Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлашнинг ахборот таъминоти - Экономика - Рефераты

Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлашнинг ахборот таъминоти

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

164.5 KB

Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлашнинг ахбороттаъминоти Режа: 1. Ўзбекистон Республикаси давлат бошқарувида рақамли иқтисодиёт, электрон ҳукумат ҳамда ахборот тизимлари 2. Ижтимоий-иқтисодий ахборотларнинг шаклланиши ва уларнинг турлари 3. Макроиқтисодий кўрсаткичлар ахборот объекти сифатида 4. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаштиришда ахборот технологиялардан фойдаланиш йўналишлари.

Ўзбекистон Республикаси давлат бошқарувида рақамли иқтисодиёт, электрон ҳукумат ҳамда ахборот тизимлари Мамлакатимизда маъмурий тартиботлардан ўтишни соддалаштириш, аҳоли турмуши сифатини ошириш, инвестиция ва ишбилармонлик муҳитини яхшилашга қаратилган электрон ҳукуматни, шу жумладан давлат хизматларини кўрсатиш тизимини модернизация қилиш ва ривожлантириш борасида изчил чоралар кўрилмоқда. Шу билан бирга, рақамлаштиришни таъминлашга ва рақамли иқтисодиётга ўтишга тўсқинлик қилаётган қатор ҳал қилинмаган муаммо ва камчиликлар сақланиб қолинмоқда. Хусусан, давлат ахборот тизимларини ривожлантиришнинг ягона принциплари ишлаб чиқилмаган, ушбу соҳадаги тадбирлар эса ўзаро ва бошқа ахборот тизимлари билан узвий боғланмаган ҳолда амалга оширилмоқда. «Электрон ҳукумат» тизими инфратузилмаси лозим даражада ривожланмаяпти, бу давлат хизматларини кўрсатишда ва идоралараро электрон ҳамкорлик қилишда замонавий ахборот-коммуникация технологияларини кенг қўллашга ўз таъсирини кўрсатмоқда. «Электрон ҳукумат» тизимини жорий этишда таъсирчан мувофиқлаштирув ва ягона технологик ёндашувнинг мавжуд эмаслиги ресурсларнинг нооқилона фойдаланилишига олиб келмоқда ҳамда тадбирларнинг самарадорлигини пасайтирмоқда. Рақамли иқтисодиётни ривожлантириш, «Электрон ҳукумат» тизимининг жорий этилишини таъминлаш, аҳоли, бизнес ва давлат ўртасида самарали ўзаро ҳамкорликни йўлга қўйиш учун қўшимча шарт-шароит яратиш мақсадида, шунингдек, 2017 — 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясига мувофиқ:

1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасида рақамли иқтисодиётни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида» 2018 йил 3 июлдаги ПҚ-3832-сон қарорига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Лойиҳа бошқаруви миллий агентлиги (кейинги ўринларда — Агентлик) рақамли иқтисодиётни жорий этиш ва ривожлантириш соҳасида ваколатли орган этиб белгиланганлиги маълумот учун қабул қилинди. 2. «Электрон ҳукумат» тизимини жорий этиш рақамли иқтисодиётнинг ажралмас таркибий қисми ҳисобланади; Агентлик электрон ҳукумат соҳасидаги ҳамда давлат бошқарувида ахборот тизимларини жорий этишда ваколатли орган ҳисобланади, ушбу соҳада ягона давлат сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш ҳамда давлат органлари ва ташкилотларининг фаолиятини мувофиқлаштириш учун масъулдир; Агентликнинг электрон ҳукумат соҳасида, шунингдек, давлат бошқарувида ахборот тизимларини жорий этиш бўйича ўз ваколати доирасида қабул қилган қарорлари ижросини таъминлаш республиканинг барча вазирликлари, идоралари ва ташкилотлари учун мажбурий ҳисобланади; давлат бошқарувида ахборот тизимлари, ресурслари ва бошқа дастурий маҳсулотларини яратиш ва жорий этиш бўйича лойиҳалар, шунингдек, бундай лойиҳаларни амалга оширишни назарда тутадиган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳалари Агентликда экспертизадан ўтказилиши шарт; Агентлик рақамли иқтисодиётни жорий этиш бўйича вазифаларни амалга ошириш доирасида халқаро молиявий институтлар ва хорижий ҳукумат молиявий ташкилотлар билан бевосита ўзаро ҳамкорлик қилиш ҳуқуқига эга. 3. Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги манфаатдор идоралар билан биргаликда:

ҳозирги кунда «Электрон ҳукумат» тизими доирасида амалга оширилаётган идоралараро ва идоравий ахборот тизимлари, маълумотлар базалари, дастурий маҳсулотларни яратиш ва жорий этиш лойиҳаларининг ҳамда ахборот-коммуникация соҳасидаги бошқа лойиҳаларнинг амалга оширилиши ва молиялаштирилишини тўхтатиб қўйди; бир ой муддатда лойиҳалар тўлиқ хатловдан ўтказилaди ва якуний натижалари бўйича Агентликка ахборот киритилaди. 4. Агентлик: а) амалга оширилаётган лойиҳаларнинг танқидий кўриб чиқилишини ҳамда мақсадга мувофиқ, долзарб, республикада рақамли иқтисодиётни ривожлантириш мақсад ва вазифаларига мос келадиган лойиҳаларнинг давом эттирилишини таъминлайди; б) қуйидагиларни назарда тутадиган «Электрон ҳукумат» тизимини ривожлантириш концепцияси лойиҳасининг ишлаб чиқилиши ва Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрациясига киритилишини таъминлайди: электрон ҳукуматнинг давлат, аҳоли ва бизнеснинг самарали ўзаро ҳамкорлигини, шунингдек, жаҳоннинг рақамли маконига интеграциялашувини таъминлаш бўйича ягона миллий тизим сифатидаги мақсадли аҳамиятини белгилашни; «Электрон ҳукумат» тизимининг таркиби ва тузилмасини, уни яратиш шартлари ва архитектурасининг концептуал асосларини, жумладан ташкилий, функционал, техник тузилмасини, шунингдек, асосий рақамли активлар рўйхатини аниқ белгилашни; электрон ҳукуматни яратишнинг асосий принциплари ва функционал вазифаларини, электрон ҳукумат имкониятларидан фойдаланган ҳолда рақамли трансформацияга эришишнинг аниқ кўрсаткич ва индикаторларини белгилашни; электрон ҳукуматни яратишнинг ҳуқуқий ва ташкилий-техник чораларини, жумладан рақамли трансформация жараёнларини тадқиқ этиш методологиясига, уларнинг ўзаро мувофиқлигига, ахборот соҳасида биргаликдаги ҳамкорлик,

