Иқтисодий ўсишни таҳлил қилиш ва прогнозлашнинг эконометрик моделлари - Экономика - Рефераты

Иқтисодий ўсишни таҳлил қилиш ва прогнозлашнинг эконометрик моделлари

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

545.5 KB

Иқтисодий ўсишни таҳлил қилиш ва прогнозлашнинг эконометрик моделлари Режа: 1. Иқтисодий кўрсаткичлар ўртасида боғланишларни аниқлаш усуллари 2. Прогноз, гипотеза ва режа хақида тушунчалар 3. Иқтисодий ўсишни таҳлил қилиш моделлари тушунчаси, унинг моҳияти ва функцияси 4. Прогнозлаштириш объектининг тизимли таҳлили 5. Прогноз турларининг классификацияси 6. Иқтисодий прогнозлаш моделларининг турлари

Иқтисодий кўрсаткичлар ўртасида боғланишларни аниқлаш усуллари Умумлашган катта сонни таҳлил қилиш ва конкрет кузатишда у ёки бу қонуниятларни аниқлаш заруриятлиги кўпгина иқтисодий тадқиқотларнинг ҳарактерли хусусияти ҳисобланади. Реал борлиқда ҳеч бир иқтисодий зарурият бевосита соф ҳолда намоён бўлмайди. Бир қийматни ўзгартириш бошқасининг ўртача қийматининг ўзгаришига олиб келадиган ҳолларда боғланишни ўрганиш катта қизиқиш уйғотади. Мана шундай боғланишга корреляцион боғланиш дейилади. Корреляцияни таҳлил қилишдан мақсад, ҳодисалар ўртасидаги боғланишнинг зичлигини ўрганишдир. Боғланишлар ўз моҳиятига кўра содда ва мураккаб бўлиши мумкин. Ижтимоий ҳодисалар, шу жумладан, иқтисодий ҳодисалар одатда мураккаб боғланишга эга бўлади. Корреляцион таҳлил ҳодисалар ўртасидаги боғланишни аниқлайдиган усуллардан бири ҳисобланади. Лекин фақат корреляцион таҳлил боғланишнинг зичлиги ҳақида оддий баҳо бера олади. Бу ҳолат иқтисодий тадқиқотларда корреляцион таҳлилни кенг қўллаш имкониятини беради. Корреляцион таҳлил ҳақида гапирганда регрессион таҳлилни унутмаслик керак. Регрессион таҳлил ҳодисалар ўртасидаги боғланишнинг статистик таҳлил усули бўлиб, боғланиш шаклларини таҳлил қилади. Регрессион таҳлил натижалари регрессия тенгламалари ва коэффициентларида сифат ифодасига эга бўлади. Корреляцион ва регрессион таҳлилнинг самарадорлиги кўпгина иқтисодий ва ижтимоий муаммоларни ҳал қилишда муҳим рол ўйнайди. Корреляцион ва регрессион таҳлил қилишдан олдин ўрганилаётган ҳодисалар ўртасида боғланиш ҳар томонлама синчиклаб таҳлил қилиниши лозим. Ҳақиқатан ҳам боғланиш мавжуд бўлса, корреляцион ва регрессион таҳлил усулидан фойдаланиш ҳамда реал аҳамиятга эга бўлган натижаларни олиш мумкин бўлади. Корреляцион таҳлилнинг биринчи вазифаси, корреляцион боғланиш шаклларини, яъни регрессия функцияси кўринишларини (чизиқли, даражали,

логарифмик ва бошқалар) аниқлашдан иборат. Боғланиш шаклларини танлаш регрессион таҳлил ва танланаётган функция ҳақидаги маълум гипотезаларни ишлаб чиқиш ҳамда таҳлил қилишдан бошланади. Регрессияларни тенглаштириш корреляцион моделларнинг таркибий қисми бўлиб, уни тўғри танлай билиш, моделлаштиришнинг энг масъулиятли босқичи ҳисобланади. Корреляцион боғланишлар таснифи қуйидаги расм келтирилган. Таҳлил вақтида гарчи баъзи бир танланган шаклларнинг тўғрилигини баҳолашнинг баъзи бир усуллари ишлаб чиқилган бўлса ҳам, боғланиш шаклини танлай олиш жуда муҳим ҳисобланади. Иқтисодий ҳодисалар ўртасидаги боғланишларнинг мураккаблиги кўпинча мавжуд ҳодисалар бутун комплексини таҳлили билан қамраб олиш мумкин бўлмаган ҳолатни келтириб чиқаради. Регрессияларни конкрет тенглаштириш ҳар доим маълум даражада абстрактлаш асосида қурилади. Регрессия тенгламаларини қуриш ҳодисалар ўртасидаги боғланиш конкрет шаклини аниқлашда гипотетик эксперимент ҳисобланади. Икки ўзгарувчи ўртасидаги корреляция оддий корреляция дейилади. Оддий корреляция йўли билан таҳлил қилишдан мақсад, икки ҳодиса ўртасидаги боғланишнинг мавжудлиги ва зичлигини аниқлашдан иборатдир.

Икки ўзгарувчи ўртасидаги боғланиш зичлигининг умумлаштирилган баҳоси корреляция индекси ҳисобланади ва у қуйидаги формула орқали ҳисобланади: Мазкур таснифлаш шартли ҳисобланади. Корреляция индекси жуфт боғланиш ҳар қандай шаклининг боғланиш зичлигини баҳолаш учун тўғри келади. Агар боғланиш чизиқли бўлса, у ҳолда боғланиш зичлигини баҳолашда корреляция коэффициентидан фойдаланиш мумкин: бу ерда, а х ва а у мос равишда * ва у ўзгарувчиларнинг ўртача квадратик четланишидир ва улар қуйидаги формулалар ёрдамида ҳисобланади:

Шунингдек, корреляция коэффициентини ҳисоблашнинг қуйидаги модификацияланган формулаларидан ҳам фойдаланиш мумкин: Корреляция коэффициенти - 1 < r < 1 оралиғидаги қийматга эга бўлади. Корреляция коэффициентининг манфий қиймати ҳодисалар ўртасида тескари боғланиш мавжуд эканлигидан далолат беради . Айрим ҳолларда корреляциянинг индекси ёки коэффициенти билан бир қаторда , детерминация коэффициенти d = r 2 деб аталувчи кўрсаткич ҳам аниқланади . Детерминация коэффициенти натижа кўрсаткичи ва вариациясининг қайси қисми омил кўрсаткичлари вариацияси билан боғланганлигини кўрсатади . Агар таҳлил таъсир қилаётган омил қийматининг ўзгаришига мувофиқ ҳодисалар қиймати тахминан бир текисда ўзгаришини кўрсатса , у ҳолда тўғри чизиқли боғланиш мавжудлигини кўрсатади . Мабодо бу ўзгариш бир текисда бўлмаса , унда эгри чизиқли боғланиш бўлади . Иқтисодий тадқиқотларда қўлланилаётган корреляцион формулалар турли шаклга эга . Иқтисодий қаторлар динамикаси ўртасидаги боғланишлар чизиғи шаклини аниқлаётганда , кўпчилик ҳолларда қуйидаги шакллардан фойдаланилади :

Функциялар параметри одатда энг кичик квадратлар усули билан аниқланади. Нормал тенгламалар тизими (7) тизимга ўхшаш бўлади. Логистик функцияда y ни қиймати олдин x нинг текис ўзгаришда тезлатилган суръатда ортиб боради. Регрессия тенгламасининг шаклини танлашда қуйидагиларга риоя қилиш лозим: 1. Боғланишнинг умумий шакли, боғланишнинг табиати ва ҳарактерига нисбатан профессионал тушунча мос келиши керак. 2. Имкони борича интерпретация ва амалий қўллашда осон бўлган тенгламаларнинг энг содда шаклларидан фойдаланиш лозим. Бошланғич маълумотларнинг график тасвири - тарқоқ диаграмма ва регрессияларнинг эмпирик чизиқлари регрессияларни тенглама шаклларини танлашда ёрдам

кўрсатади. Жараёнлар қаторининг битта натижали таъсирини тўпламли корреляцион таҳлил ўрганади. Тўпламли корреляцион таҳлилнинг шарт-шароити худди корреляцион таҳлил сингари бўлади. Одатда тўпламли корреляция бевосита тўпламли регрессион таҳлил билан бевосита алоқада таҳлил қилинади. Тўпламли регрессия тенгламаси оддий масштаб, яъни регрессия тенгламаларига кирувчи ўзгарувчи бир маромдаги нормал ва нормаллашган масштабда ёки қиёслаш бирлигида ифодаланган ўзгарувчилар шаклида тузилиши мумкин. Регрессия тенгламаси сифатида кўпинча чизиқли: Ушбу тенглама параметрлари одатда энг кичик квадратлар усули билан аниқланади. Умумий ҳолда нормал тенгламалар тизими қуйидагича ифодаланади:

