Ўзбекистон Республикаси божхона тизимида ахборот технологиялари жорий этилишини такомиллаштиришнинг устувор йўналишлари - Экономика - Рефераты

Ўзбекистон Республикаси божхона тизимида ахборот технологиялари жорий этилишини такомиллаштиришнинг устувор йўналишлари

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

264 KB

Ўзбекистон Республикаси божхона тизимида ахборот технологиялари жорий этилишини такомиллаштиришнинг устувор йўналишлари Режа: 1. Божхона тизимида компьютерлаштириш ва ахборот технологияларини тадбиқ этишни такомиллаштириш йўлларини аниқлаш 2. Ташқи савдо операцияларини мониторингини амалга оширишда ахборот технологияларини такомиллаштириш 3. Ўзбекистон Республикасида ахборот технологияларини ривожланиши ва божхона тизимида қўлланилишини истиқболлари

Божхона тизимида компьютерлаштириш ва ахборот технологияларини тадбиқ этишни такомиллаштириш йўлларини аниқлаш Божхона тизимида компьютерлаштириш ва ахборот технологияларини тадбиқ этишни такомиллаштириш йўлларини аниқлашда қуйидагиларни кузатиш мумкин Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 30 сентябрдаги «Экспорт- импорт операцияларининг мониторингини янада такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида» 416-сон қарорининг 2-бандига мувофиқ, Давлат божхона қўмитаси томонидан Ташқи савдо операцияларининг ягона электрон ахборот тизими (ТСОЯЭАТ) ишга туширилди. Бу тизим Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 20 августдаги «лицензиялашни бекор қилиш ва истеъмол товарларини олиб келиш, Ўзбекистон Республикаси ички бозорларида сотишни такомиллаштириш чора-тадбирлари тўгрисида». 295-сон қарорини бажариш учун Давлат солиқ қўмитаси, Ташқи иқтисодий алоқалар, савдо ва инвестициялар вазирлиги, Марказий банк, ваколатли банклар ва бошқа манфаатдор вазирликлар ҳамда идоралар билан биргаликда ишлаб чиқилган. Уларга мураккаб бошқарув тузилмалари ва жараёнлари хос бўлган ички тармоқ маълумотлар базаларидан фарқли равишда, (товар-хом ашё биржалари ва бошқа биржалар тизимида, банк тизимида), ТСОЯЭАТ бир қанча вазирликлар ва идораларнинг ахборот ресурсларини маълум вақт миқёсида таҳлил этиш ва улардан фойдаланиш имконини беради. Мазкур тизим IBM компаниясининг ҳ туркумидаги AS 400 туридаги серверлар базасида, web -технологияларидан фойдаланиб бунёд этилган. Маълумотлар базасини бошқариш тизими сифатида ДВ-2 танланган. У Lotus Domino соҳасида амалга оширилган ва вазирликлар ҳамда идоралар ўртасида келишувни, шунингдек ташқи иқтисодий фаолиятга доир ахборотнниг тўғрилигини таъминлайди. Ҳозирги вақтда ТСОЯЭАТда 507 фойдаланувчи рўйхатга олинган бўлиб, шулардан 443 таси банк ходимлари. 22 таси ТИАА ва 39 таси божхона органларининг базасини доимий бошқариш давом этмоқда, фойдаланувчиларга маслаҳат бериш учун алоҳида телефон линияси ажратилган.

диаграмма Манба: www.rubrи con . com – ―Ахборот-технологиялари‖ бизнес- маълумотномаси ТСОЯЭАТ ишга туширилиши билан идоралараро ахборот ресурсларидан фойдаланувчилар учун сифат жиҳатидан янги хилма-хил хизматлар доираси пайдо бўлди. Бироқ, унинг ишлаши жараёнида айрим муаммолар борлиги аниқланди, маълум бўлишича, улар шундай тизимларга хос бўлиб, аввало мамлакатда ахборот-коммуникация технологияларининг ривожланиш даражаси билан боғлиқ. Биринчидан, маълумотларни узатишнинг техник тавсифлари етарлича бўлган каналлар тақчилиги мавжуд. Хусусан, Тошкентда ёки пойтахт билан вилоят марказлари ўртасида ахборот айирбошлаш ўтаётганда улар етарли. Лекин видео, товушли ва рақамли ахборотни бир вақтнинг ўзида божхона органларига, айниқса чегара масканларига (постларга) узатишда бундай телекоммуникация алоқа каналлари жуда ҳам камлиги сезилиб қолмоқда. Бу муаммони ҳал қилиш учун ДБҚ божхона органларининг автоматлаштирилган ягона ахборот тизими лойиҳасини тузди, бу лойиҳа тасдиқланиш босқичида турибди. Бу йўналишдаги ишлар божхона

инфратузилмасини ривожлантиришдан манфаатдор ташкилотлар билан биргаликда олиб борилмоқда. Иккинчидан, идоралараро ахборотнинг кафолатли ҳимояланишини таъминлаш. Маълумки, бу вазифа ташкилий, ҳуқуқий, техник ва технологик тадбирлар билан қўшиб кўриб чиқилади. Ахборот технологиялари давлат университети, Миллий университет, Ички ишлар вазирлиги Cisco компаниясининг академияси ва бошқа муассасалар мунтазам равишда семинарлар, конференциялар, маслаҳатлашувлар ўтказмоқда. Лекин ҳозирги вақтда у ёки бу тизимда ахборот ҳимоясининг кафолатланишини таҳлил қилиш, шунингдек ушбу соҳа учун мутахассислар тайёрлаш билан шуғулланадиган аниқ бир институт йўқ. Чунончи, ваколатли органларга бир неча марта мурожаат қилишига қарамай, ТСОЯЭАТ учун ҳозиргача бундай хулоса олингани йўқ. Глобал тизимларнинг ахборот хавфсизлигини экспертиза қилишга қодир ваколатли органнинг йўқлиги ахборот хавфсизлигини таъминлаш муаммоси бўлиб қолмоқда. Идоралараро ва тармоқлараро маълумотлар базасини шакллантириш чоғида ишлаб чиқилаётган тизимларга нисбатан бўладиган ахборот ҳужумларига бардошликни таҳлил ва экспертиза қила оладиган махсус лабораториялар ва муассасалар барпо қилиш зарур, деб ўйлаймиз. Учинчидан, вазирликлар ва идораларда ахборот хавфсизлигини m таъминлайдиган махсус бўлинманинг, кўпинча маълумотлар базаси ва компьютер тармоқларининг юқори малакали бошқарувчиларининг йўқлиги. Бир қарашда бу нарса ҳар бир вазирлик ва идоранинг ички муаммоси бўлиб кўринади. Бироқ, гап шундаки, бир вазирликнинг ахборот хавфсизлиги билан шуғулланувчи бўлинмаси, башарти умумий тизимдан фойдаланувчи бошқа вазирликда шунга ўхшаш бўлинма бўлмаса, хавфсизликни таъминлай олмайди. Ахборот технологиялари ва хизматлари хавфсизлиги соҳасида тегишли стандартлар ҳамда меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар зарур. Ҳозирги вақтда ТСОЯЭАТ тизими бир маромда ишламоқда. Ваколатли банклар ва божхона органлари унинг ёрдамида ҳар куни ташқи савдо

операциялари бўйича контрактларни рўйхатга олади ва тасдиқлайди. Контрактларнинг бажарилиши ва ўзаро ҳисоб-китоблар бўйича мониторинг ўтказилади. ТСОЯЭАТ тизими бир неча йўналишда ривожланишда давом этмоқда. Чунончи, ваколатли банклар ТИАА ва Давлат божхона қўмитасида ташқи савдо операциялари контрактлари бўйича маълумотлар тарихий базасининг мавжудлиги уни ТСОЯЭАТ базасига ўтказадиган механизмни ўз ичига оладиган ТСОЯЭАТни дастур билан таъминлаш режасини ишлаб чиқиш имконини беради. Бусиз ташқи савдо операцияларини тўла таҳлил ва мониторинг қилиб бўлмайди. ТСОЯЭАТ маълумотлар базаси унга бартер ва биржа контрактлари, шунингдек ТИФ иштирокчилари - жисмоний шахслар ҳақидаги ахборотларни киритиш ҳисобига кенгаймоқда. Ахборотни ҳимоя қилишни таъминлаш учун « USB » тизимлари жорий этилмоқда, улар ҳар бир фойдаланувчида тизимга USB - порт орқали кириш учун физик калит бўлишини назарда тутади. Маълумотлардан захира ва терс нусха олишни таъминлаш учун дастурий-техника мажмуининг жорий этилиши ҳам ТСОЯЭАТ ишончли, хавфсиз ишлашини таъминлайди. Айтиш лозимки хозирги пайтда билим ва юқори технологияларга асосланган янги иқтисодиётни ҳар акатлантирувчи асосий омил Интернет ва унинг дастурлари ҳисобланади. Глобал компьютер тармоқлари ахборот олиш, сақлаш ва тарқатиш учун янги имкониятларга эга бўлиб, улкан жаҳон ахборот ресурсларига уланишни таъминлайди. Улар одамлар ҳаётининг янги сифатига ўтишини тезлаштиради. Бироқ тармоқдан фойдаланиш шу билан бир пайтда илгари мавжуд бўлмаган муаммоларни ҳам юзага келтиради. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси 2014 йил якунларига бағишланган мажлисда давлатимиз рахбари бу борада ўз фикларини билдириб шуни таъкидладилар: ―Мамлакатимизда интернетдан фойдаланувчилар сони йил сайин кўпайиб бормоқда. Бугунги кунда улар 10 миллион 200 минг кишидан ошди ёки мамлакатимиз аҳолисининг учдан бир қисмини ташкил этмоқда.

