Turizm va mehmonxona xo`jaligi marketingi - Экономика - Рефераты

Turizm va mehmonxona xo`jaligi marketingi

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

360.5 KB

Turizm va mehmonxona xo`jaligi marketingi Reja: 1. Turizmning tarixiy jixatlari 2. Turizm tushunchasi va tasniflanishi. Turistik mahsulot 3. Turizm bozori: mohiyati, strukturasi va zamonaviy holati 4. Turistik bozorni segmentlash 5. Turistik marketing konsepsiyasi, uning maqsadi va funksiyalari 6. Turistik mahsulotlarni sotish usullari 7. Mehmonxona xo`jaligida marketing faoliyatini tashkil etish 8. Mehmonxona xizmatlari bozori konyunkturasi tahlili 9. Mehmonxona biznesida marketingni rivojlanish konsepsiyasi 10. Mehmonxona xizmatlari bozorida marketingni rejalashtirish 11. Mehmonxona biznesida maqsadli bozorni tanlash 12. Mehmonxona xizmatlari bozorida reklamani tashkil etish

Turizmning tarixiy jixatlari Turizm tarixi qadimgi asrlarga borib taqaladi. Qadimgi davrda yunonlar va rimliklar dengiz orqali va quruqlik bo`ylab sayohat qilganlar, yangi yerlarni o`zlashtirganlar, savdo qilganlar va boshqa xalqlar madaniyatini o`rganganlar. Qadimgi yunonlar va rimliklar harakatlangan yo`nalish ko`p jihatdan Misr va boshqa mamlakatlarga tashrif buyurayotgan hozirgi sayyohlarning bosib o`tadigan yo`llarini eslatib yuboradi. Uyg`onish davrida turizm yana faollashdi. Dastlabki kartografik material paydo bo`ldi. O`sha paytda sayohat qilishning asosiy usuli savdo, ta’lim, muqaddas joylarni ziyorat qilish va davolanish maqsadlari bo`lgan. Biroq bu zamonaviy ma’nodagi turizm emasdi, bu turistik sanoat, sayohatlarni tashkil qilish bilan shug`ullanadigan xizmat ko`rsatish tarmog`i emasdi. Dastlabki turistik prospektlar VIII asrda paydo bo`lgan bo`lib, o`shanda imperator Buyuk Karl xalifa Xorun ar-Rashid bilan do`stona munosabatlar o`rnatgan va fransuz amaldorlari Falastin va Kichik Osiyoning boshqa mamlakatlariga ekskursiyaga borganlar. Ilk yo`lko`rsatkichlarda shaharlar o`rtasidagi masofalar va yo`nalishlar haqida qisqacha ma’lumotlar berilgan. So`ngra yo`lko`rsatkichlarda tunash mumkin bo`lgan joylar, narxlar, iqlim, diqqatga sazovor joylar va h.k. haqida axborot paydo bo`la boshladi. XVI asrning oxirlaridan boshlab Angliyada gran-turlar -dabavlat odamlarning qit’aga sayohat qilishi ommaviylasha boshladi. Bunday sayohat davomida ta’lim olish, qadimiy siviliazsiya markazlariga tashrif buyurish, O`rta yer dengizida mehmon bo`lish mumkin edi. «Turizm» atamasi XVIII asrda aynan Angliyada paydo bo`lgan. O`z strukturasi, moddiy-texnik bazasi, ish usullari va boshqaruv organlariga ega bo`lgan zamonaviy turizm XIX asrda yuzaga kela boshladi. Turizmning shakllanishi va rivojlanishida transportdagi o`zgarishlar alohida rol o`ynaydi. XIX asrda temiryo`l transporti, XX asrda esa aviatsiya orqali yo`lovchi tashuvlari turizmni sifat jihatidan yangi darajaga olib chiqdi.