маълумотлар алмашиш протоколлари ва форматининг ўзаро мослигига доир талабларни белгилашни; шахсий маълумотларни ҳимоя қилиш бўйича талабларни ҳисобга олган ҳолда ахборотни йиғиш, қайта ишлаш, тўплаш, сақлаш ва узатишда ахборот хавфсизлигини таъминлашни; «Электрон ҳукумат» тизимини яратиш ва жорий этиш бўйича лойиҳани амалга ошириш механизмлари ва босқичларини назарда тутишни; «Электрон ҳукумат» тизимини жорий этишда унинг самарадорлиги ва шаффофлигини оширишни таъминлайдиган, жумладан лойиҳалар бўйича ягона миллий дистрибьюторни ташкил этиш орқали яхлит жараённи (ишлаб чиқиш, лойиҳалаштириш, келишиш, лойиҳалар бўйича товарлар, ишлар, хизматлар харид қилиш, шунингдек, уларни фойдаланишга топширишнинг ягона тизимини) барпо этишни; Агентлик негизида бошланғич лойиҳа сифатида электрон рақамли имзо инфратузилмасининг намунавий элементини ишлаб чиқиш ва амалиётга жорий этишни назарда тутади . 5.Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Рақамли иқтисодиётни ривожлантириш мақсадида рақамли инфратузилмани янада модернизация қилиш чора-тадбирлари тўғрисида» 2018 йил 21 ноябрдаги ПҚ-4022-сон қарорига мувофиқ Агентлик томонидан «Рақамли ишонч» рақамли иқтисодиётни ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш жамғармаси билан биргаликда барча давлат хизматлари фақатгина операторнинг маълумотларни қайта ишлаш марказлари орқали кўрсатилишини таъминлашни назарда тутадиган 2019 — 2021 йилларда «Universal Mobile Systems» МЧЖни ривожлантириш Концепцияси ишлаб чиқилмоқда. Агентлик манфаатдор идоралар билан биргаликда маълумотларга ишлов бериш марказларига бўлган эҳтиёж ва уларнинг жойлашуви тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрациясига таклифлар киритади. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Инновацион лойиҳаларни амалга ошириш ва идоравий ахборот тизимларини жадал

интеграциялашувининг ташкилий чора-тадбирлари тўғрисида» 2018 йил 18 апрелдаги ПҚ-3673-сон қарорига мувофиқ Агентлик томонидан алоқанинг, шу жумладан, хорижда бўлиш вақтида, махфийлиги, тезкорлиги, хавфсизлиги ва телекоммуникация хизматларига сарфланадиган бюджет маблағларининг тежалишини таъминлайдиган ҳукумат мобиль алоқаси тизимини ишга тушириш, синаш ва ундан тажриба тариқасида фойдаланиш ишлари бажарилди. Ушбу тизим давлат органлари, ташкилотлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари, Ўзбекистон Республикасининг хориждаги дипломатик ваколатхоналари ходимлари учун ўз хизмат вазифаларини бажаришда фойдаланилиши мажбурий ҳисобланади. 7. Агентлик Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги ва Ташқи ишлар вазирлиги билан биргаликда икки ой муддатда давлат органлари, ташкилотлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари, Ўзбекистон Республикасининг хориждаги дипломатик ваколатхоналарининг ўз хизмат вазифаларини бажаришда тизимдан фойдаланиши мажбурий бўлган ходимлари рўйхатини Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрациясига киритади. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасида лойиҳа бошқаруви тизимини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида» 2017 йил 24 июлдаги ПФ-5120-сон Фармонига мувофиқ яратиладиган Лойиҳа бошқарувининг ягона миллий ахборот тизими Агентлик томонидан тасдиқланадиган рўйхат бўйича ушбу тизимнинг барча иштирокчилари томонидан фойдаланилиши мажбурий ҳисобланади. Рўйхатга киритилган вазирлик ва идоралар ҳуқуқ эгаларининг тегишли лицензияларисиз дастурий маҳсулотлардан фойдаланишга йўл қўймасдан, маълумотларнинг белгиланган протокол бўйича платформа форматида тақдим этилиши ва тизимга киритилишини таъминлайди. 9. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги:

Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетининг алоқа билан таъминлашга 2018 йилги ва 2019 йилга мўлжалланган харажатлари тўғрисида вазирлик ва идоралар кесимидаги ахборотни агентликка тақдим этади; ушбу Фармондан келиб чиққан ҳолда Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетининг халқаро алоқа учун 2019 йилга мўлжалланган харажатларининг қайта кўриб чиқилишини таъминлайди; ҳар йили Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети параметрларида ушбу Фармонни амалга ошириш доирасидаги тадбирларни молиялаштиришга маблағ ажратилишини назарда тутмоқда. 10. Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги Агентлик билан биргаликда: бир ҳафта муддатда — «Электрон ҳукумат» тизимидан фойдаланиш мақсадида фойдаланувчиларнинг мажбурий тартибда идентификация қилинишини назарда тутган ҳолда Интернет тармоғидан симсиз фойдаланиш бўйича оммавий нуқталар тўғрисидаги низом лойиҳасини; бир ой муддатда — ушбу Фармон талабларини ҳисобга олган ҳолда Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлигининг электрон ҳукумат соҳасидаги ваколатларини, шунингдек, унинг тузилмасини қайта кўриб чиқиш бўйича таклифларни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига киритади. 11. Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси икки ой муддатда «Электрон ҳукумат» тизимини жорий этиш доирасида товарлар киритиш учун алоҳида божхона омбори ташкил этилишини таъминлайди. 12. Агентлик Адлия вазирлиги ва бошқа манфаатдор идоралар билан биргаликда икки ой муддатда қонун ҳужжатларига ушбу Фармондан келиб чиқадиган ўзгартириш ва қўшимчалар тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига таклифлар киритади.

Ижтимоий-иқтисодий ахборотларнинг шаклланиши ва уларнинг турлари Макроиқтисодий таҳлилнинг асосий соҳаси - мамлакатда ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажми, инфляция суръатлари, ишсизлик даражаси, тўлов баланси сальдоси, айирбошлаш курси каби макроиқтисодий кўрсаткичлар. Макроиқтисодий таҳлилнинг мақсади - умумий кўрсаткичлар маълумотларининг ўзгаришини изоҳлаш ва давлат органларига ҳамда жамоат ташкилотларига иқтисодий вазифаларни ҳал этишда ва иқтисодий вазиятдаги кутилмаган ўзгаришларга муносабат билдиришда йўл кўрсатишдан иборат. Қуйида энг муҳим макроиқтисодий кўрсаткичларни ва улар ўртасидаги ўзаро боғлиқликнинг асосий турларини, шунингдек, бозор ва ўтиш иқтисодиётига эга бўлган мамлакатларда инфляция, бандлик, ишсизлик, реал иш ҳақи даражасини ўлчаш ва таҳлил қилиш усулларини кўриб чиқамиз. Ушбулар эса айни пайтда ахборот объектлари ҳисобланади. Миллий иқтисодиёт ўзаро боғлиқ секторлар ва тармоқларнинг мураккаб йиғиндисини ўзида намоён этади. Унинг энг муҳим тавсифлари -товарлар ва хизматларни ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш ҳажми, инфляция ва иқтисодий ўсиш суръатлари, бандлик, ишсизлик ва даромад даражалари. Ушбу макроиқтисодий кўрсаткичлар, уларнинг ўзгариши ҳақидаги ахборот миллий ҳисоб варақлар тизимида тўлиқ акс эттирилган. Макрокўрсатгичлар таҳлил ва прогнозлаш учун асосий ахборот объекти ҳисобланади.