Республикамизда интернетнинг ўтказувчанлик даражаси 4 баробар оширилди, интернетга уланиш тезлиги эса 1,5 марта ортди. Шу билан бирга, ундан фойдаланиш нархи 2013 йилга нисбатан 11,6 фоизга камайди‖ 26 Ўтган йилнинг худди шу даври билан солиштирганда «. uz » ҳудудида рўйхатга олинган web -саҳифалар сони 4,4 баравар ўсди. ― uz ‖ ҳудудида домен номларини рўйхатга олиш нарҳини пасайтириш ва тартибини такомиллаштириш бўйича амалга оширилган режали тадбирлар ушбу ҳудудда рўйхатга олинган доменлар сонининг янада ўсишига хизмат қилади. Ўзбекистонда Интернет хизматлари тарифлари АҚШ ёки Ғарбий Европа мамлакатларига нисбатан юқори. Бу аввало бозор сиғимининг кичиклиги ва шу сабабли ўртача харажатларни камайтириш учун «миқёс самараси»дан фойдаланиш имкониятининг йўқлиги билан изоҳланади. Бунда Интернет хизматларини қайта сотиш бўйича рақобат кучли бўлган бозор мавжуд. Кўплаб провайдерлар турли хил хизматлар пакетини тақдим этиш йўли билан мижозларни жалб этиш бўйича агрессив сиёсат юритмоқдалар. Охирги йилларда жаҳон миқёсида ахборот технологияларни қўллашда электрон савдонинг ривожланиши кузатилмоқда. Халқаро электрон алоқа иттифоқи (МСЭ) Бутунжаҳон ривожланиш конференцияси (Валлетта ш., Мальта. 1998 й.) қарорларига асосланиб янги хизмат турларини, жумладан, электрон савдони юритиш сиёсатини ишлаб чиқишга киришди. Электрон тижоратда битимларнинг аксари қисми савдо ҳамкорлари ўртасида битимлар тузиш учун мўлжалланган В2В дастурлари ёрдамида амалга оширилади. Халқаро экспертлар тадқиқотларига мувофиқ бундай битимлар 2012 йилда онлай савдонинг 83 фоизини, 2014 йилда эса 88 фоизини ташкил қилади. Gartner Group башоратларига кўра 2007 йилда В2В ёрдамида амалга оширилувчи битимлар улуши 1,75 трлн. долларни ташкил қилади. Мазкур башоратда воситачилар орқали сотиш ва қайта сотиш имкониятлари ҳисобга олинган. Gartner Group компанияси томонидан Ғарбий Европадаги 30 та йирик компания ўртасида олиб борилган сўров натижалари бўйича уларнинг барчаси

В2Вни амалга ошириш учун камида битта каналдан, кўп ҳолларда эса бир нечта турли каналлардан, масалан, электрон савдо майдончалари ва ким ошди савдоларидан фойдаланишлари маълум бўлди. Электрон тижорат воситаларига киритиладиган инвестицияларга келадиган бўлсак, бу ерда нисбатан ўсиш кузатилади. CIO.com (IDG - Internatҳonal Data Group компанияси портали ) баҳоларига кўра бу йил ушбу мақсадларда IT бюджетининг ўртача 16,3% и сарфланади . 2011 йилда бу кўрсаткич 14% ни ташкил қилган . Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2002 йил 31 майдаги « Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот - коммуникация технологияларини жорий этиш тўғрисида » ги қарори ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 6 июндаги « Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот - коммуникация технологияларини жорий этиш тадбирлари тўғрисида » ги қарори ахборотлаштириш миллий тизимларини яратиш , компьютер техникаси ва ахборот технологияларини мамлакат иқтисодиёти ва ҳар бир фуқаронинг ҳаётига оммавий татбиқ этиш учун шароитлар яратиш , жаҳон бозорида мамлакат иқтисодиётининг рақобатбардошлигини оширишга қаратилган . Қарорда 2002 йилнинг 1 октябригача 2010 йилгача бўлган даврда электрон тижоратни ривожлантириш Дастурини ишлаб чиқиш кўзда тутилган эди . Ахборот ва тармоқ хавфсизлиги ҳам муҳим муаммолардандир. Янги ахборот технологиялари ва глобал ахборот тармоқларидан фойдаланган ҳолда бизнес юритишнинг хавфсизлигини таъминлаш муаммоси бугунги кунда жаҳон миқёсида энг долзарб муаммолардан бири ҳисобланади. Компьютер жиноятчилигига қарши кураш жаҳондаги етакчи мамлакатлар Клубига аъзо бўлган мамлакатлар билан биргаликдаги олиб бориладиган фаолиятнинг устувор йўналишаридан биридир. Саноати ривожланган мамлакатларда турли ҳуқуқбузарликлар (фирибгарлик, сайтларни блокировка қилиш ва ҳоказо) натижасидаги йўқотишлар ўнлаб миллиард долларда ўлчанади.

Энг асосий ва биринчи навбатдаги вазифалардан бири бу электрон савдо тизими ҳажмининг ортиши ва савдо операцияларининг барча иштирокчилари ишончининг ўсишига хизмат қилувчи, уларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилувчи миллий электрон савдо тизимининг ҳуқуқий асосларини шакллантиришдан иборат. Ўзбекистон Республикаси учун бугунги кунда янги замонавий технологияларни қўллаш, ўз web -сайтларини яратиш ишлаб чиқариш ва бизнеснинг муҳим таркибий қисмига айланиб, электрон тижоратнинг ривожланишига асос солди. Маҳаллий ишбилармон ва тадбиркорлар ҳозирданоқ ўз бизнесларини юритиш учун Интернет тармоғи тақдим этаётган имкониятлардан кенг фойдаланмоқда. Ўзбекистонлик тадбиркорлар учун « Made in Uzbekistan » ( www . Uzexport . com ) республика экспортчиларининг Интернет порталини яратиш муҳим ҳодисага айланди. Унинг асосий йўналиши - экспортни кенгайтиришга кўмаклашиш, маҳаллий ва хорижий тадбиркорларнинг алоқаларини ривожлантириш ҳисобланади. Ҳозирги пайтда ушбу лойиҳада турли йўналишдаги ва мулкчилик шакли ҳар хил бўлган 220 дан ортиқ экспортчи корхона иштирок этмоқда. Уларнинг сони яқин келажакда икки баравар ортиши мумкин. Портал маҳаллий товар ва хизмат ишлаб чиқарувчилар ҳақида турли ахборотларни тақдим этиб, ўз товар ва хизматларини кам харажатлар билан бошқа мамлакатлардаги истеъмолчиларга таклиф қилиш имконини бермоқда. Маҳаллий ва хорижий ишлаб чиқарувчилар сайтдаги ўз саҳифасида ишлаб чиқараётган товар ва хизматлари ҳақидаги маълумотларни, инновацион, инвестицион ва савдо ҳамкорлиги ҳақидаги таклифларни жойлаштириш имкониятига эга. Сайт иштирокчилари шунингдек, ўзларининг материал ва хом-ашё, асбоб-ускуна ва қурилмаларга эҳтиёжлари ҳақидаги ахборотларни ҳам жойлаштиришлари мумкин. Бундай web -сайтни яратиш маҳаллий ишлаб чиқарувчиларнинг товар ва хизматларини халқаро бозорга чиқариш ва республикамизнинг жаҳон иқтисодиётига кириб боришига хизмат қилади.

Ташқи савдо операцияларини мониторингини амалга оширишда ахборот технологияларини такомиллаштириш Юртимизда олиб борилаётган иқтисодий ислохотлар натижасида халқаро иқтисодий алоқаларимизда туб ўзгаришлар рўй бермоқда. Буни дунё миқёсидаги нуфузи тобора ошиб бораётган мамлакатимизнинг бугунги хаётидан хам кўриш мумкин. Агар ташқи иқтисодий фаолиятга боғлиқ маълумотларни тахлил қилсак, экспорт-импорт операцияларини амалга оширишнинг хуқуқий асослари мустахкамланганлиги аён бўлади. Хусусан, хом ашё ресурсларининг хорижий мамлакатларга ўзаро манфаатли савдо-сотиқ орқали реализация қилиниши натижасида ички бозорнинг халқ истеъмоли моллари билан тўлдирилиши кузатилмоқда. Шундай бўлсада, айрим холатлар хақида тўхталсак. Хозирги ички ишлаб чиқариш кенгайтирилмаётгани халқ истеъмоли молларини ўзимизда ишлаб чиқаришнинг сусайишига олиб келиши мумкин. Бундай шароитда техника ва замонавий технологияларни жорий этган холда ишлаб чиқаришнинг таркибини тубдан ўзгартириш орқали рақобатбардош товарлар яратиш мақсадга мувофиқдир. Албатта, Ўзбекистонда яратилган истеъмол молларини ривожланаётган мамлакатлар бозорига таклиф этишда бир мунча силжишлар кузатилмоқда. Бу нафақат валюта тушумларининг ортишига, балки миллий валютамизни ва ишлаб чиқариш жараёнларини барқарорлаштиришга хам имкон беради. Бугунги кунда кўпгина давлатлар айниқса узоқ хорижий давлатлар билан Ўзбекистоннинг нуфузли корхоналари ўртасида иқтисодий алоқалар ўрнатилган. Шу боисдан улар билан ўзаро иқтисодий алоқаларда савдо-сотиқ ишларини янада жонлантириш мақсадга мувофиқдир. Хусусан, аниқ йўналишларда корхоналар ўртасида иқтисодий алоқаларни кенгайтириш учун шарт-шароитни фаол яратиш орқали мол етказиб берувчилар ва истеъмолчиларнинг бевосита боғланишини кучайтириш; хар бир мамлакат манфаатлар доирасида ва давлатлараро расмий келишувларга мувофиқ янги махсулотларни сотиш учун истеъмол бозоридан