Tarixchilar zamonaviy turizm boshlanishini 1841 yil bilan bog`laydilar. Aynan o`shanda Derbishirlik ingliz Tomas Kuk birinchi marta Leysterdan Lafboroga poyezdda jamoa bo`lib safar qilishni tashkillashtirdi. So`ngra 1851 yil u Leysterda dunyodagi ilk sayohatlar byurosi sanalgan "Tomas Kuk va o`g`li" kompaniyasini ochdi. Tomas Kukning byurosi asta-sekinlik bilan o`z faoliyat sohasini kengaytirdi: sayohatlar soni ortdi, yangi turistik bozorlar o`zlashtirildi. Dastlabki bunday sayohat 1855 yil parijda bo`lib o`tgan butunjahon ko`rgazmasiga uyushtirildi. Tomas Kuk Misr, Falastin va AQShga turistik sayohatlarni uyushtira boshladi. Uning byurosi yo`lko`rsatkichlar va davriy turistik adabiyotlar chiqarish, reklama, xorijiy valyuta o`tkazish va ayirboshlash bo`yicha bank operatsiyalari bilan shug`ullana boshladi. XIX asrning oxirlariga kelib, Kukning firmasi dunyoning 53 mamlakatida 324 filialiga va 12 mingdan ortiq xodimiga ega bo`lgan kuchli konsernga aylandi. Tomas Kuk Nil bo`ylab sayohatlar uyushtirish uchun 27 ta paroxod va 800 ta kichik yelkanli kema sotib oldi. Turistik tashkilotlar ilk xalqaro birlashmasi sanaladigan Mehmonxona xodimlari Xalqaro assotsiatsiyasi 1869 yil Yevropada tashkil qilingan (1921 yil Xalqaro mehmonxona assotsiatsiyasiga aylantirilgan). Ommaviy turizmning rivojlanishi bilan tobora ko`p sonli korxonalar turistlarga xizmat ko`rsatish tizimiga jalb etila boshladi. Murakkab turistik ehtiyojlar mehmonxonalar, restoranlar va transport kompaniyalari bilan birgalikda reklama, madaniy-ko`ngilocharlik, kommunal-maishiy, axborot, sug`urta, ekskursion firmalar tomonidan qondirioishi ko`zda tutilgan. Biroq turistik mavsum davomida mintaqadagi xizmatlar taklifi turistik talab hajmi va strukturasiga mos kelmagan. Bunday nomutanosiblik mintaqaga turistlar oqimining pasayishiga, ba’zida esa turistlar qiziqishining ham pasayishiga olib kelardi. Shu sababli turistik firmalarning ixtisoslashuvi rivojlana boshladi. Ayrim firmalar yangi mintaqalarni o`zlashtirgan va xizmatlar paketini butlagan holda yangi turizm turlarini izlab topish va shakllantirishga ixtisoslashgan, ya’ni turoperatorga aylangan. Boshqalar asosiy