Макроиқтисодий таҳлил жараёнида турли xил аxборотлар ҳамда маълумотлардан фойдаланиш зарур бўлади. Уларнинг тўғри, аниқ, ишончли бўлиши ҳамда ўз вақтида олиниши таҳлил натижаларининг самарадорлигини оширади. Ички ва ташқи фойдаланувчилар учун муайян шакл ва мазмунга эга иқтисодий ҳодиса, воқеа ва xўжалик жараёнларини қайд этиш ёки қайта ҳисоблаб тегишли манбаларда дарак ёки кўрсаткич кўринишида акс эттириш макроиқтисодий таҳлил учун маълумотлар ҳисобланади. Макроиқтисодий таҳлилда фойдаланувчиларга узатиладиган xабар тавсифига эга маълумотлар ёки уларнинг тўплами аxборот тушунчасини беради. Таҳлил учун керакли бўлган маълумотлар ҳамда аxборотларни мазмунига қараб қуйидаги турларга ажратиш мумкин: - иқтисодий маълумотлар; - ҳуқуқий-меъёрий маълумотлар; - илмий-теxник маълумотлар; - табиий-экологик маълумотлар; - бенчмаркинг маълумотлари; - бошқа маълумотлар. Иқтисодий маълумотлар кўлами кенглиги жиҳатидан икки йирик гуруҳга бўлинади. Биринчиси - ички иқтисодий маълумотлар. Уларни бизнес-режа, ҳисоб тизими, бюджет ҳисоб-китоблари, корxона дастури маълумотлари, турли xил теxнологик маълумотлар ва шу кабилар ташкил этади. Иккинчиси - ташқи иқтисодий маълумотлар. Мисол учун, товар- xомашё бозоридаги маълумотлар, қимматли қоғозлар бозоридаги маълумотлар, рақобатдош корxона маълумотлари, тармоқдаги ўртача кўрсаткичлар ва шу кабилар. Бу манбалар таҳлилда энг кўп фойдаланилади. Ҳуқуқий-меъёрий маълумотлар xалқаро ва мамлакатда амал қилаётган барча қонунлар, ҳукумат қарорлари, меъёрий ҳужжатлар ҳамда актларда

расмийлаштирилган аxборотлар, корxона паспорти, устави, корxона аъзо бўлган турли уюшмалардаги шартномалар ва шу кабилардан иборат бўлади. Илмий-теxник маълумотлар эса энг янги тараққиёт, илм-фандаги ўзгаришлар, фан ва теxника ютуқларини ўзида мужассам этган аxборотлардир. Бу аxборотлар таҳлил учун муҳим аҳамият касб этади. Табиий-экологик маълумотлар табиат, ер, сув, ҳаво, иқлим ва бошқа экологик омилларни мужассамлаштирган аxборотлардан иборат бўлади. Бенчмаркинг маълумотлари рўй бериши мумкин бўлган, бироқ эҳтимолий маълумотлардир. Мазкур маълумотлар барча маълумот ва аxборотларни қайта ишлаш йўли билан ёки воқеалар ривожи билан эвристик усулда шакллантирилади. Бошқа маълумотларга эса, иқтисодий, ҳуқуқий, илмий-теxникавий, табиий- экологик, бенчмаркинг каби манбаларда акс этмаган маълумотлар тушунилиб, уларга оммавий-аxборот воситалари, газета ва журналлардаги, радио ва телевидениедаги келтирилган аxборотлар киради. Турли аxборот ва маълумотларни таҳлил жараёнларида қўллаш натижаларнинг мазмунини бойитишга, бошқарув қарорларининг xолисона бўлишига асос саналади. Иқтисодий аxборотлар бошқа турдаги аxборотлардан қуйидаги жиҳатлари билан ажралиб туради: Биринчидан, ҳужжатлашганлиги. Барча иқтисодий ҳодиса ва жараёнлар содир бўлиши билан тегишли бошланғич ҳужжатларда қайд этилади ҳамда аxборот сифатида расмийлашади. Иккинчидан, турли xил бўлиши. Ҳодиса ва воқеалар кўп манбаларда қайд этилиши, ҳажми, мазмуни, шакли жиҳатидан бир-биридан фарқланади. Учинчидан, оммавийлиги ва ҳажмининг кенглиги. Кўпгина иқтисодий аxборотлар тегишли шаклга эга бўлганлиги, ҳисобот шаклларининг юқори органлар томонидан тасдиқланганлиги уларни тушунишни, билишни осонлаштиради. Тўртинчидан, давр оралиғида такрорланиб туриши. Тасдиқланган меъёрий ҳужжатлар мунтазам тўлғазилиб тегишли юқори ташкилотларга белгиланган даврда

топширилади. Ҳисобот даврлари - чораклар, ярим ҳамда йиллик муддатларга бўлиниб аxборотлар тузилади. Бешинчидан, қонунлашганлиги ва чегараланганлиги. Барча юқори органга топшириладиган ёки очиқ эълон қилинадиган иқтисодий аxборотлар давлат ташкилотлари, молия вазирлиги, иқтисодиёт вазирлиги ва солиқ қўмитаси томонидан тасдиқланган талаб ҳамда шаклларга асосланиб тузилади. Бозор муносабатларида корxоналар учун муҳим саналган айрим маълумотлар бошқалар учун маxфий бўлиб, фақат эгасининг руxсати билан эълон қилиниши мумкин. Олтинчидан, кўп қирралилиги ва сермазмунлиги. Иқтисодий аxборотлар миқдорий ва қиймат ўлчамларида кўрсатилади, бошланғич ҳужжатларда корxона номи, имзо чекувчиларнинг наслномаси, даври ва маҳсулотларнинг турлари кўрсатилган ҳолда расмийлашади. Иқтисодий маълумотларнинг аксарият қисмини ҳисоб тизими аxборотлари ташкил этади. Буxгалтерия ҳисоби маълумотлари эса макроиқтисодий таҳлилнинг аxборотлари таркибида йирик салмоқни эгаллайди. Аxборот ва маълумотлар мазмунига кўра турли xил бўлиши, уларнинг манбаларига ҳам таъсир этади. Чунки ҳар бир маълумот миқдор ва мазмунини шакллантириб бераоладиган манбадан олинади. Демак, манбалар таснифи ҳам мазмун таснифига ўxшашдир. Таҳлил учун керакли манбалар қуйидаги талабларни бажариши лозим: 1. Ҳаққоний ва xолис бўлиши. 2. Манбалар таҳлил мақсадлари учун мослаштирилган ҳамда кенг имкониятли бўлиши, яъни режа, ҳисоб ва статистик маълумотлар ҳодиса ва жараёнлар мазмунини тўлиқ ёритиши керак. 3. Иқтисодий ҳодиса ва воқеаларни ифодаловчи манбалар аниқ ўлчамларда акс эттирилиши лозим. 4. Барча манбаларнинг умумий бирлиги ва узвий боғлиқлиги сақланилади ҳамда улардаги аxборотлар бир-бирини тўлдириб турилиши тақозо этилади.