самарали фойдаланиш; импорт ўрнини босадиган ва импортнинг бошқа манабалари бўйича энергия ташувчи, халқ истеъмол моллари, қурилиш материалларининг етказиб берилишини қайта тақсимлаш хисобига Ўзбекистонга четдан келтирилаётган товарларга бўлган талабни қисқартириш. Мамлакатда экспорт салохиятини ривожлантирш вазифасининг қўйилиши бежиз эмас. Хозирги даврда республика ташқи садво айланмаси ва экспорт хажми жахон хом-ашё бозорларидаги конъюнктура тебранишларига ўта даражада сезгир ва таъсирчандир. Шу сабабли, уларнинг хажми халқаро бозорларда биз учун қулай конъюнктура холати юзага келганда ўсмоқда, аммо ахвол ўзгарганда, яъни биз учун ноқулай холатлар юзага келганда камайиб кетмоқда. Бунинг учун экспорт махсулотларини рақобатбардошлигини ошириш, сертификациялаш ва тартиблашнинг ўзгарувчан механизмини жорий қилиш мақсадга мувофиқдир. Ташқи иқтисодий фаолият ва ички бозорни эркинлаштириш чора-тадбирлари Ўзбекистон Республикасининг Умумжахон савдо ташкилотига кириши шартларни хисобга олган холда амалга оширилмоқда. Ўзбекистон Республикаси ўзини ташқи иқтисодий фаолият, жумладан экспорт дастурини ишлаб чиқар экан, бунда ўзининг иқтисодий-ижтимоий имкониятларини, хамда ривожланган давлатларнинг тажрибаларига суянди. Тажрибалардан кўринишича, мамлакатимизда ишлаб чиқарилган товарларни ташқи бозорларга олиб чиқиш учун унинг ишлаб чиқарувчилари харакатларининг ўзи етарли эмас. Бу ўринда мавжуд вазиятни иқтисодий ва сиёсий воситалар билан бошқарадиган давлатнинг фаол ёрдами зарурдир. Хусусан, ёрдамнинг асосий таркибий қисмлари эса қуйидагилардан иборат: экспорт муаммоларига қарз ажратиш ва суғурталаш, ахборот, маркетинг ва маслахат хизматларини шу мақсадлар учун очилган умуммиллий шахобча орқали кўрсатиш, мамлакатимиз экспортчиларининг халқаро кўргазма ва ёйма бозорларда қатнашишини маблағ билан таъминлаш, экспортга иқтисодий дипломатия воситалари билан ёрдам бериш ва хоказо.

Айрим мутахассислар фикрича, давлатнинг тармоқнинг алохида гурухлари ривож топишида мавқеи қуйидагича бўлиши лозим: - хом-ашё чиқариш саноатининг экспортбардош тармоқлари (нефть, газ, тоғ- кон) мустақил ривожланиш томон йўл тутиш керак; - давлат катта илмий-техник салохиятга эга тармоқларни (авиакоинот мажмуаси, автомобилсозлик, қувватли машинасозлик, телеалоқалар) хар томонлама қўллаб-қувватлаши зарур; - техник жихатдан анча орқада қолган тармоқларга нисбатан (радиотехника, енгил ва озиқ-овқат саноати, қишлоқ хўжалик машинасозлиги) протекционистик химоянинг муайян воситаларини қўллаш талаб этилади. Жаҳон бозоридаги конъюнктуранинг беқарорлигига қарамасдан, 2013- йилда экспорт ҳажмининг ўсиши 10,9 фоиздан иборат бўлди. Ташқи савдо фаолиятидаги ижобий салдо 1 миллиард 300 миллион долларни ташкил этди. 2013-йилда қимматбаҳо металлар нархининг кескин пасайганига қарамасдан, мамлакатимиз олтин-валюта захираси ўтган йил давомида 2 фоизга кўпайди. 28 Бунга сабаб, республикамизда замонавий технологияларга асосланган қўшма корхоналарни очилиши, хом ашёнинг кўп қисмини ўзимизда қайта ишлашга ўтилиши, махаллий корхоналар томонидан ишлаб чиқарилаётган товарларни рақобатбардошлик даражасини ошишидир. Республика хукумати томонидан мамлакат экспорт салохиятини ривожлантириш бўйича белгилаб қўйилган вазифаларни амалга ошириш мақсадида 2015 йилгача бўлган даврга мўлжалланган Ўзбекистон Республикасини экспорт салохиятини ривожлантириш дастурини, шунингдек, ишлаб чиқариш бўйича махаллий хом-ашё билан ишлайдиган, бутловчи қисмлар ва асбоб- ускуналар тайёрлайдиган сохаларни махаллийлаштириш дастурини ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ топилди. Ушбу дастурлардан кўзланган мақсад товар ва хизматлар экспорти хажмини барқарор ўситириш учун шароитларни таъминлаш ва Ўзбекистоннинг мавжуд ишлаб чиқариш, ресурс салохиятларидан максимал даражада фойдаланиш

асосида уларнинг номенклатурасини рақобатга бардош товар ва инфратузилмасини ривожлантириш, такомиллаштиришдан иборат бўлади. Бу мақсадларга эришиш учун фаол экспорт стратегиясига ўтиш, экспортнинг мақсадли янги тармоқ ва жуғрофий таркибини шакллантириш, экспорт махсулотларининг номенклатурасини кенгайтириш ва рақобатбардошлигини ошириш, халқаро савдо-иқтисодий хамкорликнинг прогрессив шаклларидан фойдаланиш лозим бўлади. Мамлакат экспорт салохиятини ривожлантириш ва мустахкамлаш, шунингдек махсулот экспорти хажмини ўстириш учун аввалом бор, уни давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг қонуний асослари тизимини такомиллаштириш ва ташқи иқтисодий фаолиятни эркинлаштириш лозим. Бунинг учун ташқи савдо фаолиятини тартибга солувчи қонунчилик актлари ва меъёрларини такомиллаштириш лозим. Мутахассислар таъкидлашича, 2015 йилда миллий иқтисодиёт ривожида миллий иқтисодиёт ривожида муайян силжишлар, хусусан, экспорт хажмларининг 1,65 марта ошириш кутилмоқда. Мутахассисларнинг хисоблашларича, давлатнинг экспорт сохасига иқтисодий воситалар билан ёрдам асосан тайёр махсулотларни ривож топтиришга қаратилиши зарур. Бундай ёрдам чора-тадбирлари нафақат мамлакатимиз корхоналари кучи билан илмий хажмдаги махсулот ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш, кенгайтириш ва замонавийлаштиришни, балки яна хорижий хамкорлар билан қўшма лойихаларни амалга оширишни қамраб олиши мақсадга мувофиқдир. Жумладан, бу ишларга қисмлар хамда деталларни тайёрлаш ёки хорижий ширкатлар буюмлари бўйича амалий тадқиқот ва конструкторлик ишларини бажариш, импорт таркибий қисмларидан фойдаланиб, экспорт учун мўлжалланган махсулотларни йиғиш кабилар киради. Хукуматнинг молиявий иштироки, шунингдек, саноат ёки ўзга муассасаларни кўриш ва ишлатишда хорижий мамлакатларга техник ёрдамнинг кенгайтирилиши учун хам зарурдир. Экспорт салохиятини кенгайтириш билан боғлиқ вазифаларнинг ечимига экспорт махсулотини ишлаб чиқаришда

фойдаланиладиган товарларга импорт солиқларини солиш (божлар, қўшимча қийматга солиқлар) даражасини пасайиши ёрдам бериши мумкин. Бундан ташқари, замонавий жихозлар, ашёлар ва бутловчи қисмларга, мамлакатимизда ишлаб чиқарилмайдиган, хом ашёнинг айрим турларига четдан келтиришга қўйилган божларни камайтириш хам мумкин бўларди. Экспортни қўллаб-қувватлаш бўйича чора-тадбирлар билан биргаликда буларнинг хаммаси Ўзбекистоннинг ташқи иқтисодий фаолиятидаги янги йўналишларни шакллантиришга сезиларли туртки бериши мумкин. Экспортни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш мақсадида солиққа тортиш тизимида маълум имтиёзлар белгилаш керак бўлади: - мулкчилик шаклларидан ва катта-кичиклигидан қатъий назар экспорт махсулотлари ишлаб чиқарувчи корхоналар учун солиқ ставкаларини камайтириш; - жадаллаштирилган амортизация сиёсатини қўллаш йўли билан корхоналарнинг бир қисмини техник қайта жихозлаш ва ишлаб чиқариш воситаларини муддатидан олдин янгилаш учун йўналтиришга имкон яратиш; - экспорт хизмати учун Умумжахон савдо ташкилоти қоидаларига мувофиқлаштириш. Экспорт хажмини кўпайтириш ва унинг таркибини кенгайтириш учун қуйидагича чора-тадбирларни кўриш лозим бўлади: - экспортни қўллаб-қувватлашга асосланган молиявий консорциумларни тузиш; - корхоналарнинг рақобатбардош махсулотлар ишлаб чиқаришга ўтиш жараёнларини рағбатлантириш; - йирик, ўрта ва кичик саноат корхоналарининг экспорт фаолиятини қўллаб-қувватлаш; Саноат корхоналари ва тармоқларини модернизациялаштириш, диверсификациялаштириш, уларнинг моддий техникавий базасини мустахкамлаш, уларга янги ва юқори технологияни киритиш;

- республикамизнинг илмталаб ва асосий саноат тармоқларини ривожлантириш мақсадида хорижий бевосита инвестицияларни жалб қилиш.