Тўпламли регрессиялар чизиғидан натижавий кўрсаткич қиймати қанчалик кам даражада четланса, маълум интервалда абсолют қиймат бўйича аҳамиятга эга бўлган корреляция коэффициенти катта қийматга эга бўлишига боғлиқ бўлади. Тўпламли корреляция коэффициенти қуйидаги оралиқда ўзгаради: Агар корреляцион модел фақат икки омил кўрсаткичларига эга бўлса, у ҳолда тўпламли корреляция коэффициенти корреляциянинг жуфт коэффициентларидан ҳосил қилиш мумкин:

Тўпламли корреляция коэффициентининг ўртача квадратик хатоларга муносабати t мезони қиймати билан аниқланади. Омилларнинг хусусий эластиклик коэффициентларини аниқлашда қуйидаги формуладан фойдаланиш мумкин: Хусусий эластиклик коэффициенти бошқа аргументлар ўзгармаган ҳолда аргументнинг бир фоизга ўзгартириш билан функция неча фоизга ўзгаришини кўрсатади. Корреляцион-регрессион таҳлилнинг асосий кўрсаткичлари маълум бўлгандан сўнг, башорат қилувчи кўрсаткичлар аниқланади:

коэффициентларни ҳисоблашда энг кичик квадратлар усулидан фойдаланилади. Қиймат маълум бўлганидан кейин, тегишли бошланғич қийматлардан амалдаги ўзгарувчан қийматлар четланиши ҳисоблаб чиқилади:

ҳисобланадиган башоратлашнинг ўртача хатоси башоратлашда муҳим масала -ҳисоб-китоблар аниқлигини оширишда аниқлик мезони бўлиб хизмат қилиши мумкин. Бу ерда y - башоратланаётган вақтли қаторлар даражасининг вақтли қаторлар амалдаги даражаси; l - башоратланаётган давр. Даврнинг аниқлиги бўлиб, ўтган воқеа ва башоратланаётган даврнинг давомийлигига боғлиқ бўлади. Автокорреляция - вақтли қаторларнинг кейинги ва олдинги ҳадлари ўртасидаги корреляцион боғланиш ҳисобланади. Автокорреляциянинг мавжудлиги қаторлар динамикаси даражаларининг ўзаро боғлиқлигидан, кейинги ҳадларнинг олдинги ҳадларга кучли даражада боғлиқлигидан далолат беради. Чунки корреляцион таҳлил усулини ўзаро боғланган ҳар бир қатор даражаси статистик эркин, ўрганилаётган қаторлар динамикасида автокорреляция мавжудлигини аниқлаш лозим бўлган ҳолларда татбиқ этиш мумкин. Автокорреляция мавжудлигини текшириш жараёни қуйидагича амалга оширилади. r а (ҳисобланган) қиймати ҳисобланади: бу ерда, z t = у-у - қолдиқ миқдор; z M - вақт билан аралашган қолдиқ миқдор. Агар ҳисоблар топилган г а (ҳисобланган) миқдор берилган бир фоизли хатолар эҳтимоллиги ва эркинлик даражаси сонлари п-к-1 бўлганда г а (жадвал) (г а (жадвал) < г а (ҳисобланган)) қийматидан катта бўлса, автокорреляция мавжуд эмас дейилади. Сўнгра ишончлилик интерваллари аниқланади. У коэффициентлар вариацияси ёрдамида қуйидаги формула асосида аниқланади:

Қуйидаги ҳолатлар корреляцион таҳлил усулини прогнозлашда қўллашда хатоликларга олиб келиши мумкин: а) башоратланаётган ҳодиса кўрсаткичлари динамикасини аниқлашда муҳим аҳамиятга эга бўлган омиллар имконини ҳисобга ола билмаслик; б) корреляцион тенгламалар коэффициентлари уларнинг қийматини аниқлайдиган шароитлар ўзгариши билан қийматининг ўзгарувчанлиги; в) бир қиймат ўзгаришининг башорати бошқа бир қанча қийматлар ўзгариш қиймати билан алмаштирилади. Прогноз, гипотеза ва режа хақида тушунчалар Гипотеза умумий назария даирасидаги илмий башоратни тавсифлайди. Бу шуни англатадики, гипотезани тузиш дастлабки базавий назария ва у асосида тадқиқ этилаётган объектларнинг фаолият кўрсатиши ва ривожлантиришнинг очилган қонуниятлари ҳамда сабаб-оқибат алоқаларини ташкил этади. Гипотеза даражасида ҳаракатларнинг умумий қонуниятларини ифодаловчи ушбу объектларнинг сифат жиҳатидан тафсилоти берилади. Прогноз гипотезадан фарқли улароқ янада юқори аниқликка эга, чунки нафақат сифат ўлчамларига, балки миқдорий ўлчкамларга асосланади, шу боис объектнинг келажакдаги ҳолатини миқдорий жиҳатдан ҳам тавсифлашга имкон беради. Прогноз аниқ амалий назария даражасида башоратлашни назарда тутади. Шундай қилиб, прогноз гипотезадан ноаниқлик даражаси паст ҳамда

юқори даражали ҳаққонийлиги билан фарқ қилади. Шу билан бирга прогнознинг тадқиқот қилинаётган объекти, ҳодиса билан бўлган тўғридан- тўғри алоқаси мавжуд эмас: прогноз эҳтимоллик тавсифига эга. Режа аниқ муайян мақсадларни қўйиш ва тадқиқ этилаётган объектнинг аниқ ҳодисаларини башоратлашни кўзда тутади. Унда белгиланган вазифаларга мувофиқ тарзда ривожланишнинг йўллари ва воситалари қайд этилади, қабул қилинган бошқарув қарорлари асосланади. Унинг энг асосий фарқ қилувчи жиҳати - топшириқнинг аниқлиги ва кўрсатмали эканлигидадир. Шундай қилиб, режада башоратлаш янада аниқ ҳолда намоён бўлади. Прогноз каби режа ҳам аниқ амалий назария натижа ва ютуқларга асосланади. Прогнозлаш шакллари ўз моҳиятига кўра бошқариш ва режалаштириш тизимида бир-бири билан ва тадқиқ этилаётган объекти билан узвий боғлиқликда бўлиб, объектнинг ўзининг аниқлилиги билан истиқболдаги ҳаракатларини билиш босқичларининг кетма-кетлигини ифодалайди. Ушбу жараённинг дастлабки қадами - объектни у учун янги белгиланган ҳолатига ўтказиш режасини тузиш ҳисобланади. Бунинг учун энг муҳим воситаси умумилмий башоратлаш ва режа ўртасида боғловчи занжир сифатида иштирок этувчи прогноз хизмат қилади. Гипотиза умумий тавсилотига эга бўлса ҳам, усиз ҳеч қандай илмий бошқариш ва режалаштиришни амалга ошириб бўлмайди. Гипотеза ушбу жараёнга таъсир этиб, уни тузиш учун муҳим ахборот манбаси ҳисобланади. Кўп ҳолатларда гипотиза бевосита режаларни ишлаб чиқишда ҳам ҳудди шу вазифани бажаради. Режалаштириш билан прогнозлаш бир бири билан чамбарчас боғлиқ. Режа ва прогноз ўз моҳиятига кўра режанинг ижтимоий ишлаб чиқаришини бошқаришда етакчи буғин сифатида ҳал қилувчи рол уйнаётган шароитда бир- бирини ўзаро тўлдирувчи режалаштириш босқичларини ифодалайди. Бунда прогноз мавжуд амалиётнинг истиқболда ривожланиш имкониятларига қаратилган омил сифатида хизмат қиладиган бўлса, прогнозлаш - режаларни ишлаб чиқиш дастаги сифатида намоён бўлади. Прогноз ва режанинг