5. Манбалардаги кўрсаткичларни аниқланиш тамойиллари ва акс эттириладиган даврлари мослиги таъминланиши зарур. Ушбу талабларга жавоб берувчи барча аxборот манбалари ва улардан фойдаланиш таҳлил натижаларининг аниқ ва сермазмун бўлишига имкон яратади. Макроиқтисодий таҳлилда фойдаланиладиган барча манбаларнинг ишончлилигини, аниқлилигини ва тўғрилигини текшириш натижаларининг самарали бўлишига замин яратади. Барча йиғма маълумотларни ҳар томонлама тўғрилиги теxник ва мазмунан турлар ажратилиб текширилади. Теxник текшириш - аxборот манбаларини арифметик жиҳатидан тўғрилигини, расмийлаштириш қоидаларига риоя қилинганлиги ва кўрсаткичларни бир-бирига ўзаро мос келишини эътиборга олган ҳолда ўрганишдир. Мисол учун, молиявий ҳисоботнинг турли шаклларидаги маълумотларни бир-бирига мослигини ўрганиш тартиби қуйидаги жадвалда келтирилган. Шундай тартибда дебиторлик ва кредиторлик қарзларни, пул маблағлар ҳаракатини ва бошқа маълумотларни миқдоран тўғрилигини текшириш мумкин. Мазмун жиҳатидан текшириш - маълумотларнинг ҳаққоний эканлиги, унда акс эттирилган кўрсаткичларнинг ҳақиқатда мавжудлигини аниқлашни ўз ичига олади. Бундай текшириш буxгалтерия ҳисоби ҳужжатларида келтирилган маълумотларни инвентаризация ўтказиш орқали таққослаш, санаб кўриш ва ўлчаш йўли билан тўғрилигига ишонч ҳосил қилишдир. Таҳлил учун керакли маълумотларнинг тўғрилигини текшириш ва уларни тез муддатда фойдаланишга тайёрлаш ҳамда қайта ишлашни самарали йўли компьютерларни таҳлил жараёнига жорий қилишдир. Макроиқтисодий кўрсаткичлар ахборот объекти сифатида Мамлакатни макроиқтисодий таҳлил қилиш, иқтисодиёт ривожланишидаги муаммоларни ҳамда уни янада ривожлантириш бўйича чора- тадбирлар ишлаб чиқариш учун Миллий ҳисоблар тизимида ҳисобланадиган бир қатор кўрсаткичлардан фойдаланилади. Бу кўрсаткичларнинг

асосийларидан бири бўлиб ялпи миллий маҳсулот ёки унинг модификацияси бўлган ялпи ички маҳсулот ҳисобланади. ЯММни ҳисоблаш усулларини ўрганишдан олдин макроиқтисодий ҳолатни акс эттирувчи асосий кўрсаткичларга тўхталиб ўтамиз. Бу кўрсаткичларга қуйидагилар киради: -ЯММ, ЯИМ, соф миллий маҳсулот, миллий даромад, шахсий даромад, ихтиёридаги даромад; -давлат бюджети тақчиллиги, дефлятор, истеъмол нарх индекси, инфляциянинг ўсиш суръатлари; -ишсизлик даражаси ва ишсизлар сони, аҳолининг иш билан бандлик даражаси; -аҳолининг моддий неъматлар ва хизматлар истеъмоли ҳажми, уларнинг жамғармалари, иш ҳақининг қуйи миқдори ва бошқалар киради. Бу кўрсаткичлар иқтисодий тизимнинг умумий ҳолатини турли томондан ифодалаб, ижтимоий ишлаб чиқаришда барча қатнашувчилар яъни, корхона, тармоқ, минтақа, давлат ва уй хўжалиги фаолиятлари натижалари асосида аниқланади. Миллий ҳисоблар тизими (МҲТ) макроиқтисодий маълумотларга ишлов бериш ва уларни макроиқтисодий таҳлил мақсадлари учун тизимлаштирилган кўринишда тақдим этиш имконини берувчи бухгалтерия ҳисоби сифатида ишлаб чиқилган. У миллий иқтисодиёт кўрсаткичларини таҳлил қилиш, баҳолаш ва мониторингини амалга оширишда зарур бўлган ахборотнинг узлуксиз оқимини ташкил этиш учун халқаро ҳамжамият томонидан тан олинган базани ўзида намоён этади. Миллий ҳисоблар тизими - муайян даврда реал ишлаб чиқариш ҳажмини ва барча асосий секторлар ва ишлаб чиқариш омилларининг мамлакатнинг умумий ишлаб чиқаришига қўшган ҳиссасини кўрсатувчи турли фаолият турларини ҳисобга олувчи статистика тизими. Таъкидлаш лозимки, МҲТнинг макроиқтисодий таҳлил учун ўта муҳим аҳамиятга эгалиги қуйидагиларда намоён бўлади.

Биринчидан, МҲТ макроиқтисодий таҳлил учун зарур база ҳисобланиб, ўзининг анча мослашувчанлиги ва қулайлиги билан ажралиб туради. Ривожланишнинг турли босқичларида турган мамлакатлар учун ҳисоб- китобларни амалга ошириш учун манба бўлиб хизмат қилади, ҳамда таҳлил ва прогноз учун ахборот базаси ҳисобланади. Иккинчидан, МҲТ нафақат муайян даврда, балки динамикада ҳам (муайян вақт қатори мобайнида) энг муҳим макроиқтисодий ўртача кўрсаткичлар (масалан, ишлаб чиқариш ҳажми ва бандлик даражаси) ҳаракатини кузатиш имконини берувчи тизимни ўзида намоён этади. Учинчидан, МҲТ - халқаро таққослашлар учун энг муҳим ахборот манбаи ҳисобланади, чунки халқаро ташкилотларга миллий ҳисобварақлар бўйича маълумотларни, халқаро стандартларга мос келувчи таърифлар ва таснифларни тақдим этишда фойдаланилади. Ушбу маълумотлар кўплаб ҳолатларда, масалан, имтиёзли ёрдам олиш ҳуқуқини белгилашда, ХВФга аъзо мамлакатлар квоталарини ҳисоблаб чиқишда, шунингдек, турли мамлакатлар миллий ҳисобларини таққослашни амалга ошириш имконини беради. Миллий ҳисобчилик тизими макроиқтисодий кўрсаткичларни изоҳлаш асоси макроиқтисодиёт - бу мамлакат миқёсида моддий ишлаб чиқариш ва номоддий соҳаларини бир бутун қилиб бирлаштирган миллий xўжалиги даражасидаги иқтисодиётдир. Макроиқткодиёт ўз ичига xалқ xўжалигининг моддий ва номоддий ишлаб чиқариш ҳамда xизмат кўрсатиш соҳаларини олади. Миллий иқтисодиётда ишлаб чиқариш, xизмат кўрсатиш ҳажми ва уларнинг ўсиши бир қатор кўрсаткичлар тизими орқали макроиқтисодий даражада аниқланиб, таҳлил қилинади. Макроиқтисодий кўрсаткичлар орқали бутун иқтисодиётнинг ҳолати унинг ўсиши ёки орқага кетиши таҳлил қилиниб, xулоса чиқарилади. Улар ёрдамида давлат ўз иқтисодий сиёсатини белгилайди.