Экспортга махсулотлар ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг экспорт салохиятини кенгайтириш, уларнинг мулкчилик шаклларидан қатъий назар, давлат томонидан қўллаб-қувватлаш, амалдаги солиқ имтиёзларини тартибга солиш ва экспортга мўлжалланган рақобатбардош махсулот ишлаб чиқаришни кўпайтиришга шундай имтиёзларнинг рағбатлантирувчи таъсирини кучайтириш мақсадида 2000 йил 5 июнида Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Экспорт махсулоти ишлаб чиқарувчиларини рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора- тадбирлар тўғрисида»ги фармони эълон қилинди. Бу фармонга асосан: 1. Экспорт қилувчи корхоналар томонидан ўзи ишлаб чиқариган махсулотлар (ишлар, хизматлар) экспортидан олинадиган даромадларнинг хисоб-китоби алохида юритилади. 2000 йил 1 июлидан бошлаб, мулкчиликнинг барча шаклларидаги экспорт қилувчи корхоналарнинг ўзи ишлаб чиқарган ва эркин алмаштириладиган валютага экспорт қилган махсулотлар (ишлар, хизматлар) дан олинадиган даромадлари (фойда) солиғи тўлашдан озод этилади. Мазкур солиқ имтиёзи ягона солиқ тўловчилари бўлмиш кичик корхоналарга хам жорий этилди. 2. Экспорт қилувчи корхоналар учун 2000 йилнинг 1 июлидан бошлаб умумий савдо-сотиқ хажмида ўзи ишлаб чиқарган махсулотлар (ишлар, хизматлар) экспорти улушига қараб мулк солиғи тўлашнинг қуйидаги тартиби жорий этилди: экспорт улуши 25 фоиздан 50 фоизгача миқдорида бўлганда белгиланган мулк солиғи ставкаси 50 фоизга камайтирилади; 50 ва ундан кўпроқ фоиз бўлганида мулк солиғи ундирилмайди. 3. Ушбу фармоннинг юқорида айтиб ўтилган 1 ва 2- бандларида кўзда тутилган имтиёзлар экспорт махсулоти ишлаб чиқарувчи хамда уни мустақил равишда ёки вазирликлар, идоралар, корпорациялар, концернлар, уюшмалар ва компанияларнинг таркибий бўлинмалари хисобланувчи ихтисослаштирилган ташқи савдо бирлашмалари хамда фермалари орқали сотувчи барча мулкчилик шаклларидаги корхоналарга тадбиқ этилди.

Мазкур имтиёзлар эркин алмаштириладиган валютага хом- ашё махсулотлари - пахта толаси, ип-газлама калаваси, нефть ва нефть махсулотлари, газ конденсати, табиий газ, электр энергияси, қимматбахо, рангли ва қора металлар экспорт қилувчи воситачилик корхоналарига, шунингдек, ишлаб чиқариш корхоналарига тадбиқ қилинмоқда. Мамлакат бошқа мамлакатлар учун экспорт бозори ва айни вақтда зарур импортни етказиб берувчидир. Тўсиқларни бартараф этишни рағбатлантирадиган савдо-сотиқни кенгайтириш иқтисодий ўсишга олиб келади. 70 ва 80-йилларда бир қатор ривожланаётган мамлакатларда, энг аввало Марказий Осиёда, жахон бозорига йўналтирилган савдо сиёсати қабул қилинди. Энг сўнгги воқеалар савдони эркинлаштириш (Уругвай раунди якунлари), эркин савдо тўғрисидаги Шимолий Америка битими (НАФТА) ва бошқалардир. Жахон савдо бозорининг мантиқи аниқ ва оддий: халқаро тақсимот давлатга ўзи самарали ишлаб чиқараётган товарлар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатишга ихтисослашишига имкон беради. Барча товарларни ўз кучи билан ишлаб чиқаришга ва хизматларни кўрсатишга уриниш оқилона иш эмас ва иқтисодий жихатдан самарасиздир. Биронта хам мамлакат хамма нарсани бир хил рентабеллик билан ишлаб чиқара олмайди. Бундай қоида дунёда қиёсий афзаллик сифатида маълумдир. Эркин савдо мамлакат учун ўзининг иқтисодий ресурсларини ўзи нисбатан яхши амалга оширадиган фаолият турларига йўналтиришга имкон беради. Бозорда рақобатнинг кучайиши эса фирманинг нобудгарчиликларини камайтиришга, нархларни туширишга ва сифатни яхшилашга мажбур қилади. Шу тариқа, эркин савдо сиёсатидан фойдаланади. Энг аввало нархлар кўлами кенг бўлган истеъмол товарларининг кенгроқ доирасига эга бўлган ички истеъмолчилар олишади ва энг мақбул нархларни танлашади. Бизнесни ривожлантириш учун зарур бўлган, мақбул нархлари бўйича кенгроқ доирадаги ишлаб чиқариш воситаларини мустақил равишда танлаш имкониятини оладиган миллий ишлаб чиқарувчиларимиз (йирик, шунингдек, ўрта ва майда) хам ютишади. Бу эса жахон бозорида хам, ўзимизнинг бозорда

хам самарали ишлаб чиқариш ва муваффақиятли рақобат учун омил бўлиб бормоқда. Кейинги ютуқ - самарали ва рақобатбардош фирмалар фаолиятининг кенгайишига қараб иш билан бандлилик мутлоқ ўсишига олиб келади. Нихоят, очиқ савдо режими мамлакатнинг бевосита хорижий инвестицияларини жалб этиш қобилиятини анча оширади. Божхона тадбирларини соддалаштириш ва уйғунлаштириш кўп йиллар мобайнида халқаро савдо-сотиқни ривожлантириш билан шуғулланиб келаётган ташкилотлар эътиборини ўзига жлб қилмоқда. Божхона хамкорлиги кенгаши таъсис этувчи конвенция ёки шартнома 1950 йилда Брюсселда имзоланган ва 1952 йилда кучга кирган. 1969 йилда Божхона Хамкорлиги Кенгаши ва ГАТТ (хозирги Жахон савдо ташкилоти) аъзолари бўлган мамлакатлар божхона тадбирларини соддалаштириш ва уйғунлаштиришнинг халқаро воситасини вужудга келтириш тўғрисида таклиф киритган эдилар. Бу таклифни бошқа мамлакатлар ва ЮНКТАД, Халқаро Савдо Палатаси, Халқаро фуқаро авиацияси ташкилоти ва Халқаро денгиз транспорти ташкилоти сингари ташкилотлар қўллаб-қувватлади. Бунинг натижасида 1973 йилда Японияда қабул қилинган Божхона тадбирларини соддалаштириш ва уйғунлаштириш халқаро конвенцияси (уни Киото конвенцияси деб хам аташади) ишлаб чиқилди. Киото конвенцияси белгилаб берган божхона тадбирлари намунаси миллий божхона органларини Жахон савдо ташкилоти талабларини бажариш воситаси билан таъминлайди. Талабларнинг аксарияти чегарада божхона бахосига, товарнинг келиб чиқиш қоидаларига, божхона йиғимлари ва тўловларига, субсидияларига, ички солиқларга, миқдорий чеклашларга, лицензиялашга, стандартлаш ва сертификатлаш талабларига, товарни ортишдан олдинги текширишларга ва интеллектуал мулк хуқуқларига тегишлидир. Шу сабабли, божхона ишини ташкил қилишни яхшилаш, ягона божхона сиёсатини юритиш, Республика божхона идоралари фаолиятининг тезкорлиги ва самарадорлигини ошириш уларнинг мамлакат иқтисодий хавфсизлигини

мустахкамлашдаги ахамиятини кучайтириш, шунингдек, божхона иши сохасидаги халқаро хамкорликни янада кенгайтириш мақсадида, 1997 йил 8 июлда Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПФ-1815 сонли «Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитасини ташкил этиш тўғрисида»ги фармони эълон қилинди. ДБҚва унинг органлари фаолиятини қуйидаги энг мухим қонун хужжатлари белгилаб беради: Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 8 июлдаги ПФ-1815 сонли «Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитасининг ташкил қилиш тўғрисида» фармони, Ўзбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августдаги «Давлат божхона хизмати тўғрисида»қонуни хамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1997 йил 30 июлдаги 374-сонли «Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси фаолиятини ташкил этиш масалалари тўғрисида» қарори билан тасдиқланган «Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси тўғрисида»ги Низом, Ўзбекистон Республикаси Олий мажлисининг 2015 йил № 1, 8-моддага ўзгартириш тўғрисида, Божхона тизимида товарларни электрон декларациялаш тартиби Низомини тасдиқлаш ҳақида . Мазкур Низом биринчи навбатда божхона органининг асосий вазифалари, функциялари ва хуқуқларини белгилайди. Хуқуқ ва мажбуриятлар ўртасидаги фарқ уларни амалга оширилишини ўзига хос томонларида намоён бўлади. Хуқуқлар давлат идорасига турли масалаларни хал қилишда танлов эркинлигини беради. Мажбуриятлар орган фаолиятини қатъий тартибга солади, уни амалга ошириш шартларига эса қонунда аниқ кўрсатилиши лозим. Шундай қилиб, бошқарув органи фаолиятини юқорида эслатиб ўтилган хар бир таркибий қисми (элементи) - ушбу органнинг хуқуқий мақомини тарифлайди. Вазифалар - фаолиятининг умумий йўналиши ва мақсадларини кўрсатади, функциялар - мазкур вазифаларни бажариш учун нималар қилиш кераклигини аниқлайди, хуқуқлар - божхона органини қандай хажмда ўз мажбуриятларини амалга ошириши мумкинлигини белгилайди.