мувофиқлик шакллари турли хил бўлиши мумкин: прогноз режани ишлаб чиқишдан олдин (одатда шундай), ундан кейин (қабул қилинган қарорнинг оқибатларини прогнозлаш), шунингдек режани ишлаб чиқиш жараёнида амалга ошириш мумкин. Шунга қарамай прогноз ва режа ўртасида фарқлар ҳам мавжуд. Уларнинг энг асосийси шундан иборатки, режа кўрсатмали, прогноз эса эҳтимолли тавсифга эга. Режа - бу қатъий қарор, шу жумладан у вариант асосида ишлаб чиқилади, прогноз эса ўз моҳиятига кўра муқобил, вариантли мазмунга эга. Шу маънода прогнозлаш режалаштиришнинг тадқиқот базаси ҳисобланиб, у режалаштиришдан фарқли равишда алоҳида ўзининг методологик ва услубий асосларига эга. Прогнозларни ишлаб чиқиш прогнозлаш усулларига асосланади, режалаштириш эса янада қатъий ва аниқ баланс ва бошқа ҳисоб- китоб усулларига таянади. Прогнозлашнинг режалаштиришдан фарқли жиҳатларидан бири у режалаштиришнинг таркибий қисми бўлибгина қолмай у мустақил равишда мавжуд. Бу хусусан, шундай ҳолатда ўз ифодасини топади: ижтимоий ишлаб чиқариш соҳасида шундай иқтисодий жараёнлар борки, уларни ҳар доим ҳам режалаштириб бўлмайди, аммо улар прогнозлаш объекти ҳисобланиши мумкин. Булар қаторига, масалан, демографик жараёнлар, аҳолининг истеъмол товарларга бўлган жорий талаби, шахсий томорқа хўжаликларининг ривожланиш даражаси, оиланинг таркиби ва аҳолининг жинси ва ёши бўйича таркиби ва ҳ.к. Прогнозлаш ва режалаштириш бир-биридан яна шу билан фарқланадики, улар тадқиқ этилаётган объектни билишнинг турли поғоналарини тавсифлайди, ушбу объектларнинг истиқболдаги ҳолатини ўзаро боғлиқ бўлса ҳам, аммо ҳар хил башоратлаш шаклларига эга. Объектларнинг мос келмаслиги ҳамда прогнозлашнинг режалаштиришга нисбатан бошқа фарқли жиҳатлари улардаги турли хил функцияларни шакллантиради. Режалаштириш бевосита бошқарув қарорларини қабул қилиш ва амалиётга татбиқ этишга қаратилган бўлса, прогнозлашнинг мақсади эса уларни қабул қилиш учун илмий асосларни яратишдан иборат. Ушбу асослар

қуйидагиларни ўз ичига олади: ижтимоий ишлаб чиқаришнинг ривожланиш тенденцияларининг илмий таҳлили; шаклланган тенденция ва кўзланган мақсадларни ҳисобга оладиган ижтимоий ишлаб чиқаришнинг кутилаётган ривожланишини вариантли башоратлаш; қабул қилинаётган қарорларнинг мумкин бўлган оқибатларнинг таҳлили, ижтимоий-иқтисодий ва илмий-техник ривожланиш йўналишларини асослаш. Шундай қилиб, иқтисодий прогнозлашнинг вазифаси, бир томондан борлиқнинг ҳақиқий жараёнларга амал қилган ҳолда тадқиқот соҳасида яқин ёки узоқ келажаги истиқболни аниқлаш, иккинчи томондан, тузилган прогноз ва прогноз даврида қабул қилинган қарорларнинг оқибатлари нуқтаи назаридан уларни баҳолашга таянадиган оптимал жорий ва истиқболли режаларни ишлаб чиқишга хизмат қилади. Иқтисодий прогнозлаш кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришнинг иқтисодий жараёнларнинг энг муҳим қонуниятларини тадқиқ этишга асосланган. Унинг назарий асоси ижтимоий ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг объектив қонуни тўғрисидаги фан сифатида сиёсий иқтисодидан иборат. Иқтисодий ўсишни таҳлил қилиш моделлари тушунчаси, унинг моҳияти ва функцияси Ижтимоий-иқтисодий ҳаётни, келажакни баҳоламасдан унинг ривожланиш истиқболини прогнозлашсиз тасаввур қилиш қийин. Режали ижтимоий хўжалик юритиш шароитида иқтисодий прогнозлар жамият ривожланишининг мумкин бўлган мақсадларни уларга эришишни таъминловчи иқтисодий ресурсларни, узоқ муддатли, ўрта муддатли ва жорий режаларнинг эҳтимол бўлиши мумкин бўлган ва иқтисодий жиҳатдан самарали вариантларни аниқлаш учун, иқтисодий ва техник сиёсатининг асосий йўналишларини асослаш, қабул қилинаётган қарорларнинг натижаларини прогнозлаш ва ҳар бир муайян вақтда аниқ тадбирларни, фаолиятни амалга ошириш учун зарур ҳисобланади. Бозор ислоҳотлари ва илмий-техник тараққиётни такомиллаштириш шароитида прогнозлаш ижтимоий

ривожланишининг стратегия ва тактикани шакллантиришнинг ҳал қилувчи илмий омилларидан бири бўлиб ҳисобланади. Инсоннинг ақлий фаолияти мобайнидаги энг асосий ва муҳим жиҳатлардан бири - бу келажакни олдиндан башорат қилишдир. Бугунги кунда олдиндан башорат қилишнинг икки хилдаги кўриниши мавжуд - илмий башоратлаш ҳамда илмий асосланмаган башоратлаш. Илмий асосланмаган башоратлаш - инсоннинг топқирлиги, сезгирлиги билан боғлиқ бўлган башоратлашларни ўз ичига олади. Илмий башоратлашнинг оддий башоратлашдан принципиал фарқи шундаки, илмий башоратлаш орқали келажакда содир бўлиши мумкин бўлган воқеа-ҳодиса тўғрисида ишончлироқ ва аниқроқ маълумотга эга бўлиш мумкин. Бу орқали эса амалиётда энг муҳим ва мақсадга мувофиқ қарорларни қабул қилиш имкониятига эга бўламиз. Илмий башоратлашнинг хилма-хил шакллари орасида энг кўп тарқалган турларидан биттаси прогнозлаштириш ҳисобланади. Прогноз шу пайтгача ҳеч бир тил тизимида ҳали кузатилмаган эҳтимолли воқеани атамалар орқали қайд этишга, бирор бир объект, жараён, ҳодисанинг ҳолатини узоқ ёки яқин келажак учун қайд этишга ёрдам беради. Прогнозни ишлаб чиқишда текширилган, аниқ ва зиддиятга учрамайдиган прогнозлаштириш методидан фойдаланиш лозим. Ана шундагина, прогнозни шахсий интуитив тарзда эмас, балки илмий асосланган тарзда ишлаб чиқилганлигини этироф этиш мумкин. Қолаверса, прогнозлаштирилган воқеа-ҳодисанинг реализациясини келажакда текшириш усуллари ҳам аниқ бўлиши шарт. Шундай қилиб, прогноз - бу келажакда, маълум бир муддат оралиғида объект, ҳодиса ёки жараёнларнинг ривожи самараси ҳамда уларнинг эҳтимолли йўналишлари тўғрисидаги илмий-услубий асосланган мулоҳаза ҳисобланади. Прогнозлаштириш соҳаси кенг қамровли ва хилма-хилдир. Бугунги кунда географик, геологик, экологик, тиббий прогнозлаштириш, илм-фан ва техника прогнози, иқтисодий, социологик, ҳарбий прогнозлаштириш, ташқи-сиёсий,

юридик, маданий-эстетик ва бошқа турдаги прогнозлаштириш соҳаларини ажратиб кўрсатишимиз мумкин. Ижтимоий-иқтисодий прогнозлаштириш ўз ичига тўлиқ иқтисодиёт тараққиётини ўз қамровига олган ҳолда, унинг тармоқлари, ҳудудлари, илмий- техникавий тараққиёти, ахоли ва турмуш даражаси, ресурслари ва истеъмоли, ташқи-иқтисодий конъуктураси ҳамда экологияси ва шу каби қисмларини ҳам ўз ичига олади. Шунга ўхшаш прогнозлаштириш классификациялари тўғрисида кейинчалик батафсил тўхталиб ўтамиз. Ҳозирча эса, ишлаб чиқаришни бошқариш тизимида прогнозлаштиришнинг функционал хусусиятлари тўғрисида батафсил тўхталиб ўтсак. 1-расмда ишлаб чиқариш ва бошқариш жараёнини амалга оширишда мақсад ва ресурслар ўртасидаги таққослаш ҳисобга олинган функционал схема келтириб ўтилган. Изоҳланаётган жараёнда 1-босқич бўлиб прогнозлаштириш ҳисобланади. Прогноз - мақсадли дастурлар орқали жамиятнинг эҳтиёжларини қондириш, уни кенгайтириш ва халқ хўжалигининг ресурслар базасидан фойдаланишга таяниб, иқтисодиётни ривожлантириш йўлларини очиб беради. Прогнозлаштириш функциясининг асосий вазифаларига қуйидагилар киради: иқтисодий, ижтимоий, илмий-техник жараёнлар ва тенденциялардан ташкил топган илмий анализ; муаммоларни, вазиятларни, кекелажакдаи ривожланиш тенденцияларини эҳтимолли ва кўп вариантли башорат қилиш; ушбу жараёнларга фаол таъсир этувчи имконият ва натижалар баҳоси ва танлови.

Ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг самарали ва рационал вариантлари ҳақидаги прогноз ахборотлари мақсадли-дастурий методларга таянувчи комплекс дастурлар ишлаб чиқарилиши асосига қурилади. Прогнозлар каби дастурлар ҳам аниқ мақсадлар ва ресурсларни солиштиришни ҳисобга олиш орқали, уларни сўнгги ишлаб чиқариш комплексларига етиб боришигача бўлган асосли режалар ишлаб чиқишни таъминлайди. Келтирилган схема мустақил мазмунни англатмайдиган, режа олди материали сингари прогноз ҳақида мулоҳаза юритишга олиб келиши мумкин. Бежиз бизнинг барча иқтисодий адабиётларимизда олтмишинчи йилларгача ―прогнозлаштириш‖ атамасидан, уни планлаштиришдан ажратмаслик мақсадида, йироқ бўлишган. Албатта, прогнозлаштириш - иқтисодиётнинг ривожланиши натижасида бутун бошли режали бошқарув тизимининг таркибий қисмига айланган, аммо унинг ўзига хос хусусияти, ўз методлари ва тўлиқ мустақил мазмуни ҳам мавжуд. Прогноз ҳамда режа ўртасидаги муҳим фарқларни кўриб чиқишнинг ўзи кифоя. Режа - бу бажарилиши шарт бўлган, бир маъноли директив ҳужжат. Прогноз - бу одатда кўп вариантли, мажбурий бўлмаган, эҳтимолли мулоҳаза.

Режани аниқ ифодаланган мақсад, қатъий чегараланган ресурслар ажратиб туради. Прогноз учун хос бўлган хусусиятлар: мақсадлар - назарий жиҳатдан эришиладиганлари, йўл ва воситалар - эҳтимоллилари, ресурслар -мавжудлари. Шу ўринда баъзи бир бошқа фарқлари ҳам юзага келади. Режа мажбурий ҳужжат сифатида фақатгина бошқариладиган жараёнларга тегишли бўлиши шарт. Прогноз эса бошқариладиган жараёнларни ҳам, бошқарилмайдиган жараёнларни ҳам, ёки қисман қисман бошқариладиган жарёнларни ҳам қамраб олиши мумкин. Айтайлик, ишлаб чиқариш - бу шундай тизимки, уни прогнозлаштириш ҳам, режалаштириш ҳам мумкин. Қисман бошқариладиган жараёнлар ҳам оз эмас. Уларга демографик, илмий-техник, ташқи иқтисодий жараёнлар, аҳолининг талаби ва таклифи ва бошқалар. Уларга маълум миқдорда таъсир этиш мумкин, демакки, қисман режалаштириш ҳам мумкин, бироқ тўлиқ ҳолда уларни фақатгина прогноз қилиш мумкин холос. Бошқа фарқларига келсак, улар олдини олиш (огоҳлантириш) вақтига тааллуқли. Режанинг директивлик хусусияти режалаштириш муддатини қоида бўйича беш йилга чеклайди. Вақт бўйича прогноз имкониятлари доираси чегараланмаган, аммо амалий жиҳатдан олиб қарайдиган бўлсак, илмий асосланган прогнозлар (илмий фантастикадан фарқли ўлароқ) юзлаб йиллар давом этмайди албатта. Ишлаб чиқариш ва бошқариш жараёни схемасида прогнозлар ва режалар орасида дастурлар жойлаштирилган бўлиб, ўз моҳиятига кўра ҳам улар оралиқ характерга эга. Директивлик нуқтаъи назардан улар режаларга яқин, аммо вақт бўйича олислик ҳамда чексизлик бўйича прогнозларга яқиндирлар. Ахир одатда режалар тармоқлар, ҳудудлар ва беш йиллик муддатлар орқали аниқлаштирилган бўлади. Дастурлар кўпинча тармоқлараро, ҳудудлараро ҳамда кўпйиллик бўлишади. Ишлаб чиқаришни бошқариш фақатгина оптимал қарорларни танлаш ва амалга оширишни таъминлаши лозим, чунки жамият учун бугун асоссиз қарор қабул қилинганлиги оқибатида потенциал зарарнинг қиймати келажакда кўп каррали миқдорда ошади.

Хўжалик юритишнинг ҳозирги шароитлари прогнозлашнинг миқёсини максимал даражада кенгайтириш, прогнозларни ишлаб чиқиш методологиясини ва услубиятини янада такомиллаштиришни талаб этади. Ижтимоий ривожланиш жараёнларини прогнозлаш даражаси қанчалик юқори бўлса, жамиятда ушбу жараёнларни режалаштириш ва бошқариш шунчалик самарали кечади. Прогноз деб келажакда объектнинг эҳтимол ҳолатлари, муқобил йўллари ва уларни амалга ошириш муддатлари тўғрисида илмий асосланган фикр- мулоҳазаларнинг миқдори тушунилади. Прогнозларни ишлаб чиқиш жараёни прогнозлаш деб аталади. Прогнозлаш ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида уларнинг назария ва амалиётини боғловчи муҳим занжири ҳисобланади. У иккита турли кўринишдаги аниқлаштириш ҳолатларига эга: башорат қилиш (тавсифлаш) ва бошқа у билан боғлиқ бўлган, яъни бошқариш тоифасига кирадиган олдиндан белгилаш (кўрсатма бериш). Прогнозлаш эҳтимол ва исталган истиқболни, ҳолатларни, келажакдаги муаммоларнинг ечилишини тавсифлашни назарда тутади. Кўрсатма бериш эса ушбу муаммолар ечимининг ўзи бўлиб, мақсадга мувофиқ фаолиятида келажак тўғрисидаги ахборотлардан фойдаланишни назарда тутади. Прогнозлаш муаммоларида иккита жиҳатлар: назарий-билимга оид жиҳатни ҳамда олинган билимлар асосида бошқарув қарорларни қабул қилиш имкониятлари билан боғлиқ бўлган бошқарув жиҳатини алоҳида ажратиш лозим бўлади. Ижтимоий ривожланишни прогнозлашнинг энг муҳим йўналишларидан бири иқтисодий прогнозлаш ҳисобланиб, у илмий иқтисодий фан бўлиб, унинг объекти муайян кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёни, предмети эса истиқболда фаолият кўрсатаётган иқтисодий объектларнинг эҳтимол ҳолатларини билиш, иқтисодий прогозларни ишлаб чиқиш қонуниятларини ва услубларини тадқиқ этишдан иборат. Макроиқтисодий прогнозлаш бозор ислоҳотлари шароитида жамият ривожланишининг қонуниятларини билиш, ижтимоий-иқтисодий ва илмий-

техник тараққиёт тенденцияларини аниқлаш соҳаларидаги ютуқларига асосланади. Иқтисодий прогнозлашни такомиллаштириш, ишлаб чиқилаётган прогнозларнинг ҳаққонийлигини оширишда ҳар қандай табиатига мансуб объектларни ривожлантириш прогнозларни ишлаб чиқиш қонуниятлари ва услубларини ўрганадиган илмий-амалий фан, яъни прогностика, шунингдек, унинг муҳим соҳаси ҳисобланган иқтисодий прогностика муҳим аҳамият касб этади. Юқоридан келиб чиққан ҳолда макроиқтисодий прогнозлашга қуйидаги тарифни бериш мумкин. Макроиқтисодий прогнозлаш иқтисодий ҳодисаларни билишнинг илмий усулларига ва иқтисодий прогностиканинг усуллари, воситалари ва услублари йиғиндисидан фойдаланишга асосланган макроиқтисодий прогнозларни ишлаб чиқиш жараёни ҳисобланади. Прогнозлаш, шу жумладан иқтисодий прогнозлаш, янада кенроқ тушунчага эга, яъни табиат, жамият ва фикрлаш қонуниятларини билишга асосланган борлиқни башоратлаш билан боғлиқ. Аниқлилик даражаси ва тадқиқ этилаётган жараёнларни амалга оширишга таъсир этиш ҳарактерига қараб учта башоратлаш шакли ажратиб қўйилади: гипотеза (умумилмий башорат), прогноз ва режа. Прогнозлаштириш объектининг тизимли таҳлили Прогнозлаштириш жараёнида, прогноз учун керакли бўлган топшириқларни ишлаб чиқиш, ҳар томонлама прогнозлаштириш объекти таҳлилини амалга ошириш шарт. Ушбу анализ объектнинг аниқланиши ва тадқиқот предметини, унинг прогнозлаштириш мақсади ва вазифасини, ташқи манбаларга боғлиқлигини, тузилишини, ишлаш механизми ҳамда улар устидан бошқарув кабиларни ўзида мужассам этади. Расмий нуқтаъи назардан қараганда, объектни изчил тадқиқ қилиш - оптимал алтернатив танловни амалга оширишга ҳамда объектни бошқарувчи алтернатив таъсирларнинг