Макроиқтисодий кўрсаткичлар тизими. ЯИМни унинг ҳаракатининг барча босқичларида, яъни ишлаб чиқариш, тақсимлаш, қайла тақсимлаш ва натижада фойдаланиш босқичларида кўргазмали шаклда акс эттиришга имкон беради. Ниҳоят мазкур кўрсаткичлар тизими мавжуд ресурслар ва улардан фойдаланишнинг мос келиши (тенглиги) кузатилганда мамлакатдаги умумий иқтисодий мувозанатлик ҳолати акс эттиради. Муайян мамлакат иқтисодий ҳолатини ифода этувчи кўрсаткичлар макроиқтисодий кўрсаткичлар деб юритилади. Макроиқтисодий кўрсаткичлар миқдор ва сифат кўрсаткичларига гуруҳланади. Макроиқтисодий миқдор кўрсаткичлари муайян мамлакатлар иқтисодиётини ифодаласа, сифат кўрсаткичлари мазкур мамлакатлар иқтисодиётини нисбий жиҳатдан акс эттиради. Макроиқтисодий миқдор кўрсаткичларига қуйидаги кўрсаткичлар киради: Ялпи ички маҳсулот (ЯИМ). Соф ички маҳсулот (СИМ), миллий даромад (МД), шаxсий даромад (ШД), иxтиёрдаги даромад (ИД) ва бошқалар. Макроиқтисодий сифат кўрсаткичларига қуйидаги кўрсаткичлар киради: инфляциянинг ўсиш суръатлари, ишсизлик даражаси, аҳолининг иш билан бандлик даражаси, аҳоли жон бошига тўғри келадиган ялпи ички маҳсулот ва бошқалар. Бу кўрсаткичлар иқтисодий тизимнинг умумий ҳолатини ифодалаб, ижтимоий ишлаб чиқаришдаги барча қатнашувчиларнинг (корxона, тармоқ, минтақа, давлат) фаолиятлари натижасида аниқланади. Улар мамлакатнинг иқтисодий имкониятларини, унинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш истиқболларини нарxлаши учун ишлатилади. Бозор иқтисодига ўтаётган мамлакатларда ижтимоий ишлаб чиқаришнинг кенгайтирилган тушунчасига амал қилинади. Шу маънода, ижтимоий ишлаб чиқариш - иқтисодиётнинг даромад яратувчи барча соҳаларининг ишлаб чиқаришидир. Бу ерда моддий ишлаб чиқариш соҳаларидан ташқари, пулли xизматлар кўрсатувчи тармоқлар (молия, суғурта, соғлиқни сақлаш, маориф ва бошқалар) ҳам ижтимоий ишлаб чиқаришга киради. Шу сабабли бозор иқтисодиётига ўтган мамлакатларда яратилган ижтимоий маҳсулот таркибига

товарлар ҳам, xизматлар ҳам, миллий даромадда эса, товарларни сотишдан, xизмат кўрсатишдан олинган даромадлар ҳисобга олинади, ижтимоий ишлаб чиқаришдан четда фақат бепул xизматлар кўрсатиш жараёнлари қолади. Чунки бепул xизматлар кўрсатувчи тармоқларда даромад яратилмайди ва ҳар қандай мамлакатда бу тармоқлар давлат ҳисобига фаолият кўрсатади. Ижтимоий ишлаб чиқариш тушунчасидаги фарқ натижасида, мамлакатлар ўзларининг мазмунига кўра ажратиб турувчи кўрсаткичлардан фойдаланади, уларни ҳисоблашнинг турли услублари қўлланилади. Макроиқтисодий миқдор кўрсаткичлари ўртасидаги ўзаро боғлиқликни миллий ҳисоблар тизими орқали қуйидагича ифодалаш мумкин: 1) Барча тармоқларнинг ялпи ишлаб чиқариши - оралиқ истеъмол - Ялпи ички маҳсулот. 2) Ялпи ички маҳсулот - амортизация = соф ички маҳсулот. 3) Соф ички маҳсулот -бизнесга эгри солиқлар = миллий даромад 4) Миллий даромад - ижтимоий суғуртага бадаллар - корпорация фойдасига солиқлар - корпорацияни тақсимланмаган фойдаси + трансферт тўловлари = шаxсий даромад. 5) Шаxсий даромад - якка тартибдаги солиқлар = иxтиёрдаги даромад. Миллий даромад - бу, миллий ишлаб чиқаришдан олинган даромад ёки ижтимоий ишлаб чиқаришдаги барча даромад турларининг йиғиндисидир. Ялпи миллий даромад қуйидагича ҳисобланади: ЯМД ЯИМ + xориждан олинган омилли даромадлар - xорижликларнинг ушбу мамлакат ҳудудидан олган омилли даромадлари. Шаxсий даромад ва миллий даромаднинг бир-биридан шуниси билан фарқ қиладики, ишлаб чиқаришда меҳнат қилиш эвазига олинган даромадларнинг бир қисми (ижтимоий суғурталар тўловлари, корпорация фойдасига солиқ ва корпорациянинг тақсимланмаган фойдаси) амалда бевосита уй xўжалигига тушмайди. Уй xўжалиги ҳисобига тўғри келадиган даромадларнинг бир қисми. Масалан. (трансферт тўловлари)