e’tiborni turistik mahsulotni ilgari surish shakllariga, reklamaga, sotuvni rag`batlantirish vositalariga qaratgan, ya’ni turagentlik faoliyatiga ixtisoslashgan. XXI asr - ommaviy turizm asridir. Oxirgi yillarda turizm biznesida aholining barcha ijtimoiy guruhlari ehtiyojlarini qondirish yetakchi strategiyaga aylangan. Ko`plab mamlakatlarda davlat siyosati, ijtimoiy faollik, transportning rivojlanishi, fan-texnika taraqqiyoti, iqtisodiy foyda shunga xizmat qiladiki, aholining barcha qatlamlari: yoshlar, xizmatchilar, ziyolilar ham sayohat qila boshladi . Turizm tushunchasi va tasniflanishi. Turistik mahsulot Turizm o`zi nima? Ushbu tushunchaning aniqligi marketolog uchun turistik mahsulot shakllantirishda, turizm bozorini o`rganish va uning rivojlanishini bashorat qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. «Turizm» atamasi fransuz tilidagi "la tur" - sayohat, safar so`zidan kelib chiqqan. O`zbekiston Respublikasining «Turizm to`g`risida»gi Qonunida quyidagicha tar’rif keltirilgan: «turizm -jismoniy shaxsning doimiy istiqomat joyidan sog`lomlashtirish, ma’rifiy, kasbiy-amaliy yoki boshqa maqsadlarda borilgan joyda (mamlakatda) haq to`lanadigan faoliyat bilan shug`ullanmagan holda uzog`i bilan bir yil muddatga jo`nab ketishi (sayohat qilishi)». Ichki turizm davlat chegarasini kesib o`tish va turistik rasmiyatchiliklar bilan bog`liq emas. Milliy valyuta, til, hujjatlar avvalgidek qolaveradi, turagentliklarning fuqarolarni xabardor qilish bo`yicha funksiyalari soddalashadi, chunki mamlakat qonunlari va o`zini tutish qoidalari turistga shundoq ham ma’lum. Dunyoda ichki turizmning ulushiga jami sayohatlarning 80-90%i to`g`ri keladi. Ichki turizm ayniqsa, AQShda ommaviylashgan. jadvalda ko`rib chiqiladigan tasnif qirqqa yaqin eng keng tarqalgan va ommaviy turizm turlarini o`z ichiga oladi . jadval Turizmning tasniflanishi

Tasniflash belgisi Turizm turlari 1.Gegorafik tamoyil 1.1. Ichki 1.2. Xalqaro 2.Turistik oqim yo`nalishi 2.1.Kiruvchi 2.2.Chiquvchi 3.Maqsad 3.1.Rekrreatsion 3.2.Sport 3.3.Sog`lomlashtirish 3.4.Bilim olish 3.5.Professional-ishbilarmonlik turizmi 3.6.Ilmiy 3.7.Sarguzasht 3.8.Shop-turlar 3.9.Ziyorat 3.10.Ekoturizm 3.11.Ekzotik va h.k. 4. Moliyalashtirish manbalari 4.1. Ijtimoiy 4.2.Tijorat 5.Harakatlanish usuli 5.1.Piyoda 5.2. Temiryo`l orqali 5.3.Aviatransportda 5.4.Dengiz transporti 5.5.Daryo transporti 5.6.Velispedda 5.7.Avtoturizm 5.8.Aralash 6.Joylashtirish vositalari 6.1. Mehmonxona 6.2.Motel 6.3.Pasionat 6.4.Kemping 6.5.Palatka va h.k. 7. Qatnashchilar soni 7.1.Individual 7.2.Oilaviy 7.3.Guruh 8.Tashkiliy shakl 8.1.Tashkillashtirilgan 8.2.Tashkillashtirilmagan Xalqaro turizm jismoniy shaxsning doimiy istiqomat joyidan turistik maqsadlarda borilgan joyda haq to`lanadigan faoliyat bilan shug`ullanmagan holdagi sayohatlarini o`z ichiga oladi. Oxirgi paytlarda ichki va xalqaro turizmning yaqinlashuv tendensiyasi kuzatilayotgan bo`lib, bu turistik rasmiyatchiliklarning soddalashtirilishi bilan bog`liq (masalan, Yevropada SHengen bitimi). Turistik mahsulot . Ushbu tushuncha turistik marketing nazariyasi va amaliyoti uchun katta ahamiyatga ega. Har qanday firmaning muvaffaqiyatlari uning mahsulotlari jalb etuvchanligiga bog`liq bo`ladi. Bu marketing kompleksining asosi bo`lib, uning negizida boshqa elementlar: narx, sotuv joyi, ilgari surish shakllanadi. Turistik mahsulot ikki jihatdan ko`rib chiqilishi mumkin : ♦ bir tomondan bu - turistlarga bitta paketda sotiladigan xizmatlar to`plami;