Экспорт-импорт операцияларини амалга ошириш чоғида турли ҳуқуқбузарликларни аниқлаш ва уларга чек қўйиш мониторингнинг муҳим қисмидир. Экспорт чоғида: товарларни таннарҳидан арзон нархларда сотиш: сохта экспортдан фойдаланиш; валюта тушумини қайтаришнинг кечиқиши ва тўла қайтарилмаслиги; икки хил контракт тузиш; ТИФ ТН ҳақиқий кодининг ўзгартирилиши. Бундай найранглардан аввало асосий экспорт гуруҳига кирадиган товарларга нисбатан фойдаланишади. 2010-2016 йилларда божхона органларини ривожлантириш концепциясига мувофиқ божхона технологияларини, шу жумладан экспорт-импорт контрактлари мониторигини ташкил этиш ва такомиллаштириш ташқи иқтисодий фаолиятнинг ҳалол, қонунга итоаткор иштирокчилари билан ҳамкорлик муносабатлари асосида ва айни пайтда нопок бизнесга қарши муросасиз ва изчил курашиш асосида амалга оширилмоқда. Давлат божхона қўмитасининг Божхона статистикаси ва таҳлили маркази, унинг бўлимлари ҳудудий бошқармалар, божхона комплекслари ва постлари таркибида товарларнинг келиб тушиши ёки юклаб жўнатилиши тўғрисидаги маълумотларнинг ТСОга ўз вақтида ва ишончга киритилиши учун жавоб берадилар, иловалар билан биргаликда божхона юк декларациялари асосида маълумотларнинг статистика электрон базасини тузадилар, товарларни олиб кириш ва олиб чиқиш бўйича маълумотларни ҳамда улар бўйича амалга оширилган божхона тўловларини таҳлил этадилар, шунингдек маълумотларнинг электрок базаси ТСОга ўз вақтида қўшилишини таъминлайдилар. Давлат божхона қўмитасининг контрабандага ва божхона қоидаларини бузилишларига қарши курашиш бошқармаси, унинг бўлимлари ҳудудий бошқармалар, божхона комплекслари ва постлари таркибида контрабанда операциялари амалга оширилиши йўллари ва механизмларини аниқлаш, товарлар ва бошқа моддий бойликларининг Ўзбекистон Республикаси ҳудудига ноқонуний олиб кирилиши ҳолларига барҳам бериш, ташқи иқтисодий фаолият

соҳасидаги бошқа жиноятларни очиш бўйича тезкор- таҳлилий ва қидирув чора- тадбирлари ўтказилишини таъминлайдилар. Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси ва Ташқи иқтисодий алоқалар агентлиги Ўзбекистон Республикасига импорт қилинадиган товарларга нарх белгиланиши тенденцияси устидан доимий мониторингини амалга оширадилар. Мониторинг натижалари бўйича ТСО маълумотлари, шунингдек ҳар ойда оммавий ахборот воситаларида эълон қилинадиган ва электрон шаклида ТСОга киритиладиган муқобил манбалардаги маълумотлари бюллетени тузилади. Бюллетень ташқи иқтисодий фаолият субъектларининг импорт қилинадиган товарларга нарх ҳосил бўлишида шаклланаётган тенденциялардан хабардорлигини ошириш, шунингдек уларни божхонада расмийлаштириш тартиб- қоидаларини самарадорлироқ ва хосилона амалга ошириш учун хизмат қилади. Ҳозирги кунда ахборотлаштиришни кенг йўлга қўйилиши кўпгина фуқароларни олдида турган саволларига жавоб бўлиб, улар жавобларни олишда ўз ҳаражатлари ва вақтини тежайдилар. Мисол тариқасида фуқароларни божхона тўловларини тўлашни кечиктириш ва бўлиб - бўлиб тўлаш имконияти қанча муддатга берилиши мумкин, деган саволларга «СБХ» - Солиқ ва божхона хабарларини молиявий- иқтисодий газетасини, ҳамда ДБҚ ни расмий электрон сайтларига мурожаат қилган ҳолда бир зумда қуйидагиларни аниқлаб олиши мумкин: - 1999 йил 20 августдаги 832-I ва 2001 йил 7 декабрдаги 320-П-сон қонунлар билан қўшимча ҳамда ўзгартишлар киритилган бўлиб Божхона кодексининг 110-моддасига кўра, тўловларни кечиктириш ёки бўлиб-бўлиб тўлаш муддати, тўлов миқдоридан қатъий назар, икки ойдан ошиши мумкин эмас, бундан экспорт маҳсулоти ишлаб чиқариш учун моддий-техник ресурслар импортини амалга оширадиган ишлаб чиқарувчи корхоналар мустасно, уларга тўлашни кечиктириш имконияти БЮД қабул қилинган кундан бошлаб 90 кунга берилиши мумкин. Моддий ишлаб чиқариш ва

хизматлар соҳасидаги микрофирмалар ва кичик корхоналарга, фермер хўжаликларига, шунингдек юридик шахс мақомига эга бўлган деҳқон хўжаликларига ўз эҳтиёжлари учун импорт қилинадиган ускуналар, хом ашё ва моддий ресурсларга божхона тўловларини тўлашга доир (божхона расмийлаштируви учун йијимлар бундан мустасно) фоиз ундирмасдан 90 кун муддат билан тўлаш кечиктирилиши мумкин. Яна бир савол божхона тўловларини кечиктириш ёки бўлиб - бўлиб тўлаш имконияти берилгани учун фоизлар қандай ҳисоблаб чиқарилади? Жавоб: - Тўловларни кечиктириш ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти берилгани учун фоизларни ҳисоблаш миллий валюта - сўмда амалга оширилади. Улар қуйидаги формула бўйича ҳисоблаб чиқарилади: С х Оо х Кбф = Ст х 12 365 х 100 Бу ерда: Кбф - кечиктириш имконияти берилгани учун фоизлар; С - тўланиши бўйича кечиктириш имконияти берилган божхона тўловларининг умумий суммаси; Оо - кечиктириш имконияти берилган кунларнинг ҳақиқий сони; Ст - божхона декларацияси қабул қилинган кунда Ўзбекистон Республикаси Марказий банки белгилаган такрорий молиялаш ставкаси (МБ такрорий молиялаш ставкасининг 50 фоизи); 365 - тақвимий йилдаги кунлар сони. Бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти берилганида унинг учун фоизлар қуйидаги формула бўйича ҳисоблаб чиқарилади: Сп х Ор х Ббф = Ст х 12 365 х 100 бу ерда: Ббф - бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти берилгани учун фоизлар; Сп - тўланиши бўйича бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти берилган божхона тўловларининг умумий суммаси; Ор - бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти берилган кунларнинг ҳақиқий сони;

Ст - божхона декларацияси қабул қилинган кунда Ўзбекистон Республикаси Марказий банки белгилаган такрорий молиялаш ставкаси (МБ такрорий молиялаш ставкасининг 50 фоизи); 365 - тақвимий йилдаги кунлар сони. 33 Бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти берилган божхона тўловлари қисман тўланганда (тузилган жадвалга мувофиқ), уларнинг божхона юк декларациясига кўра ҳисоблаб чиқарилган умумий суммаси сўндирилган қарз суммасига камайтирилади. Кечиктириш имкониятининг амал қилиш даврида божхона тўловларини тўлаш бўйича имтиёзлар берилган тақдирда (ҳукумат томонидан тўловлардан озод қилиш ёки тўловларни кечиктириш ёхуд бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти берилиши), башарти кўрсатилган имтиёзларнинг амал қилиши тўловларни кечиктириш ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти берилган муддат тугашига қадар бошланса, унинг учун фоизлар ундирилмайди. Яна бир мисол агар жисмоний шахс сифатида Москвадан шахсий машинани таъмирлаш учун тахминан 2500 АҚШ долларлик автомобиль эҳтиёт қисмлари олиб келинса, чегарадан ўтаётганда божхона тўловлари қанча бўлади? Ушбу юк тижорат мақсадлари учун мўлжалланмаганлигини қандай қилиб тасдиқлаш мумкин деган саволга электрон божхона хизмати электрон сайтлари, ҳамда « NormaNTV » да қуйидаги жавобни олишингиз мумкин: Мазкур вазиятда аввало юк тижорат мақсадлари учун мўлжалланмаганлигини тасдиқлаш лозим. Бунинг учун божхона декларациясида товарлар ўз эҳтиёжлари учун келтирилганини кўрсатиш зарур 1-устуннинг учинчи кичик бўлимига ―1‖ рақамини (яъни ―ўз эҳтиёжлари учун‖) қўйиш керак. Тасдиқлаш учун автомобилга доир ҳужжатларни, масалан, импортчи машина эгаси сифатида кўрсатилган техник паспортнинг автонусхасини, шунингдек техник хизмат кўрсатиш шохобчасининг таъмирлаш СБХ. 2015 йил № 10 (554) 28 февраль. учун зарур эҳтиёт қисмлар тўғрисидаги маълумотномаси ва ҳоказоларни тақдим этиш мумкин.