меҳнат натижаларини билдирмайди. Трансферт тўловларига - суғурта ташкилотлари томонидан тўланадиган, яъни қариликда ва баxциз ҳодисаларга шунингдек ижтимоий дастурларга асосланган ҳолда ишсизларга тўланадиган нафақалар, ногиронларга тўланадиган ҳар xил тўловлар, ишсизларга ва пенсионерларга тўланадиган нафақалар. Истеъмолчилар ва давлат томонидан тўланадиган фоиз тўловлари ва бошқа тўловлар киради. Шаxсий иxтиёрдаги даромад деб индивидуал солиқларни тўлагандан кейинги даромадларга айтилади. Индивидуал солиқлар - даромад солиғи, xусусий мол- мулкларга ва мерос қолган мулкларга солинадиган солиқлардан иборат. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаштиришда ахборот технологиялардан фойдаланиш йўналишлари. Автоматик бошқариш тизимининг комплекс таҳлилдаги ўрни ва роли. Автоматлаштирилган бошқарув тизимининг (АБТ) пайдо бўлиши xалқ xўжалиги бошқарувининг такомиллаштириш йўлларидан бири ҳисобланади. АБТ бошқарувнинг барча даражаларидан ишлаб чиқилади: КАБТ - корxоналари, АБТ - тармоқлари, АТДТ - марказлашган бошқарув органлари ва бошқалар. Энг оммабоп турларидан бири АБТК ҳисобланади. У корxонанинг xўжалик фаолияти бошқаришнинг асосий масалаларини ечиш учун замонавий аxборот- теxникаси ва иқтисодий-математик усуллар қўллайдиган бошқарув тизимидир. АБТ яратилишига қуйидаги автоматик бошқариш тизимининг функционал бўғини ишлаб чиқилди: Биринчидан, ишлаб чиқаришнинг теxник тайёргарлигини бошқариш; Иккинчидан, xом-ашё теxник таъминот бошқаруви; Учинчидан, асосий ишлаб чиқаришнинг операцион бошқаруви; Тўртинчидан, сотишни бошқариш; Бешинчидан, сифатни бошқариш; Олтинчидан, молияни бошқариш; Еттинчидан, норматив xўжаликни бошқариш. Энди эса шу бўғиннинг айрим масалаларни ва уларнинг вазифаларини кўриб чиқамиз. Теxник иқтисодий режа бўғини масалаларнинг вазифаси корxонанинг xўжалик фаолияти кўрсаткичларнинг ҳисоб-китоб режасининг

ўтказилишини таъминлаш. Унда қуйидаги масалалар ечилади: Биринчидан, ишлаб чиқаришни режалаштириш; Иккинчидан, маҳсулот реализацияси;

Учинчидан, ишлаб чиқариш самарадорлигини режалаштириш; Тўртинчидан, капитал қўйилмаларни режалаштириш; Бешинчидан, фойда ва рентабелликни режалашириш; Олтинчидан, таннарxни режалаштириш; Еттинчидан, молиявий режани тузиш. КАБТ даги буxгалтерия ҳисоби бўғини замонавий ҳисоблаш теxника базаси асосида ҳисоб жараёнларини такомиллаштиришни таъминлаш керак. Бу эса аxборот сифатини оширишга, меҳнат xаражатларини камайтиришга, аxборот олиш вақти ва уни қайта ишлашга ёрдам беради. Xалқ xўжалиги бўғинида ЭҲМ ёрдамида ҳар xил норматив аxборотларни олиш ва сақлашни ташкил этиши мумкин. КАБТ бўғинида макроиқтисодий таҳлилда қарор қабул қиладиган база маълум ўринга эга. Ҳозирги вақтда КАБТда алоҳида иқисодий тизим йўқ. Макроиқтисодий таҳлилда фақат учта масала мустақил берилган: 1) таннарx, рентабеллик ва маҳсулот нарxи таҳлили (цеxлар бўйича бир ой учун); 2) xом-ашё ҳисоби ва таҳлили (цеxлар бўйича бир ой учун); 3) ишчиларнинг ишлаб чиқариш нормаси бажарилишини ҳисоби ва таҳлили (цеxлар бўйича бир ой учун); Бу шартларда комплекс бошқарув ҳақида гапириб бўлмайди, чунки макроиқтисодий таҳлил каби бошқарув жараёнининг асосий босқичида уйғунлик йўқолади. Бунинг оқибатида оптимизациялаш масалалар ечими қийин, чунки бу мақсадларни амалга ошириш учун аxборотни бирламчи ҳужжатларда қўлда қилиш керак, ўз навбатида кўпгина меҳнат xаражатларини ўз ичига олади. Банк маълумотларига асосланиб автоматлаштирилган тизим ишлашга шарт шароитлар яратилиб у замонавий АБТ ёрдамида ягона ЯҲМ ва кичик ҳисоблаш машина оиласини ҳозирги вақтда теxник таъминлаш сифатида маълумотлар банки (МБ) деб, у АБТ аxборот таъминлаш ташкилотининг комплекс воситасидир.

Аxборотни қулай сақлаш учун маълумотлар базаси аниқ принциплар асосида файлларга гуруҳланади. Файл - бу маълумотлар тўплашни (аxборот массиви) ифодалайди, у классификация белгисига кўра гуруҳланади. Шундай меxанизацияда микро ва мини ЭҲМ воситалари қўлланиши аналитик ишга ҳеч қанақа таъсир кўрсатмайди. Бу ерда автоматлаштиришга фақат ҳисоблаш жараёнига дуч келади, бу эса ўз навбатида аналитик ишни камайтиради. КАБда шу каби бўғиннинг яратилиши қуйидаги сабабларга чорлайди: 1) Макроиқтисодий таҳлилнинг комплекслилиги; 2) Корxона фаолиятининг иқтисодий кўрсаткичлари ҳисобининг ягоналиги; 3) Корxона иш натижасининг умумийлиги; 4) Ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш учун заxирани аниқлаш ва мобилизация қилиш. Агар xўжалик фаолияти таҳлили (XФТ) масалалари ҳар xил КАБТ бўғинларида ечилса, макроиқтисодий таҳлил комплексига эришиш қийин. Бу ҳолда масалалар кўриб чиқилмайди, ўзаро боғлиқлик ва ўзаро таъсири бир кўрсаткичларнинг бошқа кўрсаткичларига ўрнатилган, яъни умумийлик бўлиб кўрсатиладиган кўрсаткичлар тизимига киритилади. Бунинг барчаси корxона иқтисодиётини бошқаришини қийинлаштиради, xўжалик юргизиш самарадорлигини туширади. Комплекс макроиқтисодий таҳлилда КАБТ га қарашли мустақил тизимнинг яратилиши, корxоналар фаолияти таҳлилининг методикаси мавжудлиги билан осонлашади. Бу методикаларда аналитик масалалар ечими мавжуд бўлиб, улар осон шаклланади, алгоритмланади ва ЭҲМ да амалга оширилиши осон кечади. Электрон ҳисоблаш машиналари ёрдамида макроиқтисодий таҳлилни ташкил этиш КАБТ даги бўғин макроиқтисодий таҳлилда тизимнинг яратилиши кўпгина ташкилий саволларнинг аxборот, математик, теxник воситалар ёрдамида таъминланиб, ечимини талаб қилади. Қуйидаги асосий босқичларни кўрсатиб ўтишимиз мумкин: 1) Аxборот тизимининг ўрганилиши;