♦ boshqa tomondan - xizmatlar ishlab chiqaruvchi elementlar (transport vositalari, restoranlar va h.k.). Birinchi talqin turistlarga (iste’molchilarga), ikkinchi talqin esa - turistik mahsulot ishlab chiqaruvchilarga yaqinroqdir. Turistik mahsulotning asosini (80%) xizmatlar tashkil qiladi. Unga tovar xizmatini ajratib turadigan tavsifnomalar: his etib bo`lmaslik, ishlab chiqarish va iste’mol uzluksizligi, o`zgaruvchanlik va saqlab bo`lmasligi xosdir. Turistik xizmatlarni his etib bo`lmasligi shuni anglatadiki, ular buyum holidagi shaklga ega bo`lmaydi. Xizmatlarni xarid qilish biron narsaga ega bo`lishga olib kelmaydi. Xizmatlarni to ular ko`rsatilmagunga qadar ko`rib va ishlatib ko`rib bo`lmaydi. Transport kompaniyalari va mehmonxonalar tomonidan taklif etiladigan xizmatlarni «ushlab» bo`lmaydi. To`lovni amalga oshirar ekan, turist mehmonxona yoki samoletni emas, balki ulardan belgilangan vaqomidagina foydalanish huquqini sotib oladi. Xizmatlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilishning uzluksizligi - xizmatni tovardan ajratib turadigan asosiy xususiyatdir. Ayrim xizmatlar buyurtmachining yo`qligida amalga oshiriladi. Biroq xizmatlarning aksariyati xaridorning sotuvchi bilan bevosita muloqotini talab qiladi (restoranda xizmat ko`rsatish, kurortda davolanish). Shu sababli xizmatlarni takroran xarid qilish ehtimoli xizmatlarni xaridor huzurida takror ishlab chiqarish jarayonida sotuvchining xulq-atvori va professionalligiga bog`liq bo`ladi. O`zgaruvchanlik - turistik xizmatning muhim ajratib turadigan xislatidir. Xizmatlar sifati ularni kim, qayerda va qachon ko`rsatishiga bog`liq (bitta xodim xushmuomala, ikkinchisi -qo`pol; bir mehmonxonada oliy darajada xizmat ko`rsatiladi; hattoki bitta xodimning o`zi ham kun davomida turlicha xizmat ko`rsatadi). Turistik mahsulotni saqlab bo`lmasligi bozor konyunkturasini, talab va atklif aniq muvofiqligini diqqat bilan o`rganishni taqozo etadi, chunki xizmatlarni to ularga xaridor topilmaguncha omborda «saqlab» bo`lmaydi .

Xizmatlarning asosiy va qo`shimcha turlari ajratib ko`rsatiladi. Turistik korxona tomonidan ko`rsatiladigan asosiy xizmatalr quyidagilarni o`z ichiga oladi: ♦ ♦tashuvni tashkil qilish bo`yicha xizmatlar; ♦ ♦joylashtirish; ♦ ♦ovqatlanish. ♦ Qo`shimcha xizmatlar qatoriga quyidagilar kiradi: ♦ ekskursiyalar tashkil qilish; ♦ turistlarni sug`urtalash; ♦ gid, gid-tarjimon xizmatlari; ♦ turistlarni tashish bo`yicha xizmatlar; ♦ texnikani ta’mirlash bo`yicha xizmatlar; ♦ valyuta ayirboshlash; ♦ telefon; ♦ pochta; ♦ maishiy xizmat ko`rsatish va h.k . Xizmatlarni bu tarzda bo`lish shartli sanaladi, chunki iste’mol xususiyatlari nuqtai- nazaridan ularning orasida katta farq yo`q. Asosiy dasturga kiritilgan va yo`llanma bilan rasmiylashtirilgan xizmatlar asosi xizmatlarga kiradi. Qo`shimcha xizmatlarni turist mustaqil ravishda xarid qiladi .