Жисмоний шахслар томонидан Ўзбекистон Республикаси божхона чегараси орқали товарларнинг олиб келиниши мақсадини аниқлаш тартиби тўғрисида низомга кўра (ДБҚ, МВ ва ДСҚнинг Адлия вазирлиги томонидан 2002 йил 4 июнда 1147-сон билан рўйхатдан ўтказилган қарори билан тасдиқланган), жисмоний шахслар томонидан Ўзбекистон Республикаси божхона чегараси орқали товарларнинг олиб келиниши мақсади божхона органининг мансабдор шахси томонидан умумқабул қилинган халқаро меъёрлар ва амалиётга мувофиқ аниқланади. Бунда товарларнинг хусусияти, миқдори ва олиб ўтиш муттасиллиги, шунингдек жисмоний шахс сафарининг барча ҳолатлари ҳисобга олинади. Товарлар ўз эҳтиёжлари учун олиб кирилган тақдирда жисмоний шахслар қуйидаги божхона тўловларини тўлашлари керак: - Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 24 февралдаги 80-сон қарори билан белгиланган жисмоний шахслардан йиғим бож тўламасдан олиб кириш меъёридан ошадиган қийматнинг 20%и миқдорида; - божхона божлари белгиланган қоидалар ва бож тўламасдан олиб кириш меъёридан ошадиган қийматга доир ставкалар бўйича; - акциз солиғи акциз солиғини тўламасдан товар олиб кириш меъёридан ошадиган қийматга доир белгиланган ставкалар бўйича; - қўшилган қиймат солиғи бож тўламасдан олиб кириш меъёридан ошадиган қийматнинг 20%и миқдорида. Жисмоний шахслар томонидан Ўзбекистон Республикаси ҳудудига бож тўламасдан товар олиб киришнинг чегараланган меъёрларига мувофиқ (Адлия вазирлиги томонидан 1996 йил 10 сентябрда 279-сон билан рўйхатдан ўтказилган) жисмоний шахсларга чегарадош бўлмаган давлатлар ҳудудидан (бу ҳолатда Россия Федерациясидан) божхона божлари ва ҚҚС тўламасдан ўз эҳтиёжлари учун умумий қиймати эквивалентда 1000 АҚШ долларидан ошмайдиган товарларни олиб келишга рухсат берилади. Бу ҳолатда қуйидагилар тўланиши керак: - жисмоний шахслардан йиғим (2500 АҚШ доллари 1000 АҚШ доллари) х 20% = 300 АҚШ доллари;

- бож (агар эҳтиёт қисмлар ТИФ ТН 8708 кодига эга бўлса) (2500 АҚШ доллари 1000 АҚШ доллари) х 10% = 150 АҚШ доллари. ТИФ ТН бошқа кодларида бож ставкасини Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 7 январдаги 4-сон қарорига 1-иловадан топиш мумкин. МДҲ мамлакатларида ишлаб чиқарилган ва у ердан олиб келинадиган товарлардан, агар уларнинг келиб чиқиши тўғрисида сертификат мавжуд бўлса, божхона божи ундирилмайди. Қиймати 5000 А ҚШ долларидан кам бўлган товарларга келиб чиқиш тўғрисидаги белги ваколатли орган томонидан товарга илова қилинувчи ҳужжатларга қўйилиши мумкин; - акциз солиғи (агар эҳтиёт қисмлар ТИФ ТН 8708 кодига эга бўлса) жисмоний шахслар томонидан акциз солиғини тўламасдан олиб кириш меъёри белгиланмаган (Адлия вазирлиги томонидан 1998 йил 13 мартда 412-сон билан рўйхатдан ўтказилган жисмоний шахслар томонидан Ўзбекистон Республикаси ҳудудига акциз солиғи солинмайдиган товарларни олиб келишнинг чегараланган меъёрлари). Шу сабабли акциз солиғининг суммаси 2500 АҚШ доллари х 10% қ 250 АҚШ доллари; - қўшилган қиймат солиғи (1500 АҚШ доллари = 150 АҚШ доллари бож = 250 АҚШ доллари акциз) х 20% = 400 АҚШ доллари. Жами: 300 = 150 = 250 = 400 = 1100 АҚШ доллари (ёки 950 АҚШ доллари, агар бож тўланмаса). Мазкур мисолдан кўринадики, божхона тўловларининг суммаси кўпгина омилларга боғлиқ. Хулосада тўлов миллий валюта сўмда тўлов кунига МБ курси бўйича амалга оширилишини эслатиш лозим. 34 Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси ўзининг барча худудий бўлимлари ва божхона постларини босма нусхалар билан ТСОга уланган тақдирда эса - шунингдек бюллетеннинг электрон версиялари билан мунтазам таъминлайди. Ваколатли банклар ҳар ойда хисобот ойидан кейинги ойнинг 10-кунигача товарлар тушум тушмаганда ёки тўлиқ тушмаганда тегишли чора-тадбирлар кўриш учун ахборотни қонун ҳужжатларида белгиланган муддатларда солиқ ва божхона органларига юборади.

Давлат божхона қўмитасининг божхона текширишлари бошқармаси ҳамда контрабандага ва божхона қоидалари бузилишига қарши курашиш бошқармаси, унинг худудий СБХ 2014 йил № 41 (585) 10 октябрь бошқармалар, бошқарма комплекслари постлари таркибидаги бўлинмалари қуйидаги ҳолатлар аниқланган тақдирда суриштирув олиб борадилар ва қонун ҳужжатларида белгиланган тегишли чора- тадбирларни кўрадилар: а) олиб кирилаётган товарлар божхона расмийлаштирилувидан ўтказилишида товар божхона қиймати-қийматига нисбатан асоссиз оширилиши мақсадида ишончсиз маълумотлар мавжуд бўлган ҳужжатлар божхона органларига тақдим этилиши; б) контрактлар бўйича контрагентлар ҳисобланмаган етказиб берувчилардан товарларнинг келиб тушиши; в) товарнинг контрактда белгиланган муддатларда ёки маблағлар ўтказилган санадан бошлаб 180 календарь кундан ортиқ муддатда тушмаслиги; г) товарлар экспорти олдиндан ҳақ тўланмасдан амалга оширилиши, аккредитив очилиши, харидорнинг банки кафолати олиниши ёки сиёсий ва тижорат таваккалчиликларидан экспорт контрактларини суғурта қилиш полиси расмийлаштирилиши; д) экспорт-импорт операцияларини амалга оширишда қонун ҳужжатлари бузилишининг бошқа ҳоллари. Худудий божхона бошқармалари ҳар ойда ҳисобот ойидан кейинги ойнинг 10-кунигача хўжалик юритувчи субъект рўйхатдан ўтказилган жой бўйича солиқ хизматининг худудий бошқармалари валюта ва экспорт-импорт операциялари устидан назорат қилиш бўлимлари ва Ўзбекистон Республикаси Давлат божона қўмитасига юқорида кўрсатиб ўтилган ҳолатлар ва улар бўйича кўринган чоралар ҳақида ахборот тақдим этадилар. Давлат божхона қўмитаси ҳар ойда ҳисобот ойидан кейинги ойнинг 15- кунигача кўрсатиб ўтилган ҳолатлар ва улар бўйича кўрилган чора-тадбирлар