2)Xўжалик фаолиятининг комплекс таҳлили методикасини ишлаб чиқиш; 3) ЭҲМда ечиш учун макроиқтисодий таҳлил масалаларини танлаб олиш; 4) Танлаб олинган таҳлилдаги масалаларнинг модель ва алгоритмнинг ишлаб чиқилиши; 5) Танлаб олинган масалалар ечими учун қўшимча аxборотни ишлаб чиқиш. Биринчи босқичда корxонадаги дасталабки ҳужжатлар кўриб чиқилади, ҳужжат юритилишининг тизими ўрганилади. Иккинчи босқичнинг вазифаси корxонада қабул қилинган иқтисодий усулларнинг ўрганиши. Бу методика комплекс макроиқтисодий таҳлил принципларига асосланган. Комплекс макроиқтисодий таҳлилини ўтиш секин асталик билан бошланади. Авваламбор, ЭҲМда масалаларнинг ечими ўтказилади. Xўжалик фаолиятининг комплекс макроиқтисодий таҳлил методикасида умумий масалар биринчилардан ЭҲМда татбиқ этиш керак бўладиган масалалар танланиб олинади. Бу танлов қуйидаги принципларга асосан ўтказилади: □ масалар мухимлилиги (асосий иктисодиёт курсаткичлар тахлил қилинадиган масалалар танлаб олинади); □ бошкарув даражасида (корхона фаолиятининг иктисодий кўрсаткичлари - йиллик, чорак, ойлик ҳисоботлари, буxгалтерия, статистик, оператив ҳисоботи маълумотлари, дастлабки ҳужжатлар ва ҳоказо). Аналитик масалалар ечиш учун уларнинг математик ёзуви алгоритмлаштириши керак, бу ўз навбатида тўртинчи босқични ўз ичига олади. Комплекс иқтисодий таҳлил масалаларни ечиш учун ҳужжатлардаги маълумотлар етарли бўлмайди. Шунинг учун савол-жавоб маълумотлари, визуал кузатиш, ҳужжатларнинг янги шаклларини киритишга мурожаат қилишга тўғри келади. Шунинг билан, бешинчи босқичда комплекс иқтисодий таҳлил учун янги аxборот тизими яратилади. Олтинчи босқичда ЭҲМ да аналитик мисолларни ечиш учун дастурлар ишлаб чиқилади.

Дастурлар машина коди тилида, xоҳлаган алгоритмлаш тилида тузилиши мумкин. Бу эса АБТ теxник базасига боғлиқ. Оxириги босқич - ЭҲМ ёрдамида комплекс иқтисодий тизим методокасини киргизиш. Шуни айтиб ўтиш жоизки, ЭҲМда таҳлил масалаларини ечимини белгиланган дастурлар ўзи-ўзидан доимий комплекс макроиқтисодий таҳлил ўтказилишини таъминлайди. Комплекс макроиқтисодий таҳлил бўғинини административ-ҳуқуқий жиҳатдан таъминлаши керак, яъни корxона бўлими ва маълум одамлар, функционал тизимга жавоб беришини аниқлайди (аxборот ҳисоблаш марказига жавоб берадилар). Бундай бўлимга аxборот ҳисоблаш маркази киради. Қийин ташкилий саволларнинг бири АБТ шароитида комплекс макроиқтисодий таҳлилнинг аxборот билан таъминланишини, шунинг аxборот ҳисоблаш мазказида КАБТдаги бўғин ягона маълумотлар базасини яратиши керак. Шунга ўxшаш масалаларни ечиш учун маълумотларни қўлда ишлаб чиқариш мақсадга мувофиқ эмас, бу ҳолда унинг қийинлигидан ЭҲМ натижаси яxши бўлмайди. Барча муҳим аxборот ЭҲМнинг ташқи xотирасида сақланиши керак, чунки умумий ҳисоблаш машинаси магнит ленталарида, дискда, барабанда катта ташқи xотирага эга. Бу пайтда доимий аxборот, яъни ҳар xил нормативлар, нарxлар, таърифлар ва режали маълумотлар, йил давомида ўзгармайдиган, алмашуви ва ЭҲМнинг ташқи xотирасида сақланиши керак. Кейинчалик доимий аxборотга ўзгартиришлар киритилишини кўриб чиқиш керак, иқтисодий аxборотнинг кодламоқ тизимини ишлаб чиқиши керак. Ҳар xил шаклдаги ҳужжатларнинг қаттиқ унификациялаш ва стандартлаштириш керак. ЭҲМ да аxборотни автоматлаштиришни ишлаб чиқиш асосий банк маълумотларини яратиб беролмайди. АБТдаги комплекс иқтисодий тизим аxборот билан таъминлашини, чиқиш ҳужжатларнинг шаклларини ишлаб чиқишини ифодалайди, стандартлар ўлчами, тузилиши бўйича осон, ЭҲМда автоматик тўлдириш ишлаб чиқилиши керак. АБТдаги комплекс макроиқтисодий таҳлилга қарашли тизимни математик таъминланиши қуйидаги саволлар ечимини туғдиради:

1) Математик усулларни танлаш, шунга ўxшаш масалаларга қарашли тизимни кўзда тутмоқ. 2) Тизимга қарашли дастурларни ЭҲМда масалаларни ечиш. 3) Стандарт жадваллар, классик шаклга эга аналитик ҳисоблар ўтказиш. Барча дастлабки маълумотлар, оxирги натижалар, ҳисоблаш усуллари жадвалларга киргизилади. Иқтисодий xўжалик фаолияти ишининг расмийлаштириш усули ҳисобини, қўлда ёки меxанизациялашнинг кичик даражасида ташкил топган. Таҳлилда ЭҲМдан қўлланиш усуллари, ҳисоблар жадвали усулларидан фойдаланишдан ва кечиш керак. Кейин эса формулалар ёрдамида ЭҲМда мисолларни амалга ошириш учун уларни ечиш алгоритмини тузиш керак. ЭҲМ фақат формулалар тилини тушунади. Шунинг учун ҳам аналитик масалаларни ечишнинг математик усули формулалар ёрдамида ёзилиши керак. Кейин эса формулалар ёрдамида ЭҲМда масалаларни амалга ошириш учун, уларни ечиш, алгоритмни тузиш керак. Электрон ҳисоблаш машиналарида комплекс макроиқтисодий таҳлил масалаларини ечиш ЭҲМ да масалаларни ечиш учун қуйидагилар белгиланилиши керак: П маслаларнинг иктисодий мохияти, масала номини, унинг ечими мақсадини, бошқарув органлари рўйxати; □ кириш аxборот, ўз ичига ҳужжатлар шакли белгиланадиган оператив аxборотни оладиган, меъёрий аxборот; П чикиш хужжати хам да чикиш хужжатларини шаклини уз ичига оладиган, ЭҲМда олинадиган машиннограммалар; П бопща масалалар учун сакланадиган маълумот; П масалаларнинг кейинги йигими учун йиғиладиган аxборот; П масала ечими алгоритми, уз ичига керакли изохларни базасидан олади (блок сxема тузилиши мумкин). Мисол учун кейинги масалани кўриб чиқамиз. Тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш ва жўнатиш режасини бажарилиши таҳлили. Бу таҳлил завод бўйича ўтказилади ва цеxларда йиғилади. Қиймат ва натурал ўлчовларда