намоён бўлишига, шунингдек, унинг келгуси корректировкаланган моделларининг тузилишига олиб келади. Биз ижтимоий-иқтисодий тизимларни кўриб чиқамиз, уларнинг таҳлили эса прогнозлаштириш объекти сифатида қаралганда анча мураккаб, чунки улар мураккаб тизимлар тоифасига киради. Мураккаб объектларни таҳлил қилиш учун сўнгги ўн йиллар давомида пухта ишлаб чиқилган назариялар тизимидан, тизимли таҳлилдан фойдаланиш лозим. Тизим бир-бирига ўзаро таъсир этувчи элементлари, уларнинг хоссалари ва алоқалари мавжуд бўлган бутун бир комплекс сифатида қаралиши мумкин. Умуман олганда тизим - бу моддий дунёда элементлари мавжуд бўлган, бутун бир комплекснинг объектив мавжудлигига асосланган илмий абстракция. Тизимнинг мураккаблигига оид фараз фақатгина унинг элеменларига эмас, балки улар ўртасидаги кўп тармоқли ҳамда кўп қиррали алоқаларга, тизимнинг бутунлигига доир махсус хусусиятларнинг намоён бўлишига ва унинг кутилаёган ҳолатига боғлиқ. Бу орқали мураккаб тизимни ҳам элементларнинг катта миқдори, ҳам уларнинг хилма-хил алоқалари аниқлайди. Мураккаб тизимнинг хусусиятларини таърифлашда, аввало, унинг яхлитлик хусусиятидан бошлаймиз. Мураккаб тизим таркибидаги бирор бир элемент (қисм)ларда мавжуд бўлмаган хусусиятларни намоён қилади. Демак, мураккаб тизим унинг таркибини ташкил этувчи қисмлар ва уларнинг хусусиятлари миқдорига қараганда кўпроқ жиҳатларни намоён этади. Мураккаблик ва яхлитликнинг ўзи тизимнинг янгича хусусиятларини вужудга келтиради. Мураккаб тизимлар мақсадли йўналтирилган бўлишади. Мақсадли йўналтирилган тизим учун у қандай ҳолатда эканлиги, у ёки бу ҳолатда мақсадга эришиш йўли, энг маъқул бўлган ҳолатга эришиш кабилар аҳамиятсиз эмас. Мавжудлилик мақсадларини, тизимнинг ривожланишини тадқиқ қилиш - илмий-асосланган прогнозлаштиришнинг энг асосий нуқтаъи назарларидан биридир. Тизимни тадқиқ қилиш методологиясининг асосий хусусиятларидан бири уларнинг таҳлилига функционал жиҳатдан ёндашишдир. Тизимниг

функцияси ўз олдига қўйилган мақсадларга эришиш йўлида унинг ҳолати ва унинг барча элементларининг ўзаро, узлуксиз таъсирида намоён бўлади. Тизим ташқи муҳит билан ўзининг кириш ва чиқишлари билан боғланган. Фараз қилайлик, бизга маълум бир t вақтдаги ҳолатни тавсифловчи учта вектор маълум: Тизиминг функцияси, унинг табиати чиқиш ҳолати вектори Yt орқали характерланади. Агар чиқиш ҳолати векторлари t тизимнинг кириш ҳолати векторлари ва унинг ички ҳолатлари ёрдамида аниқланаётган бўлса, у ҳолда Yt = f ( Xt , St ) кўринишидаги боғланишга эга бўламиз. Бундай функцияларнинг келтирилиб чиқарилиши мураккаб тизимни прогнозлаштиришда жуда қўл келади, чунки одатда кутилаётган ёки эришиш мумкин бўлган тизимниг кириш ҳолати ва ички ҳолатига боғлиқ ҳолда чиқиш ҳолати прогноз қилинади. Жумладан, бундай ёндашувга прогнозлаштиришнинг эконометрик модели асосланади (5-бўлимга қаранг). Функционал ёндашувнинг муҳимлигига қарамай, у мураккаб тизимни тадқиқ қилиш имкониятларини батамом ниҳоясига етказмайди. Тизимли таҳлилда ушбу тамойил тизимларнинг функцияларини тадқиқ қилишдан уларнинг тузилмаларини ўрганишга ўтиш орқали аниқлаштирилади. Тузилмавий таҳлил тадқиқ қилиш имкониятларини сезиларли тарзда кенгайтиради. Ушбу таҳлил - тизимнинг ишлаш механизмини, унинг кўплаб ички ҳолатларига боғлиқ табиатини чуқур англаб етишга имкон яратади. Қолаверса, унинг тузилмасини билиш орқали тизимнинг қандай ички ва кириш ҳолатларида мақсадга мувофиқ чиқиш ҳолатларига эришиш мумкинлиги тўғрисида баҳо бериш, шунингдек, тизимнинг мақсадли функцияси амалга оширилади.

Биз юқорида тизимни бир-бирига ўзаро таъсир этувчи элементлари, уларнинг хоссалари ва алоқалари мавжуд бўлган бутун бир комплекс сифатида қаралиши мумкин дея эътироф этдик. Ҳар қандай мураккаб тизимни баъзи бир тизимости қисмларга ажратиш мумкин. Худди шундай, халқ хўжалигининг тизимости қисмларига саноат корхоналари тармоқларининг тизимости қисмлари - цехлар ва ҳоказолар киради. Тизимни бўлакларга ажратиш турли хил деталлаштириш даражаларида амалга оширилади. Тизим элементи деганда шундай элемент тушуниладики, бунда тадқиқот натижасида уни бошқа ҳеч қандай ташкил этувчи бўлакларга ажратиш имкони бўлмаган, бўлинмас тизимости қисмга айтилади. Тузилмавий таҳлил энг аввало, тизимни ташкил этувчи элементлар ва тизимости қисмларни намоён этишга кўмак беради. Мураккаб тизим элементлари бир-бирига ўзаро боғлиқ бўлиб, бу боғлиқликларнинг ҳам белгиланиши, ҳам тадқиқ этилиши тизим таҳлилининг аҳамиятга молик жиҳатлари сирасига киради. Тизимнинг тузилмавий таҳлили уларнинг иерархик тушунчасига олиб келади. Ҳар бир мураккаб тизимда кўплаб кирувчи қисмларни ажратиш мумкин бўлиб, унинг ўзи, ўз навбатида янада кенгроқ супер тизимнинг тизимости бўлаги ҳисобланади. Айтайлик, саноатнинг бирор бир тармоғини тадқиқ этиш давомида шуни унутмаслик керакки, унинг тизимостида кўплаб бирлашмалар ва корхоналар хизмат кўрсатишади. Тармоқнинг ўзи эса бутун бир халқ хўжалигини ёки саноатни қамраб олувчи супер тизим ҳисобланади. Шунинг учун ҳам объектни тизимли прогнозлаштириш учун, аввало, у яхлит ва мақсадли йўналтирилган комплекс сифатида, икиинчидан, супер тизимнинг янада кенгроқ бўлаги сифатида, учинчидан эса кўплаб элементлар ва тизимости қисмлардан ташкил топган, мураккаб тузилишга эга бўлган тизим сифатида кўриб чиқилмоғи лозим. Бу объектни уч даражали, балки ундан ҳам кўпроқ даражали тавсифлаш ҳисобланади. Тизимлар детерминлпшган ва кутилаётган (эҳтимолли) бўлишади. Детерминлашган тизим сўзсиз маълум бир ташқи куч натижасида таъсирланади.