ҳақидаги йиғма ахборотни Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитасининг Валюта назорати бош бошқармасига юборади. Божхона органлари, ваколатли банклар ва ТСОга уланган бошқа идоралар ўз ваколатлари доирасида тизимдаги мавжуд ахборотни рухсат берилмаган фойдаланишдан, маълумотларни бузишдан ёки ташқи савдо операцияларини амалга ошираётган ҳўжалик юритувчи субъектларга ёки давлатга зарар етказиш мумкин бўлган бошқа ҳатти-ҳаракатлардан ҳимоя қилиш учун зарур бўлган ташкилий ва техник чора-тадбирларни кўришлари керак. Божхона органлари, ваколатли банклар ва ТСОдаги мавжуд маълумотлардан фойдаланиладиган бошқа идораларнинг раҳбарлари ва бошқа ходимлари мазкур маълумотларни ошкор қилиш, улардан шахсий мақсадларда ёки учинчи шахсларнинг манфаатлари йўлида фойдаланиш, шунингдек учинчи шахсларнинг маълумотларини олишга имконият яратиш, шу жумладан ахборотни ҳимоя қилишнинг белгиланган қоидаларини бузиш оқибатида имкон бериш ҳуқуқига эга бўлмайдилар. ТСОдаги мавжуд ахборотни ҳимоя қилишнинг белгиланган қоидалари бузилганлиги, улардан ташқи савдо операцияларини амалга оширувчи ҳўжалик юритувчи субъектларга ёки давлатга зарар етказилишига олиб келган шахсий мақсадларда ёки учинчи шахсларнинг манфаатлари йўлида фойдаланганлиги учун идораларнинг раҳбарлари ёки бошқа ходимлари қонун ҳужжатларига мувофиқ жавоб берадилар. Ўзбекистон Республикасида ахборот технологияларини ривожланиши ва божхона тизимида қўлланилишини истиқболлари Ўзбекистон Республикаси божхона тизимида ахборот технологияларини қўлланилишини истиқболлари хусусида иқтисодий таҳлил ўтказиш, башорат қилиш, алоқанинг ривожланишини лойиҳалаштириш, илмий-тадқиқот ва тажриба- конструкторлик ишлари режаларини асослаб бериш, янги техникаларни тайёрлаш ва жорий қилиш, ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва такомиллаштириш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш ва ҳоказоларда

самарадорликни аниқлаш тармоқ ва унинг таркибидаги кичик тармоқларни ривожлантиришнинг тезлашган суръатларини асослаб бериш, ривожланишнинг энг самарали йўналишларини танлаб олиш, ишлаб чиқариш структураси ва бошқарув тизимини такомиллаштиришнинг асоси бўлиб хизмат қилиши, тармоқда самарадорликнинг ўсиши ва умуман ишлаб чиқаришнинг ўсишини рағбатлантириши лозим. Бу эса ишлаб чиқариш самарадорлигини аниқлаш услубиятига жиддий талаблар қўяди. Алоқа самарадорлигини баҳолашнинг асосида инфратузилманинг яхлит тармоғи сифатида алоқанинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ривожланган ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини аниқлаш услубиятининг умумий тамойиллари ётади. Ягона автоматлаштирилган ахборот тизимининг ахборотларни йиғиш, сақлаш, қайта ишлаш ва уларни беришнинг технологик жараёнларини комплекс автоматлаштиришни, барча даражалардаги божхона органларининг ягона маълумотлар базасидан тезкор маълумот олишни таъминлашга, божхона назорати остидаги товарлар билан аниқ вақт кўламида содир этилаётган барча тартиб-қоидаларнинг мониторингини олиб боришга қаратилган ташкилий- функционал тузилмаси белгиланди. Яъни Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси лойиҳанинг буюртмачиси ҳисобланиши, « HetNet - Crown » компаниялар консорциуми (АҚШ) эса тендер асосида унинг бажарувчиси этиб белгиланганлиги; Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси билан « HetNet - Crown » компаниялар консорциуми ўртасидаги фойдаланишга тайёр ҳолда топшириш контрактининг чекланган қиймати 7,77 млн. АҚШ доллари эканлиги; Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси томонидан Иқтисодиёт вазирлиги ҳамда «Даврхитект-қурилиш» қўмитаси билан келишган ҳолда лойиҳанинг 2-иловага мувофиқ асосий кўрсаткичлари билан биргаликда техник-иқтисодий ҳисоб- китоби тасдиқланганлиги маълумот учун қабул қилинсин деб эътироф этилиб, белгилаб куйилдики - импорт контракт қийматининг 1,17 млн АҚШ доллари миқдоридаги 15 фоизи Ўзбекистон

Республикаси Давлат божхона қўмитасининг махсус жамғармаси маблағлари ҳисобига молиялаштирилади;

Импорт контракт қийматининг Эксимбанкнинг (АҚШ) суғурта мукофоти суммаси қўшилган 6,60 млн АҚШ доллари миқдоридаги 85 фоизи хорижий банкнинг маблағларини Эксимбанкнинг суғурта қопламаси остида қайта молиялаштириш йўли билан Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий фаолият миллий банкининг кредити ҳисобига молиялаштирилади; Асосий қарзни, ҳисобланган фоизларни, воситачилик тўловини ва хорижий кредитга хизмат кўрсатиш билан боғлиқ молиявий бошқа ҳаражатларни қайтариш қарз битимлари муддатлари ва шартларига мувофиқ, шунингдек лойиҳани амалга ошириш билан боғлиқ Ўзбекистон Республикасининг миллий валютасидаги ҳаражатларни молиялаштириш Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитасининг махсус жамғармаси маблағлари ҳисобига амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси: Махсус жамғарманинг 2005 йилга ва кейинги йилларга ҳаражатлари сметасини рўйхатдан ўтказишда ва Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги билан келишишда мазкур лойиҳани амалга ошириш учун зарур маблағларни назарда тутсин; Жалб этилётган кредитга хизмат кўрсатиш учун кўрсатиб ўтилган жамғарма маблағларини Ўзбекистон Республикаси ташқи иқтисодий фаолият миллий банкида очилган махсус ҳисоб Рақамида устувор тартибда олдиндан тўлаб борсин. Ўзбекистон Республикаси ташқи иқтисодий фаолият миллий банки кўрсатиб ўтилган лойиҳани амалга ошириш учун хорижий банк билан белгиланган тартибда қарз битими тузсин ва хорижий банк маблағлари Ўзбекистон Республикаси давлат божхона қўмитасига қайта молиялаштирилишини таъминласин. Мазкур лойиҳани амалга ошириш доирасида хорижий банк, экспорт-кредит агентлиги ва суғурта компаниялари Ўзбекистон Республикаси ҳудудида тўлов манбаида даромад солиғи тўлашдан озод этилсин.

Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёт вазирлиги мазкур лойиҳани белгиланган тартибда Ўзбекистон Республикасининг Инвестиция дастурига киритсин. Ўзбекистон Республикаси давлат божхона қўмитасининг буюртманомалари бўйича: Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги лойиҳани амалга оширишда қатнашадиган хорижий мутахассисларга кўп марталик визалар консуллик йиғимлари ундирилмасдан белгиланган тартибда расмийлаштирилишини таъминласин; Ўзбекистон Республикаси ички ишлар вазирлиги лойиҳани амалга оширишда қатнашадиган хорижий мутахассисларга давлат божлари ундирилмасдан кўп марталик визалар берилишини ва уларнинг муддати узайтирилишини, шунингдек улар яшаш жойида вақтинча рўйхатдан ўтказилишини ва вақтинча рўйхатдан ўтказиш муддати узайтирилишини таъминласин. 35 Ўзбекистон Республикаси ягона иқтисодий ахборот тизими шаклланишини ҳозирги ҳолати хусусида гапирадиган бўлсак қуйидагиларга эътибор беришимиз лозим бўлади, ҳозирги пайтда Ўзбекистонда 50 тадан ортиқ Интернет провайдери фаолият кўрсатмоқда. Уларнинг аксарияти Тошкент шаҳрида жойлашган. Интернет ва бошқа алоқа воситаларини янада кенгайтириш, уни такомиллаштириш борасида Ўзбекистон Республикаси Президенти йил якунларида таъкидлаганларидек: ―Иқтисодиётимиз ва жамиятимиз ҳаётида ахборот- коммуникация технологияларининг алоҳида ва муҳим ўрин тутишини ҳисобга олиб, 2013 йилда 2013- 2020 йилларда Ўзбекистон Республикасининг Миллий ахборот-коммуникация тизимини ривожлантириш комплекс дастури қабул қилинди. Ушбу дастур доирасида амалга оширилаётган лойиҳалар 2014 йилда мамлакатимизда барча автомат телефон станцияларини рақамли тизимга ўтказишни якунлаш учун замин яратди. Бу эса халқаро ахборот тармоқларидан фойдаланиш тезлигини сезиларли даражада ошириш имконини берди. Бу Ўзбекистон аҳолисининг ярми Интернетга улангандир. Кўрсаткичнинг бу қадар юқорилигини компьютер савдохонлигининг юқорилиги, иш жойлари,

компьютер техникаси билан етарли даражада жиҳозланганлик, шунингдек, шахсий компьютерлар ва Интернетга уланиш нарҳининг хам сабабли республика аҳолисининг катта қисмида Интернет тармоғига уланиш имкониятларининг чекланганмалиги билан изоҳлаш мумкин. Хозирда ушбу сохага янги технологиялар, таълим ва тайёргарлик дастурлари ва асбоб-ускуналар бўйича малакали мутахассислар етишмаслиги кузатилмоқда. Интернет тармоғида Ўзбекистон ҳақида, унинг тарихи, ривожланиши, анъаналари, республикада яшовчи кишилар ҳақида маълумот жуда кам. Ўзбекистон ҳақидаги Web - саҳифалар сони ҳам жуда кам. Бироқ шунга қарамай, республикамизда Интернет жадал суръатлар билан ривожланмоқда. Хозирда ―Ахборот жамияти ўлчови‖ маълумотларига кўра дунёда 3.2 миллиард киши Интернетдан фойдаланиладилар. Интернет хизматлари кўрсатувчи провайдерларни уч гуруҳга тақсимлаш мумкин. Бирламчи провайдерлар - Интернет тармоғига уланиш учун ўз хусусий каналига эга бўлган провайдерлар. Иккиламчи провайдерлар Интернетга уланиш каналини бирламчи провайдерлардан ижарага оладилар. Учинчи даражадаги провайдерлар эса иккиламчи провайдерлардан ижарага оладилар ёки уларнинг диллерларига айланадилар. Ўзбекистон провайдерлар бозорида етакчи ролни « UzPAK » ахборот узатиш давлат тармоғи корхонаси ўйнайди. Бирламчи провайдерлар орасида етакчи ўринлардан бири айнан унга тегишли. Корхона «Искра» ҳукуматга тегишли тезкор ахборот узатиш тизими асосида шаклланган бўлиб, Ўзбекистон телекоммуникация бозорида 6 йилдан бери фаолият кўрсатмоқда. « UzPAK » бутун республика ҳудудида хизмат кўрсатади. Корхона ўз абонентларига ажратилган линиялар ва коммутацияланувчи портлар орқали хизмат кўрсатади, шунингдек, RadioEthernet тармоғи орқали уланиш имкониятини тақдим этади. 39 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралда қабул қилган қарорига асосан « UzPAK » Миллий ахборот узатиш тармоғини эксплуатация қилиш ва ривожлантириш бўйича Миллий оператор ҳисобланади (жумладан, Интернетни). Шундай қилиб, « UzPAK » мамлакатда Интернет халқаро каналларига бевосита