Aksariyat hollarda asosiy turistik xizmatlar transport xizmatlarni, joylashtirish va ovqatlanish xizmatalridan iborat bo`ladi. Biroq bilim olish, professional-ishbilarmonlik, sport, diniy maqsadlar bilan sayohatlarda an’anaviy ravishda qo`shimcha xizmatlar qatoridan o`rin oladigan xizmatlar turning asosini tashkil qilishi mumkin. Tur bu - sayohat maqsadlaridan kelib chiqib shakllantiriladigan, turistga taqdim etiladigan asosiy va qo`shimcha xizmatlar kompleksi . Turistik mahsulot funksiyalari 1. И qtisodiyotga ta’sir ko`rsatish ♦mahalliy aholi va budjetning daromad manbasi hisoblanadi; ♦iste’mol predmetlari ishlab chiqarish bilan bog`liq tarmoqlar rivojlanishini rag`batlantiradi; ♦bilim oliga oid, ko`ngilocharlik biznesi, mehmonxona sohasi, transport, aloqa xizmatlari, suvenirlar ishlab chiqarishning rivojlanishiga xizmat qiladi;

mamlakatga xorijiy valyuta oqimiga xizmat qiladi. 2. Ijtimoiy-insonparvarlik funksiyalari: xalqlarning yaqinlashuviga xizmat qiladi; inson zakovati va dunyoqarashini kengaytiradi; siyosiy munosabatlarga ta’sir etadi; ♦ dunyodagi real vaziyatni tushunish va sayyoramiz ekologiyasi haqida g`amxo`rlikni rivojlantiradi . Turizm bozori: mohiyati, strukturasi va zamonaviy holati Turizm bozori - belgilangan vaqtda va belgilangan joyda turistik mahsulot oldi- sotdi jarayonini ta’minlash uchun talab va taklifni birlashtiradigan ijtimoiy-iqtisodiy hodisa hisoblanadi . Turizm bozorini tavsiflashda quyidagi jihatlarni hisobga olish zarur : ♦oldi-sotdi asosiy predmeti xizmatlar sanaladi; ♦sotuvchi va xaridordan tashqari, turistik bozor mexanizmiga talab va taklif aloqasini ta’minlaydigan ko`p sonli vositachi bo`g`inlar ham qo`shiladi; ♦turistik xizmatlarga talab qator xususiyatlar bilan ajralib turadi: moddiy imkoniyatlari, jinsi, yoshi, maqsadlar va motivlari bo`yicha sayohat qatnashchilarining xilma-xilligi; individuallik va differensiatsiya darajasining yuqoriligi; zamon va makon bo`yicha turistik taklifdan uzoqda joylashganlik; ♦turistik taklif ham bir qator xislatlar bilan tavsiflanadi: turizmda tovarlar va xizmatlar uch yoqlama xarakterga ega (tabiiy resurslar, yaratilgan resurslar, turistik xizmatlar); tarmoqda fond sig`imining kattaligi; moslashuvchanlik pastligi; komplektlilik. Har qanday bozor unga intiladigan ideal holat talab va atklif muvozanati hisoblanadi. Turistik bozor ham bundan mustasno emas. Turistik mahsulot elementlaridan birontasida nomutanosiblik turistik taklifning o`zgarishiga olib kelishi mumkin .

rasm. Turizm bozorida muvozanat Masalan, kurortdagi mehmonxonada joylar yetishmasligi aviatashuvchi xizmatlariga talabning pasayishiga olib keladi. Buning aksi ham bo`lishi mumkin. Shu sababli yirik aviakompaniyalar o`z faoliyatini diversifikatsiya qiladi. Faoliyatni tartibga solish uchun xalqaro miqyosdagi ko`plab yirik turoperatorlar o`z tasarrufida xususiy samolet va mehmonxonalarga ega bo`ladi. Shu sababli ular narx bilan bemalol manipulyatsiyalar amalga oshira oladi va raqobatchilardan ustunlik qiladi. Marketing tadqiqotlari uchun eng katta ahamiyatga ega bo`lgan turistik bozorlar ayrim tasniflarini ko`rib chiqamiz. Hududiy qamrov nuqtai-nazaridan quyidagi bozorlar ajratib ko`rsatiladi: ♦shahar atrofi turizmi (shaharliklarning ta’til yoki lam olish kunlari shahardan tashqariga sayohat qilishi); ♦ichki mintaqaviy turizm (biron-bir mintaqa doirasidagi sayohatlar);