Тизимда битта таъсирнинг эҳтимоллилиги турли хилдаги, ҳар бири бошқа бир эҳтимоллиликдан сўнг келувчи натижаларга олиб келиши мумкин. Мураккаб тизимлар, шу жумладан, ижтимоий-иқтисодий тизимлар - бу аксар ҳолларда эҳтимолли тизимлардир. Ушбу тизимларни одатда тўлиқ тавсифлаб бўлмайди. Буни назарий жиҳатдан ҳам, амалий жиҳатдан ҳам бажариб бўлмайди. Айтайлик, замонавий корхонанинг бир кунлик иш кунини барча технологик, ташкилий, иқтисодий, ижтимоий, психологик ва бошқа амалдаги факторлардан фойдаланган ҳолда тўлиқ тавсифлаш - бу ишончли тўплам ярратиш билан баробардир; ундан фойдаланмасдан туриб, уни ёзишнинг иложи бўлмаган бўларди. Мураккаб тизимлар - эҳтимолли бўлишади ва уларни тўлиқ таърифлаб бўлмайди. Шунинг учун уларни бошқаришда, шу жумладан, прогнозлаштиришда тўлиқ бўлмаган, қисман аниқ, ишончли бўлмаган маълумотлардан фойдаланишга тўғри келади. Хуллас, мураккаб тизим - бу мақсадли йўналтирилган, иерархик (ўз навбатида яхлит), эҳтимолли, одатда тўлиқ ва ишончли бўлмаган маълумотлар асосида бошқариладиган тизим. Шу ердан прогнозлаштириш усулларини ривожлантириш муаммоларига тизимли ёндашишнинг муҳим хусусиятлари келиб чиқади. Прогноз турларининг классификацияси Иқтисодий прогнозлашнинг энг муҳим назарий муаммоларидан бири прогноз типологиясини тузиш ҳисобланади. У турли мезон ва белгилар (прогнозлашни ташкил этиш мақсади, вазифалари, объекти, усуллари ва х.к.) ёрдамида тузилиши мумкин. Уларнинг энг муҳими қуйидагилар ҳисобланади: прогнозлашнинг миқёси, олдини олиш вақти, объектнинг тафсилоти, прогнознинг функцияси. Прогнозлашнинг миқёси бўйича прогнозлар қуйидагиларга бўлинади: макроиқтисодий ва таркибий (тармоқлараро ва ҳудудлараро) прогнозлар,

иқтисодий мажмуалари (ёқилғи-энергетика, агросаноат, инвестицион, ишлаб чиқариш инфратузилма, аҳолига хизмат кўрсатиш соҳаси)ни ривожлантириш прогнозлари, тармоқ ва ҳудудий прогнозлари, иқтисодиёт тизимининг бирламчи буғинлари (корхона. ишлаб чиқариш бирлашмалари ҳамда алоҳида ишлаб чиқариш ва маҳсулотлар) прогнози. Прогнозлар вақт даврийлиги бўйича тезкор, қисқа муддатли, ўрта муддатли, узоқ муддатли ва олис муддали прогнозларга бўлинади. Тезкор прогноз бир ойгача, қисқа муддатли бир ойдан бир йилгача, ўрта муддатли бир йилдан беш йилгача, узоқ муддатли беш йилдан ўн беш то йигирма йилгача, олис муддатли эса ушбу муддатдан ортиқ бўлган даврга тузилади. Санаб ўтилган прогноз турлари шунингдек тадқиқ этилаётган жараёнларни баҳолаш моҳияти ва тавсилоти билан бир-биридан фарқ қилади. Тезкор прогнозлар прогноз даврида тадқиқ этилаётган объектда миқдор ва сифат жиҳатдан ҳеч қандай сезиларли ўзгаришлар содир бўлмайди деган таҳминларга асосланади. Уларда кутилаётган воқеаларнинг аниқ миқдорий баҳолаш устун туради. Қисқа муддатли прогнозлар фақатгина миқдорий ўзгаришларни назарда тутади. Унга мувофиқ ҳолда воқеаларнинг баҳоланиши ҳам миқдорий тарзда амалга оширилади. Ўрта муддатли ва узоқ муддатли прогнозлар тадқиқ этилаётган объектда миқдор ва сифат жиҳатидан ўзгаришларга таянади, шунда ўрта муддатли миқдорий ўзгаришлар сифатли ўзгаришлардан устун туради. Ўрта муддатли прогнозларда воқеаларнинг миқдорий-сифат, узоқ муддатли прогнозларда эса сифат-миқдорий баҳолаш амалга оширилади. Узоқ муддатли прогнозлар фақатгина сифатли ўзагришларга таянади, бу ерда фақатгина тадқиқ этилаётган объект ривожланишининг умумий қонуниятлари тўғрисида гап боради. Бунда прогноз қилинаётган воқеаларни баҳолаш шакли сифатли ҳисобланади. Тадқиқ этилаётган объектнинг тафсилотига қараб прогнозларнинг бўлиниши такрор ишлаб чиқариш жараёнининг турли жиҳатлари билан боғлиқ. Ушбу белги бўйича қуйидаги иқтисодиёт прогнозлари ажралиб туради: ишлаб чиқариш муносабатларнинг ривожланиши; ижтимоий- иқтисодий асослари ва

илмий-техник тараққиётининг оқибатлари; ўсиш динамикаси (унинг суръати, омиллари ва тузилмалари); меҳнат ресурсларнинг такрор ишлаб чиқариши, бандлилиги ва кадрларни тайёрлаш; табиий ресурслардан иқтисодий фойдаланиш; асосий фондлар ва сармоя қўйилмаларининг такрор ишлаб чиқариши; аҳолининг ҳаёт тарзи; молиявий муносабатлар, даромад ва нархлари; ташқи иқтисодий алоқалар ва бошқалар. Ушбу санаб ўтилган йўналишлардан ҳар бири алоҳида аҳамиятга эга ва мустақил тарзда ишлаб чиқилиши мумкин. Шу билан бирга улар ўртасида халқ хўжалигини прогнозлашнинг илмий тавсилотини таъминловчи методологик ҳамжиҳатлилиги мавжуд. Иқтисодий прогнозлаш ҳамжиҳатликда бошқа прогнозлашнингтурлари (ижтимоий, сиёсий, демографик, илмий-техник, табиий ресурсларни прогнозлаш ва шу каби) билан бирга амалга оширилади. Ушбу прогозларнинг натижалари халқ хўжалиги ва иқтисодий прогнозлашнингбошқа турларида инобатга олинади. Ўз навбатида иқтисодий прогнозлар бошқа барча ижтимоий жараёнларнинг прогнозлаш ва режалаштиришнинг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Турли хил прогнозларнинг алоқаси уларни ишлаб чиқиш кетма-кетлигида ҳам ўз ифодасини топади. Хусусан, иқтисодий прогнозлар илмий-техник тараққиёти, табиий ресурслар, демографик жараёнлар ва х.к. нинг прогнозларидан кейин ишлаб чиқилади. Прогнознинг функция си (прогнозлаш йўналишлари) бўйича прогнозлар иккита турга бўлинади: қидирув ва меъёрий прогнозлар. Қидирув прогнози тадқиқ этилаётган объектнинг ўтган ва ҳозирги ривожланиш тенденцияларининг келажакда шартли равишда давом этишига асосланган ҳамда ушбу тенденция (режа, дастур) ларни ўзгартира оладиган шароитлардан четланади. Унинг вазифаси - тадқиқ этилаётган объектнинг мавжуд тенденцияларини сақлаган ҳолда қай тарзда ривожланишини аниқлашдан иборат. Меъёрий прогноз қидирув прогнозидан фарқли улароқ олдиндан белгиланган мақсадлар базасида ишлаб чиқилади. Унинг вазифаси - прогнозлаш объектининг истиқболда мумкин бўлган ҳолатларига эришиш

