилларидан саналади ва ички иқтисодий сиёсатнинг қатор вазифаларини ҳал этиш учун хизмат қилади:  ички иқтисодиётнинг ҳар томонлама ривожланишини рағбатлантириш;

www.arxiv.uz  ички бозорни ҳимоя қилиш;  таркибий қайта қуришларни амалга оширишда кў маклашиш;  бюджетга даромадлар тушишини таъминлаш. Иккинчидан, божхона сиёсати давлат ички иқтисодий сиёсатининг таркибий қисми сифатида давлат манфаатла рини, корхоналар, хўжалик бирлашмалари, тадбиркорлар ва фуқароларнинг ҳақ-ҳужжатларини ҳимоялаш вазифасини ҳам бажаради. Божхона сиёсатининг ҳужжатни ҳимоя қилиш вазифаси эса божхона назорати дастакларидан фойдаланиш самарадорлигига асосланади. Учинчидан, божхона сиёсати ташқи иқтисодий фао лиятини амалга оширишнинг асосий воситаларидан бири сифатида давлатнинг ташқи иқтисодий манфаатларини ҳи моялаш ва рўёбга чиқариш мақсадларига хизмат қилади. Пухта ўйланган ва барқарорлашган божхона сиёсати миллий иқтисодиётни жаҳон бозорларидаги кескин ўзга ришлардан сақлашга ва унинг умумжаҳон хўжалигига ин теграциялашувини фаоллаштиришга жалб қилинади. Божхона сиёсати концепцияларини ишлаб чиқиш бож хона бошқаруви амалиёти учун муҳимдир. Уларни ишлаб чиқиш эса аниқ мақсадларни қўйишдан ва уларни амалга оширишдан олдин бошланади. Баъзи ҳолларда концепциялар амалий божхона сиёсатидан орқада қолиши мумкин. Бундай ҳолларда у тажрибалар жараёнида шаклланади ва кўпинча самарасиз бўлиб чиқади. Кўпчилик давлатларнинг тадбиркорлари хорижий рақобатчиларни ўз миллий бозорларига киритмаслик учун бор кучларини аямайдилар. Уларнинг манфаатлари аниқ, чунки, хорижий рақобат бўшашишга қўймайди, ишлаб чиқаришни доимо янгилашга, ҳаражатларни камайтиришга, товар ва хизматлар сифатини оширишга мажбур қилади. Истеъмолчилар манфаати эса кўпроқ сифатли ва имкони борича арзон товарларга эга бўлишда ўз

www.arxiv.uz ифодасини топади. Товарнинг келиб чиқиши ва уни ишлаб чиқаришдан ким - ларнинг манфаат кўриши ва бошқалар улар учун аҳамиятга эга эмас. Бу ҳолат - дунёнинг кўпчилик мамлакатларидаги иқтисодий ва сиёсий қарама-қаршиликларнинг доимий манбаидир. Ҳукумат ўз иқтисодий сиёсатини шундай олиб бориши керакки, мамлакат ўз бозорларида импорт товар ларнинг пайдо бўлишидан ютқазиши эмас, балки ютиши керак. Божхона сиёсатининг асосий вазифалари қуйидагилардир:  ташқи савдонинг ривожланишига кўмаклашиш;  давлатнинг иқтисодий ўсишини жадаллаштириш;  халқаро меҳнат тақсимотида қатнашишдан фойда олиш;  мамлакат савдо ва тўлов балансининг ижобий қолдиғини таъминлаш;  давлат бюджети даромадларини ўстириш;  хорижий давлатлар ва улар иттифоқларининг дискрими национ акцияларига қарши ҳаракат олиб бориш;  давлатнинг савдо - сиёсий мавқеини мустаҳкамлаш;  корхоналар, ташқилотлар ва тадбиркорларнинг ташқи бо зорга чиқишини таъминлаш;  миллий иқтисодиётнинг таркибий қайта қурилишига кў маклашиш;  мамлакат халқ хўжалигининг жаҳон иқтисодиётига инте - грациялашувини чуқурлаштириш; бозор фаолиятига шарт - шароит яратиш. Божхона сиёсатининг асосий усуллари ва дастаклари давлатлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар жараёнида ишлаб чиқилган. Ўзбекистон Республикаси божхона сиёсатининг асосий принципларини кўриб чиқамиз. Улар Жаҳон савдо ташқилоти (ЖСТ) ҳужжатларида қайд этилган божхона сиёсатининг халқаро тажрибаларига ҳамда Ўзбекистон Рес публикаси Президенти И.А.Каримов томонидан ишлаб чи-қилган Ўзбекистоннинг ташқи ва ички сиёсати принципла рига асосланган.