♦ichki davlat turizmi (mamlakatlarning davlat chegaralari doiralari bilan chegaralangan sayohatlar); ♦xalqaro turizm (mamlakat hududidan tashqariga sayohatlar ). Sanab o`tilgan turistik bozorlarning deyarli har biri xilma-xildir. Masalan, rekreatsion turizm bozori bir nechta kichik turlarni birlashtiradi, ularning har biri esa turistik sayohatlarning muayyan maqsadiga mos keladi: kurortda dam olish maqsadidagi sayohat (kurort-sog`lomlashtirish turizmi), ularning har birida qisqa muddat bo`lgan holda bir nechta shaharni o`z ichiga oladigan turistik yo`nalish bo`yicha bilim olishga oid sayohatlar (bilim olishga oid yoki yo`nalishli turizm), sport bilan shug`ullanish maqsadidagi sayohatlar (sport turizmi), qarindoshlar bilan ko`rishish maqsadidagi sayohatlar (etnik turizm) va h.k. Marketing faoliyati mazmuni va xususiyatlari nuqtai-nazaridan quyidagi bozorlar ajratib ko`rsatiladi : ♦ ♦ maqsadli bozor, ya’ni firma o`z maqsadlarini amalga oshiradigan yoki amalga oshirish istagida bo`lgan bozor; ♦ samarasiz bozor, ya’ni belgilangan xizmatlari sotish uchun istiqbolga ega bo`lmagan bozor; ♦ asosiy bozor, ya’ni korxona xizmatlarining asosiy qismi sotiladigan bozor; ♦ qo`shimcha bozor, ya’ni ma’lum bir hajmdagi xizmatlar sotilishi ta’minlanadigan bozor; ♦ o`suvchan bozor, ya’ni sotuv hajmining o`sishi uchun real imkoniyatga ega bo`lgan bozor. XX asrda xalqaro turizm tashkillashtirilgan va ommaviy xarakterga ega bo`lgan holda yetuklik bosqichiga kirdi. Turizm hozirgi paytda jshh yalpi mahsulotining 6 foizini bermoqda, ushbu sohada 100 mln. dan ortiq kishi mehnat qilmoqda. Jahon eksport hajmining 6%i va xizmatlar savdosining uchdan bir qismi xalqaro turizmning zimmasiga to`g`ri keladi. Turizm biznesi tadbirkorlar uchun turli sabablarga ko`ra jalb etuvchan hisoblanadi : ♦ boshlang`ich investitsiyalar kichikligi; ♦ turistik xizmatlarga talabning o`sayotganligi;