йўллари ва муддатларини аниқлашдан иборат. Қидирув прогнози объектнинг келгуси ҳолатларини аниқлашда унинг ўтган ва ҳозирги ҳолатлардан четланса, меъёрий прогноз эса тескри тартибда амалга оширилади: келажакда белгиланган ҳолатдан тортиб то ҳозирги тенденция ва қўйилган мақсадлар доирасида уларни ўзгартиришгача. Прогнознинг иккала тури амалиётда прогнозлашнинг бир йўла йўналиш ва ёндошувлари сифатида номён бўлади ва биргаликда фойдаланилади. Уларнинг уйғунлиги қўйилган мақсадларга эришиш учун режалаштиришнинг дастаги сифатида прогнозлашнинг ундайдиган роли яққол намоён бўлади. Прогнозлашнинг ундайдиган функцияси прогнознинг, у башоратлашнинг дастлабки сабабларига таъсир этиш самарасини юзага келтиради. Таъсир этиш самараси ҳам ижобий (прогнозларни амалга оширишни тезлаштиришга кўмаклашади), ҳам салбий (уни амалга оширишга тўсқинлик қилади, айрим ҳолларда эса прогнознинг барбод бўлишига сабаб бўлади). Бу шу билан изоҳланадики, прогнознинг мақсадларга эришиш уни олиб боришнинг объектив шароитларига тўғридан-тўғри боғлиқлик билан амалга оширилади. Агар прогноз объектининг ривожланиши етилган шароитларга жавоб берса, у амалиётда самарали амалга оширилади. Акс ҳолда прогнознинг ушбу шароитларга мос келмаслиги унинг амалга оширилишига салбий таъсир кўрсатади. Прогнозларни амалга ошириш учун шароитларнинг ўзаро боғлиқлигига қарор қабул қилиш билан боғлиқ прогнозлашнинг ўзаро алоқаси ҳам таъсир кўрсатади. Қарорлар одатда прогнозлашнинг маълумотлари асосида қабул қилинади. Ўз навбатида қабул қилинган қарорлар прогнозларнинг амалга ошириш натижаларига таъсир кўрсатади. Шу боис прогнозлаш ва қабул қилинган қарорларнинг ўртасида номувофиқликни олдини олиш учун прогнозни тизимли тўғрилаш, шу жумладан прогнозлаш объектининг ривожланиш мақсадини уни бажарилиши билан таққослаш йўли билан амалга ошириш лозим. Прогнозлар типологияси, шунингдек, келажак тўғрисидаги ахборотнинг манбалари ва прогнозлашнинг услублари каби масалалар билан узвий боғланган. Прогноз ахборотларнинг манбалари уч турга бўлинади: тўпланган

тажриба (тадқиқ этилаётган ҳодиса, жараён, воқеаларнинг кечииши ва ривожланишининг қонуниятларини билишга асосланган); мавжуд тенденцияларнинг экстраполяцияси (ривожланиш қонуни ўтган ва ҳозирги пайтда маълум); прогноз қилинаётган объектлар бўйича моделларни кутилаётган ёки белгиланган шароитлар учун тузиш. Ушбу ахборот манбалари доирасида бир-бирини ўзаро тўлдирувчи прогнозлашнинг учта услуби мавжуд: экспертли (дастлаб ахборотларни -сўровнома, интервью, саволнома -йиғиш ва уни қайта ишлашгаҳамда прогноз учун қўйилган вазифаларга нисбатан эксперт(лар) фикрларига асосланган), экстраполяция -объектнинг кутилаётган ривожланишини ўрганиш ва ушбу ривожланишнинг қонуниятларини ўтган ва ҳозирги даврдан келажакка ўтказилиши; моделлаштириш - прогноз қилинаётган объектнинг кутилаётган ва белгиланган ўзгариши доирасида унинг қидирув ва меъёрий моделларини тадқиқ этиш. Прогнозлаш амалиётида санаб ўтилган барча ахборот манбаларидан ва прогнозларнинг барча услубларидан биргаликда фойдаланилади. Иқтисодий прогнозлаш моделларининг турлари Иқтисодий ва ижтимоий прогнозлашда турли моделлардан кенг фойдаланилади. ―Модель‖ сўзи лотинча ― modulus ‖ сўзидан келиб чиқиб, ўлчам, намуна деб англатади. ―Модель‖ фанда тадқиқот объектининг қандайдир шартли шакли, прогнозлашда эса иқтисодий ва ижтимоий жараёнларни билдиради. Модель иқтисодий прогнозлашнинг, тадқиқот қилинаётган жараёнларни илмий жиҳатдан билиш дастаклардан бири ҳисобланади. Моделлаштириш жараёнининг мазмунига объект ёки жараённи дастлаб ўрганиб олиш, унинг муҳим тавсилотларини ёки белгиларини аниқлаш асосида моделларни тузиш, моделларни назарий ва синовли таҳлил қилиш, моделлаштириш натижаларни объект ёки жараён тўғрисидаги ҳақиқий маълумотлар билан таққослаш, моделни тўғрилаш ва аниқлаштириш кабилар киради.

Прогнозлашнинг алоҳида моделлари ва моделлар тизимига қўйиладиган талаблари моделлар ишлаб чиқилиши мумкин ва лозим бўлган усулларни танлаш ва улар бўйича ҳисоб-китобларни амалга ошириш усул ва воситалар натижасида вужудга келади. Ушбу талаблар асосан қуйидаги ҳолатларни назарда тутади: -услубият мазкур прогноз учун муайян тузилмага эга бўлган кириш маълумотининг тавсифи ва кўрсаткичлари тўғрисида етарли даражада кенг тахминларда алоҳида прогозларни тузишга имкон берадиган қоида (алгоритм)ларнинг кетма-кетлигини аниқ изоҳлаб бериши лозим; -услубият одатда прогноз вариантлар бўйича ўзгарадиган, бир хил бўлмаган ва катта ҳажмдаги маълумотлардан келиб чиқиб ўз вақтида ва кўп маротаба ҳисоб-китобларни олиб боришга имкон берадиган усул ва техник воситаларини қўллаши лозим; -ўхшаш усубиятларда прогноз қилинаётган жараён ва кўрсаткичларнинг мураккаб, кўп омилли алоқалар ҳисобга олиниши лозим. Ушбу шароитларда муҳим ва турғун қонуният ва тенденцияларнинг аниқланиши таъминланиши лозим. Ушбу аниқлаш жараёни бошланғич материалларда ҳам, услубият маълумотлари бўйича олинадиган натижаларни ва у билан боғлиқ бўлган моделлар мажмуаси бўйича уларнинг ҳисоб-китобларини таҳлил қилиш жараёнида ҳам зурур ҳисобланади; -тизимдаги алоҳида прогнозларнинг мувофиқлигитаъминланиши лозим. Прогнозлар тизими зиддиятсизлик бўлиши лозим. Математик усуллардан фойдаланиш илмий-техник тараққиёти прогнозининг асосланганлиги, амалиётлилиги ва ўз вақтлилигига нисбатан юқори талабларга жавоб берадиган прогнозлаш усулларини ишлаб чиқиш ва улардан фойдаланиш учун зарур шароитлар ҳисобланади. Иқтисодий, ижтимоий жараёнлар ривожланишининг қонуниятларини ўрганиш воситаси иқтисодий-математик модели ҳисобланади. Иқтисодий- математик модели ўз моҳиятига кўра иқтисодий тизимни ҳосил қилувчи элементларининг асосий ўзаро алоқасини изоҳлаб берувчи расмийлашган нисбатлар тизимини ифодалайди.

Эконометрик турдаги иқтисодий-математик моделлар тизими иқтисодий ва ижтимоий соҳанинг нисбатан мураккаб жараёнларини изоҳлаш учун хизмат қилади. Эконометрик моделлаштириш ретроспективга оид статистик ахборотларни қайта ишлаш, алоҳида ўзгарувчан кўрсаткичларнинг миқдорларини ва уларнинг ўлчамларини баҳолашга асосланган. Иқтисодий- математик модели масалан қуйидагича ифодаланилиши мумкин Z = aX . Бу модел мисол тариқасида у ёки бу буюмни тайёрлаш учун талаб қилинадиган материалларга бўлган прогноз талабларини аниқлашда қўлланилиши мумкин. Бу ҳолатда X - буюмлар сони, a – битта буюм учун материал сарфланиш меъёри, Z -материалларга бўлган умумий эҳтиёжи. Иқтисодий-математик модели, агар бир нечта тур буюмларни тайёрлаш учун материалларга бўлган эҳтиёжни аниқлаш керак бўлса, мураккаб кўринишга эга бўлади: Z = а 1 Х 1 + а 2 Х 2 + а.Х„ + -+ а п Х п ёки ui , бу ерда n = 1, 2, 3,... n. Ушбу модель материалларга бўлган эҳтиёжнинг икки гуруҳ омилларга боғлиқ эканлигини кўрсатиб турибди: тайёрланаётган буюмлар сони ва буюм учун материаллар сарфланиш меъёри. Бундай модель дескриптив (лотинча ― desckribo ‖) деб аталади. Иқтисодий ва ижтиомий парогнозлаш моделларининг айрим турлари оптималлаштириш мезони ёки энг яхши кутилаётган натижага қараб таснифланиши мумкин. Хусусан, иқтисодий-математик моделлар (унда харажатлар минималлаштирилади) ва масалан имкон қадар кўп маҳсулот олишга қаратилган моделлар ажратилади. Вақт омилини ҳисобга олган ҳолда моделлар статистик (яъни моделда режали давр мобайнида муайян бир вақт кесими учун чегаралар қўйилган ва бу шароитларда харажаталар минималаштириладиган ёки якуний натижа максималлаштирадиган ҳолатлар мавжуд) ёки динамик (бу ҳолатда чегаралар бутун режали давр учун самарани ҳудди шундай минималлаштириш ёки макисмаллаштириш шароитида бир нечта вақт кесими учун ўрнатилган). Қуйидаги