www.arxiv.uz Божхона хизмати ва ташқил қилиниши Давлат савдо ва иқтисодий алоқаларни олиб борар экан миллий иқтисодиётни маълум соҳаларига мақсадли таъсир ўтказади. Бу таъсир махсус усуллар мажмуи ёрдамида амалга оширилади:  маъмурий;  иқтисодий. Маъмурий воситалар ҳукумат томонидан қабул қилинадиган қарорларга асосланади. Маъмурий тартибга солишнинг классик воситалари уч турга бўлинади: таъқиқлаш, рухсат бериш ва мажбур қилиш. Масалан, давлат органлари у ёки бу товарнинг (қурол-яроғ, спиртли ичим ликлар, дори- дармонлар) импортини таъқиқлаши, ташқи иқтисодий фаолият қатнашчиларини божхона назоратидан ўтишга мажбур қилиши мумкин ва ҳакозо. Таъқиқлаш, рухсат бериш ва мажбур қилиш, лицензиялар бериш ёки улардан воз кечиш, қонунлар ва қонуний ҳужжатларни қабул қилиш йўллари билан амалга оширилади. Тартибга солишнинг нотариф усуллари моҳиятига кўра божхона сиёсатининг маъмурий воситалари ҳисобланади ва уларга қуйидагилар киради:  ташқи иқтисодий битимларни лицензиялаш ва квоталаш;  товарнинг божхона тозаловидан ўтиши билан боғлиқ чекловлар;  товарни сертификатлаш;  импорт режимига асосланган тўловлар билан боғлиқ чекловлар;  миллий таркибий, техник ва санитар талаблар билан боғлиқ чекловлар;  давлатнинг импорт операцияларида қатнашиши билан боғлиқ бўлган чекловлар ва ҳ. к. БМТ нотариф усулларни қуйидагича таснифлайди;  биринчи тур - импортни бевосита чеклашга қаратилган усуллардан фойдаланиш;

www.arxiv.uz  иккинчи тур - ташқи савдони турли расмиятчиликларни жорий этиш ҳисобига чеклашга қаратилган усуллардан фойдаланиш (божхона расмиятчиликлари, техник меъёр ва андозаларга нисбатан ўта талабчанлик ва ҳ.к);  учинчи тур - бевосита экспортни рағбатлантиришга ёки импортни чеклашга йўналтирилмаган усуллардан фой даланиш. Агар давлат лицензиялаш ёки квоталашни амалга оширса, у ҳолда божхона бу расмиятчиликларнинг бажари лиши устидан назоратни амалга ошириши керак. Бундан ташқари, умумий ташқи иқтисодий сиёсатни ишлаб чиқишда божхона вакиллари иштирок этишади ёки уларнинг фикр лари бу сиёсатни ишлаб чиқишда албатта, эътиборга оли нади. Божхона бошқарувининг иқтисодий воситаларига, дас таввал, экспорт ва импорт товарларга нисбатан белгиланувчи божхона тарифи ва солиқлари киради. Улар бозор муноса батларини шакллантириш шароитида марказий ўринни эгаллайди. Ташқи иқтисодий фаолиятни тартибга солишнинг иқтисодий усулларига божхона тарифлари киради. Давлат импортдан бож (солиқ солишнинг бир кўриниши) ундириш орқали хорижий товарлар нархининг ўсишига замин яратади ва бу товарларнинг рақобатбардошлигини пасайтиради. Давлат товарлар экспортидан бож ундириш орқали уларнинг мамлакатдан чиқиб кетишини тўхтатиб туради. Одатда, экспорт божлари товарларнинг чиқиб кетиши (қандайдир сабабларга кўра) мақсадга мувофиқ бўлмаган ёки товарга бўлган талаб ўз истеъмолчилари ўртасида қондирилмаган ҳолларда қўлланилади. У ёки бу режимни қўллашда ё нисбатан юқори, ё нис батан паст тариф ишлатилади. Ҳозирги даврда божхона та рифлари 100 дан ортиқ мамлакатда қўлланилмоқда. Божхона тарифларини икки гуруҳга бўлиш мумкин:  саноатни ривожланган мамлакатлар тарифлари;  ривожланаётган мамлакатлар тарифлари.