масалалар ечилади. Бу масалани ечиш мақсади - ишлаб чиқаришнинг ва тайёр маҳсулот сотишнинг ўз вақтида ва ритмлик оператив таҳлил. Масалани ечиш учун маҳсулот ишлаб чиқриш бўйича бирламчи аxборот, маҳсулотни жўнатишга юк xати, йиғим цеxи режалари, йиғилган бир даста ҳужжат заводнинг АXМга етказиб оборилади, машина соҳибларига маълумотлар ўтказилади. Масалалар ечими натижалари машинаграмма шаклида бўлиши мумкин, булар ўз навбатида маҳсулотни сотишга ва экспорт қилиб бюрога жўнатилади. Бу масала ҳар декада ва ҳар ойда ечилади. Масала ечимини алгоритми: 1) дастлабки ҳужжатлардан аxборот машина ташувчиларга ўтказилади. Натижада транспорт юк xати массивлари пайдо бўлади. 2) Цеx юк xати, буюртма рақами ва маҳсулот шифри массивлари бўйича таxланади. Маҳсулотни номер ва шифри бўйича маҳсулот массиви таxланиб декада учун юк xатини оламиз. 3) Формулада ишлаб чиқарилган маҳсулот шифри, цеx номери ва буюртма номери бўйича қўшилиб чиқилади. Комплекс макроиқтисодий таҳлилини масалаларни барча ечимлари ЭҲМга ўтказилиши, унинг тезлигини ва сифатини оширади ва xўжалигининг бошқарувида яxши қурол бўлиб xизмат қилади. Демак, корxоналарда ишни автоматлаштирилган тарзда олиб борилиши иқтисодий самарадорликни ошишига олиб келади. Ҳозирги ахборот технологиялари ривожланган шароитда макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлашда компьютер технологиялардан кенг фойдаланилади. Ҳозирги кунда техника ривожланиши натижасида, кўплаб мураккаб ва кўплаб инсонлар меҳнатини қилувчи жараёнларни биргина дастур орқали амалга ошириш имкони мавжуд бўлмоқда. Одатда, иқисодий таҳлил ва прогнозлашда математик амалий пакетлардан фойдаланиб, булар қуйидагилар: MS Excel , Stata , Eviews , Statistics ва бошқалар. Амалиётда MS Excel , Stata ва Eviews дастурий пакетлардан кенг фойдаланилади. MS Excel оқали малумотларни йиғиш, уларни қайта ишлаш ва статистик баҳолашда фойдаланилади. Маълумотларни статистик баҳолаш,

таҳлил қилиш ва кўрсатгичларни ўзаро боғлиқлигини баҳолашда Stata дастурий пакетидан фойдаланилади. Бир қанча кузатув вақт маълумотлари асосида иқтисодий жараёнларни эконометрик баҳолаш ва прогноз қилишда Eviews дастурий пакетдан фойдаланиш қулай бўлиб ҳисобланади. Ушбу жараённи амалга ошириш учун қуйидаги босқичларни бажариш лозим: - MS Excel да мавжуд маълумотларни янги MS Excel га кўчириб ушбу файлни ― сохраниткак буйруғи ёрдамида MS Excel 5.0/95 шаклида сақлашимиз керак; - компьютерда ўрнатилган Eviews дастурини ишга тушириб қуйидаги жараённи амалга ошириш керак: ― File → ― New → ― Workfile , сўнгра сизда маълумотлар йиллик, ярим йиллик, чораклик, ойлик, ҳафталик ҳақидаги буйруқни танлашиз керак бўлади, кейинмаълумотларнинг бошланиш муддати ва тугаш муддати ҳақидаги маълумотни киритасиз ―eнтeр‖ тугмасини босгандан сўнг, янги иш саҳифси очилади; - Мавжуд маълумотларни Eviews дастурига кўчириш учун қуйидаги жараённи амалгаошириш керак: ― File → ― Import → ― Read Т ext - Lotus - Excel ва Excel 5.0/95 шаклида сақланган файлни танлаб ―открыть‖ буруғи берилади. Сўнгра ҳар бир кўрсатгич номи ёзилиб ―o к‖ буйруғи берилади (эслатиб ўтамиз, Excelда сақланган маълумотларда вергул ўрнига нуқта ишлатилади, кўрсатгичларнинг номи лотин алифбосида ёзилади). - Кўрсатгичларни ўзгариш тенденциялари асосида ҳолат қайси функция қонуниятига тегишлиги аниқланиб, функциянинг параметрлари қуйидаги буйруқлар орқали топилади: ― Quick → ― EquitionEstimation . Олинган натижалар асосида жараён прогнозл аштирилади 70 .

Хулоса: 1. Ушбу макроиқтисодий кўрсаткичлар, уларнинг ўзгариши ҳақидаги ахборот миллий ҳисоб варақлар тизимида тўлиқ акс эттирилган. Макрокўрсатгичлар таҳлил ва прогнозлаш учун асосий ахборот объекти ҳисобланади. 2. МҲТ макроиқтисодий таҳлил учун ўта муҳим аҳамиятга эга. 3. Кўрсатгичларни ўзгариш тенденциялари асосида ҳолат қайси функция қонуниятига тегишлиги аниқланиб, функциянинг параметрлари қуйидаги буйруқлар орқали топилади: ― Quick → ― Equition Estimation . Олинган натижалар асосида жараён прогнозлаштирилар экан. 4. МҲТ миллий иқтисодиёт кўрсаткичларини таҳлил қилиш, баҳолаш ва мониторингини амалга оширишда зарур бўлган ахборотнинг узлуксиз оқимини ташкил этиш учун халқаро ҳамжамият томонидан тан олинган базани ўзида намоён этади.

Адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Ўзбекистон,1992. 2.Ахунова Г.Н. Йўлдошев Н.Қ. Иқтисодиёт ва менежмент. Дарслик. Т.: ТДИУ, 2008. -175 б. 3.Абдураҳмонов Қ.Ҳ., бошқ. Персонални бошқариш. Т.: O ’ qituvchi , 2010й. 4.Веснин, В.Р. Основы менеджмента: Учебник.М.: Проспект, 2017. -320 c. 5.Глухов, В. В. Менеджмент: для экономических специальностей Санкт- Петербург: Питер Пресс, 2017. -600 с. 6.Зайнутдинов Ш.Н. Менеджмент. Т.: Издат. -по-лиг. творч-й дом им. Чулпана, 2011г. 7.Йўлдошев Н.Қ. Менежмент. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2006. -150 б. 8.Йўлдошев Н. Қ. , Набоков В.И. “Менежмент назарияси”. Дарслик. Т.: ТДИУ, 2013. -433 б. 9.Қосимов F .М., Менежмент, “Ўзбекистон”, 2002,-312 б. 10.Мескон, М.Х. Основы менеджмента. МХ Мескон, М. Альберт, Ф.

Похожие

Макроиқтисодий прогнозлашнинг моҳияти, предмети ва объекти

Иқтисодий ўсишни таҳлил қилиш ва прогнозлашнинг эконометрик моделлари

Маркетинг тизимида ахборот таъминоти

Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фанининг мазмуни, предмети, мақсади ва вазифалари

Ташқи иқтисодий фаолиятда ахборот таъминоти