эконометрик моделларни ажратиб олиш мумкин: омилли, таркибли ва комбинацион. Битта модел тури турли иқтисодий объектларга нисбатан қўлланилиши мумкин. Агрегирлашган даражасига қараб иқтисодиётни ривожланишининг кўрсаткичларини макроиқтисодий, тармоқлараро, ҳудудлараро, тармоқли, ҳудудий моделларга бўлинади. Иқтисодиётни ривожлантириш жиҳатлари бўйича асосий фондларни, меҳнат ресурсларнитакрор ишлаб чиқариш, молия тизими ва нарх шакллантириш ҳамда бошқа моделларажралиб туради. Омилли моделлар у ёки бу иқтисодий кўрсаткичнинг даражаси ва динамикаси ҳамда унга таъсир этувчи иқтисодий кўрсаткичлар-далилларнинг даражаси ва динамикасига бўлган нисбатларини изоҳлайди. Эконометрик моделларнинг ўзгарувчан кўрсаткичлари экзоген (ташқи) ва эндоген (ички) моделларга бўлинади. Масалан моделдаги экзоген омиллар корхона учун етказиб беришларнинг жўшқинлигини, эндоген омиллар эса корхонада меҳнат ресурсларнинг мавжудлигини кўрсатиб бериши мумкин. Омилли моделлар ўзгарувчи кўрсаткичларнинг турли миқдорини ва уларга мос равишда ўлчамларини ўз таркибига олиши мумкин. Омилли моделнинг содда тури бир омилли модел ҳисобланади. Унда омил сифатида бирон бир вақт кўрсаткичи хизмат қилади. Бу ҳолатда у ёки бу кўрсаткични таҳлил ва прогноз қилиш вақтнинг хронологик қаторига нисбатан боғлиқликда амалга оширилади ва шу йўл билан трендлар (у ёки бу динамик қатори ўзгаришининг умумий тенденцияни тавсифловчи боғлиқлик) аниқланади. Чизиқли, ночизиқли турдаги кўп омилли моделлар прогноз қилинаётган кўрсаткичнинг даражаси ва динамикасига бир вақтнинг ўзида бир нечта омилларнинг таъсир этишини ҳисобга олишга имкон беради. Ушбу моделлар жумласига макроиқтисодий ишлаб чиқариш функцияларни тавсифловчи моделлар, аҳоли даромадлари, нарх, тўйинганлик даражаси, унумли истеъмол меъёрлари ва ҳ.к. га қараб алоҳида истеъмол буюм учун талабни таҳлил қилиш моделлари кириши мумкин.

Таркибий моделлар бир бутун ёки агрегатни шакллантирувчи алоҳида унсурлар ўртасидаги нисбатларни, алоқаларни изоҳлаб беради. Ушбу моделлар таркибий-баланс турдаги моделлар сирасига киради, яъни унда у ёки бу агрегатни таркибий қисмларга бўлиш билан бир вақтда ушбу унсурларнинг ўзаро алоқалари кўриб чиқилади. Бундай моделлар матрицали шаклга эга ва тармоқлараро ҳамда ҳудудлараро алоқаларни таҳлил қилиш ва прогнозлаш учун қўлланилади. Улар ёрдамида оқимларнинг, ўзаро алоқалари масалан маҳсулотни соҳалараро етказиб бериш изоҳланади. Таркибий-баланс моделининг энг кенг тарқалган шакли ишлаб чиқаришнинг тармоқлараро баланси ва маҳсулотларни тақсимлаш ҳисобланади. Тармоқлараро моделлар мажмуаси йириклашган динамик ва кенгайтирилган табиий-қийматли моделларни ўзи ичига олади. Тизимнинг ҳамжиҳатлиги миллий даромад, уни тақсимлаш тузилмаси ҳамда моддий ишлаб чиқариш тармоқларининг сармоя қўйилмаларга бўлган эҳтиёжларини тавсифловчи кўрсаткичлар ва бошқалар каби йириклашган динамик моделининг асосий кўрсаткичларнинг табиий-қийматли тармоқлараро балансини тузиш учун қўлланилиши билан таъминланади. Замонавий динамик тармоқлараро моделлар иқтисодий ривожланишнинг суръатлари ва нисбатларини аниқловчи учта асосий омиллар гуруҳи бўйича иқтисодиётнинг ривожланиш истиқболини башоратлашга имкон беради. Хусусан улар қуйидагилар: режали давр бошига йиғилган асосий ишлаб чиқариш фондларнимиқёси ва таркиби билан тавсифланадиган иқтисодий салоҳиятнинг бошланғич даражаси; меҳнат ресурсларидан унумли фойдаланиш кўрсаткичлар ўзгаришининг истиболли тенденциялар; жамиятнинг якуний эҳтиёжларининг истиқболли таркиби. Бир маҳсулотли модел нафақат бир маҳсулотни ишлаб чиқаришга ихтисослашган соҳаларда, балки бир қатор ҳолатларда агар ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар истеъмол қилинишда бир-бирини ўрнини босадиган бўлса ёки уларни мутлақ кўрсаткичлар, масалан, қайта ҳисоблаш коэффициентидан фойдаланиш ҳисобига битта маҳсцулотга келтириш мумкин

бўлса, кўп маҳсулот ишлаб чиқариладиган соҳаларда ҳам қўлланилиши мумкин. Ушбу коэффициентлар турли маҳсулотнинг истеъмол қийматини муҳим аҳамиятига эга бўлган бирон бир фойдалилик сифати бўйича таққослашга имконият беради. Масалан, ёқилғи саноатида электр энергия ташувчининг иссиқлиқка бардошлилиги бўйича таққосланади. Кўп маҳсулотли моделларда бутун тармоқ ишлаб чиқараётган маҳсулотга ва хомашё ёки бошқа қандайдир ресурсларни истеъмол қилишга бўлган талаб бўйича иккита ёки ундан ҳам кўп чегаралар кўриб чиқилади. Ушбу моделларда турли маҳсулотларни истеъмолида ўрнини босадиган хусусиятини ҳисобга олган ҳолда турдош маҳсулотга келтириш имкониятидан унумли фойдаланилиши мумкин. Бу ҳолатда талабни ташкил этувчи унсурларни алоҳида маҳсулотлар эмас, балки турли бир-бирининг ўрнини тўлдирувчи маҳсулотлар билан қондириладиган эҳтиёжларнинг ўлчамлари тавсифланади. Бунда, шунингдек, тармоқда ишлаб чиқарилаётган сон жиҳатдан катта ҳажмдаги маҳсулотларни чегарланган маҳсулот гуруҳига келтириш мумкин.

Адабиётлар: 1. Аҳмедов Д.Қ., Ишмуҳамедов А.Э ва бошқалар ―Макроиқтисодиѐт‖ ўқув қўлланма, -Т.: ТДИУ. 2004 й. 2. Барро Р. Дж., Сала-и-Мартин X . Экономический рост. пер. с англ. — М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2014. —824 с. 3. Бекчанова Ф.Р. Минтақавий ижтимоий иқтисодий ривожлантириш муаммолари. МЭКМ 01. Магистрлик дис. 2005 й. 4. Кенжаев Д.C. Ўзбекистонда минтақавий иқтисодиѐтни тузилишини такомиллаштириш. БМИ. 2004 й. 5. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс. -М.: Инфра-М, 2003 г. 6. Макроиқтисодиѐт. Экономикс дарслигига амалий қўлланма. Т.: 2001 й. 7. Махмудов Н.М. ва бошқалар Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш. Дарслик. -Т.: 2014. 8. Махмудов Н.М. и другие Методы и модели прогнозирования социально-экономических процессов. -Т.: 1996 г. 9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Пер. с англ. - М.: Изд-во МГУ, 1994. - 736 с. 10. Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становление и модернизации рыночной экономики. Учебник. - М.: Норма, 2008. -365

Похожие

Иқтисодий ўсишни прогнозлаш

Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлашнинг ахборот таъминоти

Иқтисодий таҳлил

Макроиқтисодий прогнозлаш моделлари

Иқтисодий ўсишнинг неоклассик моделлари