чиқиш имкониятига эга бўлган ягона корхона ҳисобланади. Қолган провайдерлар халқаро тармоқларга фақат « UzPAK » орқали, унинг канлларини ижарага олиш йўли билан чиқишлари мумкин. Бироқ Интернет хизматлари таъминотчиси бўлган бошқа йирик компаниялар ҳам мавжуд. Биринчи навбатда бу «Найтов» компаниясидир. Мазкур компания республикамизда «Совам Телепорт» Россия- Америка провайдери ҳамкорлигида ташкил этилган. «Найтов» компанияси ўзининг ўтказиш тезлиги 3 Мбит/сек бўлган ер усти сунъий йўлдош станциясига эга бўлиб, Ўзбекистон Республикасининг етакчи Интернет провайдери ҳисобланади (2-гистограмма). Шунингдек, 1996 йилда таъсис қилинган « Sarcor - Telecom » компанияси ҳам Интернет хизматлари кўрсатувчи энг йирик компаниялардан бири саналади. Компания ўз ишини тармоқ интегратори сифатида бошлаган ва Ўзбекистон учун янги бўлган RadioEthernet симсиз тармоқ технологияларини жорий этиш билан шуғулланган. 1999 йилда « Sarcor - Telecom » ахборот узатиш ва Интернет хизматлари кўрсатиш учун лицензия олиб, Интернет тармоғига корпоратив симсиз уланишга ихтисослашди. 2001 йилдан бошлаб мазкур компания Cisco Systems технологиялари асосида Интернетга коммутацияланувчи уланишни таъминламоқда. 2001 йилнинг июнида компания Хитойдан 1 Мбит/с сиғимли

дастлабки оптик толали халқаро канални олди. 40 Бироқ бу канал 2000 дан ортиқ сайтга уланиш учун имкон бермайди. Буни Хитойнинг Интернетга бўлган муносабати ва давлат сиёсати билан изоҳлаш мумкин. Компания бу камчиликни « UzPAK » каналлари орқали тўлдирмоқда. Юқорида санаб ўтилган компаниялардан ташқари бирламчи провайдерлар қаторига, шунингдек, « Uzc ҳ net » ва « SITA » компанияларини ҳам қўшиш мумкин. Бироқ улар аҳолининг кенг қатламларига Интернет хизматларини тақдим эмайди. Шу сабабли Ўзбекистонда бирламчи провайдерлар бозори амалда « UzPAK » ва «Найтов» компаниялари орасида бўлиб олинган. Бу икки компания ушбу бозорнинг тахминан 80-85% қисмини назорат қилади ва республиканинг қарийб бутун ҳудудини қамраб олади. Иккиламчи провайдерлар орасида энг йириклари Альбатрос, TShTT , TKT (―Телекоммуникация тармоғи‖), TPS (« Technoprosystem ‖), BCC (Ишбилармонлик алоқалари Маркази) саналади. Репсубликада масофадан ўқитишни жорий қилиш учун ҳозирги кунда зарур телекоммуникация инфратузилмаси мавжуд. Ҳисоб-китобларга қараганда 10 миллионга яқин Ўзбекистон аҳолиси бугунда таълим соҳаси субъектлари ҳисобланади. Улар қаторига мактаб ўқувчилари, академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежлари, олий ўқув юртлари талабалари, ўқитувчилар, шунингдек, малака ошириш ва билимини оширишга эҳтиёж сезаётган мутахассисларни киритиш мумкин. Ҳар ОЎЮда масофадан ўқитиш дастури ишлаб чиқилган ва амалга оширилмоқда. Бунинг устига ҳамма жойда масофадан ўқитишнинг жорий этилиши республика вилоятларида юқори малакали мутахассислар етишмаслигининг ўрнини босиши лозим. Талабалар ва ўқувчиларнинг электрон дарсликлардан фойдаланиши ўқув материалларини тез-тез янгилаб туришга имкон беради, босма китоб ва дарсликларга эҳтиёж камаяди, сифатли билим олиш учун узоқ мамлакатларга бориш керак бўлмай қолади. Бу ишларнинг барчасини 2002 йилда Ўзбекистон Республикаси Олий ва ва ўрта- махсус таълим вазирлиги ҳузурида ташкил этилган Ахборот технологиялари ва масофадан ўқитишни ривожлантириш Маркази мувофиқлаштириб боради.

Хулоса: Сўнгги йилларда божхона органларини ахборот - техник таъминлашда, уларнинг барча давлат идоралари билан ўзаро алоқаларида катта сифат ўзгаришлари юз берди. 2003 йилдан бошлаб ДБҚ худудий бошқармаларида локал ҳисоблаш тизимлари (ЛҲТ)ни ўрнатиш ишлари ниҳоясига етди. Ушбу ахборот ташқи савдо операцияларининг ягона тизимига киритилган. Қарор ва Низомга кўра экспорт-импортни тартибга солиш соҳасида ахборий таъминотнинг «икки тарафлама» тизими белгиланади, у ваколатли давлат органлари (мониторинг юритиш доирасида фойдаланилади) ва ташқи савдо фаолияти субъектларини ахборий таъминлашни назарда тутади. Мониторинг юритиш асосини ташкил этадиган ахборот айирбошлашнинг асосий бўғини бўлиб Ташқи савдо операцияларининг ягона электрон ахборот тизими (ТСОЯЭАТ) ҳисобланади. Ўз моҳиятига кўра, у экспорт-импорт соҳасида мониторинг ва назоратни амалга оширишга ваколатли органларга экспорт- импорт контрактларининг бажарилиши тўғрисида маълумотларни тезкор олиш ва ҳуқуқбузарликлар аниқланган тақдирда қонун ҳужжатларида белгиланган чораларни кўриш имконини беради. Шуни таъкидлаш лозимки, кўрсатилган тизимга фақат ваколатли органларнинг ходимлари кириш ҳуқуқига эга, унга юридик ва жисмоний шахсларнинг кира олиши мумкин эмас. ТСОЯЭАТда мавжуд бўлган барча ахборот қатъиян маҳфий ҳисобланади ва учинчи шахслар ўртасида тарқатилмайди.

Адабиётлар : 1. С . С . Ғуломов , Б . А . Бегалов , Н . Р . Зайналов , Р . А . Дадабаева , А . Э . Давронов . Дастурлаш технологиялари Олий ўқув юртлари учун ўқув қўлланма . - Тошкент .: ТДИУ , 2006 й ., 192 б . 2. Б.А.Бегалов, С.А.Новосардова. Образовательная технология по дисциплине ―Информационные технологии и системы‖. Из серии ―Технология обучения в экономическом образовании‖. - Ташкент. ТГЭУ, 2006 г, 128 с. 3. С.С.Ғуломов, Б.А.Бегалов, Т.И. Сарсатская. Маълумотлар ва билимлар базаси. Ўқув қўлланма - Тошкент.: ТДИУ. 2005 й., 164б. 4. Информатика Учеб. пособ. Под обш ред. И.А.Чернопустовой. -СПб.: Питер, 2005. - 272с. 5. Каплан А.В. Решение экономических задач на компьютере. - СПб.: Питер, 2004 - 600с. 6. Максимова О.В., Невзорова В.И. Информационные технологии для экономистов: Учеб.пособ. - Ростов на Дону: Феникс, 2004. - 416с. 7. Контрабанда жинояти ва унга қарши кураш масалалари, Ўқув-услубий қўлланма, ДБҚ Ўқ ув маркази, Т.,2010 й. 8. Кучаров А.С., Тиллахўжаев Б.Т. Божхона таомиллари. Ўқув қшлланма. ТДИУ. 2015 йил. 239-бет.

Похожие

Ўзбекистон республикаси божхона тизими бошқарувини амалга оширишда ахборот технологияларини қўлланиши

Ўзбекистон Республикаси давлат божхона органлари фаолиятининг ҳуқуқий асослари

Ишлаб чиқариш менежментини такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари

Ўзбекистон Республикасида ахборот-коммуникация технологияларини ривожлантириш истиқболлари ва божхона тизимида самарали қўлланилишининг жаҳон тажрибаси

Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлашнинг ахборот таъминоти