www.arxiv.uz Саноати ривожланган мамлакатларнинг божхона та рифлари, одатда, кўпустунли бўлади, яъни бир товарнинг ўзи келиб чиққан мамлакатига боғлиқ равишда турли бож да ражаларига эга бўлиши мумкин. Нисбатан юқори божларни ўзида жамлаган умумий тариф ставкалари устуни мумкин қадар қулайлик бериш режимидан фойдаланмайдиган мамлакатларда кенг тарқалади. Мумкин қадар қулайлик туғдириш режими деганда, ўзаро келишаётган давлатларнинг халқаро савдо ва иқтисодий келишувлар доирасида бир-бирига нисбатан хуқуқ ва имтиёзлар яратиб беришни кўзда тутадиган шарт-шароитлар тушунилади (масалан, МДҲ мамлакатлари). Саноати ривожланган мамлакатлар божларнинг мамла катлар иқтисодиётига кўрсатадиган таъсирини ҳисобга олган ҳолда кўптомонлама тартибда келишиб олдилар ва 1948 йил 1 январида Савдо ва Тарифлар бўйича Бош Шартномани (ГАТТ) амалга киритдилар. Бу шартнома урушдан кейинги даврдан бошлаб аъзо мамлакатларнинг савдо режимларини тартибга солиб келмоқда. Унинг асосий мақсади ташқи савдо сиёсатини божхона тарифлари ёрдамида амалга ошириш ва бу тарифларни пасайтириш бўйича доимий келишувлар олиб бориш эди. ГАТТ доирасида саноат товарларига қўлланиладиган ташқи савдо божларига бағишланган кўп томонлама музокараларни олиб бориш натижасида 90-йиллар ўрталарига келиб бу товарларга нисбатан ўрнатилган божлар миқдори 85-90% га қадар қисқарди. Бу эса ташқи савдо муносабатларининг босқичма-босқич эркинлашиб бораётганидан далолат беради. Саноати ривожланган мамлакатларнинг божхона та рифлари ҳам ривожланаётган мамлакатлардан товарни им порт қилишда преференциал (имтиёзли) божлар устунидан фойдаланилади. Ривожланган мамлакатларнинг ривожла наётган мамлакатлар товари учун жорий қилган преферен циал божлари БМТ (ЮНКТАД) доирасида ташқил этилган Умумий преференциялар тизимига киради. Божхона тарифларининг чеклаш функцияси, асосан, бир қатор товарларга нисбатан юқори бож ставкаларини сақлаш орқали ёки импорт

www.arxiv.uz қилинаётган маҳсулотнинг қайта ишланиш даражасига боғлиқ равишда бож ставкаларини ошириб бориш йўли билан амалга оширилади. Ривожланган мамлакатларда ўз қайта ишлаш саноатла рини ҳимоя қилиш мақсадида тарифларни божлар эскала цияси (тарифлар ставкаларини бир технологик занжир ҳалқаларида қатнашаётган товарларнинг қайта ишланиш даражаларига боғлиқ равишда оширишдир) асосида қуриш усули қўлланилмоқда. Одатда, саноат хом ашёсини импорт қилиш божларсиз ёки жуда паст миқдордаги божларни қўллаш орқали амалга оширилади. Масалан Буюк Брита нияда хом-ашё импорти 0 ставкали божларга эга, мамла катда ишлаб чиқариладиган тайёр маҳсулотлар импортига нисбатан 15-20% ва ундан ҳам юқори бож ставкалари белгиланади. Ривожланаётган мамлакатларда ҳам импортни тартибга солишда божхона тарифларининг роли катта. Бу мамла катларга олиб кирилаётган кўпчилик товарлардан ундири лаётган божларнинг ўртача даражаси саноати ривожланган мамлакатларникидан бир мунча юқори. Бу аввало саноат нинг ёш тармоқларини ҳимоя қилиш зарурияти билан боғлиқ. Кўпгина ривожланаётган мамлакатларнинг божхона тарифларига божлар билан бир қаторда фискал йиғимлар ва турли хил солиқлар ҳам киритилади. Бундан ташқари, та рифларга кўпинча маъмурий ва ички солиқлар ҳам қўшилади. Кўпчилик мамлакатлар тарифларида ўзига хос божлар қўлланилади (айниқса, Сингапур, Таиланд ва Индо незияда). Миллий тарифлар билан бир қаторда бир қанча мамлакатларнинг божхона иттифоқлари кўринишидаги божхона-тариф бирлашмалари ҳам амал қилади. Шу тариқа давлатлар ўз ривожланиш хусусиятлари ва мақсадларидан келиб чиққан ҳолда умумиқтисодий сиёсатни амалга оширишда ёрдам берувчи божхона сиёсатларини белгилайдилар .

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. И . А . Каримов « Эришилган марраларимизни мустаҳкамлаб ислоҳотлар йўлларини излаб бориш - асосий вазифа » Ҳалк сўзи 2004 2. Варкус Б.Л. «Модели макроэкономики» - М.: Эконом.фак. МГУ, ТЕИС, 2004. 3. Гершуна А.М., Нефедьева Ю.С. «Разработка сбалансированной системў показателей» Практическое руководство: Учеб.пособ. – М.: ЗАО Олимп-Бизнес, 2004. 4. Доклад о мировом развитии. 2000-2001гг. Всемирный банк. 2001. 5. Иванов Ю.Н. Экономическая статистика. М.: Инфра, 2000. 6. Ефимова М.Р. «Финансово – экономические расчеты» Учеб.пособ. – М.: ИНФРА _ М, 2004. 7. Замков О.О. и др. «Математические методы в экономике» Учебник / Под ред. А.В. Сидоровича. – М.: Дело и Сервис, 2004. 8. Назаров М.Г. Курс социально-экономической статистики. - М.,Финстатинформ, 2000. 9. Салин В.Н. и др . Экономическая статистика. -М.: Дело, 2001. 10. Салин В.Н. и др . Макроэкономическая статистика. - М.: Дело. 2001

Похожие

Халқаро савдода халқаро ташкилотларнинг роли

Савдода иш ҳақи

Савдода меҳнат ресурслари

Халқаро савдода жаҳон нархлари

Савдода тара ва тара операциялари