♦ rentabellik darajasining yuqoriligi; ♦ xarajatlarning o`zi oqlash muddati minimalligi. 2020 yilga kelib, eng ko`p tashrif buyuriladigan mamlakatga Xitoy aylanishi kutilmoqda. Gonkong va Rossiyada ham turizmning o`sish su’ati yuqori ekanligi kuzatilmoqda. Xitoy va Gonkongning umumjahon turistlar oqimidagi ulushi 12,3%ni tashkil qiladi. Rossiya Federatsiyasida jiddiy o`zgarishlar bashorat qilinmoqda: 2020 yil mamlakatga kiruvchi turistlar soni undan tashqariga chiquvchi turistlar sonidan 1,5 baravar ko`p bo`ishi kutilmoqda. Yevropa mamlakatlari orasida Chexiya yuqori ko`rsatkichlarga erishadi. Aholining turistik harakatchanligi eng yuqori ko`rsatkichlari Niderlandiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Kanada va Yaponida kutilmoqda, bu yerda har bir kishiga yiliga 1,5-2 ta sayohat to`g`ri keladi. Birinchi o`nlikdan o`rin olgan ko`pchilik boshqa mamlakatlarda bu ko`rsatkich sezilarli darajada past bo`ladi . Turistik bozorni segmentlash Iste’mol bozorlari xilma-xil bo`ladi: xaridorlarning didi, odatlari, imkoniyatlari va h.k. turlicha bo`ladi. Iste’molchilar o`rtasidagi farq qanchalik katta bo`lsa, hammani qondiradigan tovar yaratish shunchalik qiyin bo`ladi. Boshqa tomondan, har bir xaridor uchun alohida tovar ishlab chiqarib bo`lmaydi (individual buyurtmalar bo`yicha yoki juda qimmat, yoki foyda keltirmaydi). Shu sababli sotuvchi o`xshash xislatlarga ega bo`lgan, jumladan, nisbatan bir xil talabga ega xaridorlar keng guruhlarini aniqlaydi. Bunday guruhlar iste’mol segmentlari deb, ularni ajratish jarayoni esa - segmentlash deb ataladi. Turli segmentlar iste’molchilari bir xil mahsulotga turlicha qiziqish bildiradi. Istiqboldagi (maqsadli doirani tashkil qiladigan) segmentni to`g`ri aniqlash segmentlashning asosiy vazifasi hisoblanadi.

Bozorni segmentlash strategik qarorlar qabul qilish va bevosita marketing kompleksini ishlab chiqishni asoslab beradi. Firmaning bozordagi muvaffaqiyatlari segmentning qanchalik to`g`ri tanlanganiga bog`liq bo`ladi. Garchi segmentlash marketing faoliyatining asosi hisoblansada, uni suiiste’mol qilmaslik kerak, chunki bu juda kichik segmentlar ajratilishiga olib kelishi mumkin. Turizmda segmentlash turli: geografik, demografik, ijtimoiy-iqtisodiy, psixografik va boshqa alomatlar yordamida amalga oshiriladi. Masalan, geografik belgi bo`yicha turli mamlakatlar aholisining turizmga bo`lgan munosabatining quyidagi xususiyatlarini ajatib ko`rsatish mumkin. Amerikaliklar : Juda katta miqdorda pul sarflashga tayyor, biroq yuqori servis va qulaylik talab qiladi. Talabchan, shikoyat qilishga moyil bo`ladi . Inglizlar: Eng murakkab segment. Juda talabchan, rejali. Hech qachon shikoyat qilmaydi, birdan sudga beradi . Fransuzlar: Ekspressiv, milliy taomlarni yoqtiradi, turistik dasturlar tuzishga juda nozik munosabatda bo`ladi, ko`pincha o`zini tuta olmaydi. Nemislar : Murakkab bozor. Juda talabchan va didi baland. Ular o`zlari punktual bo`lgani holda sayohatlarni tashkil qilishda aniqlik borasida pedant hisoblanadi. Yaponlar: Juda yengil bozor. Faol, har xil turistik mahsulotlarni qabul qiladigan millat. Bilim olishga oid turizmni yoqtiradi. Aniqlikni juda yaxshi ko`radi. Rasmga olishni yoqtiradi. Boshqa millat vakillari bilan aralashishni yoqtirmaydi. Demografik belgi bo`yicha segmentlashda turistlarning yoshi, jinsi, oilaviy holati, oila tarkibi kabi ko`rsatkichlar foydalaniladi. Bu segmentlashning eng tarqalgan omillaridir, chunki ehtiyojlar va talab demografik belgilarga ko`proq bog`liq bo`ladi va bu bog`liqliklarni miqdoriy jihatdan o`lchab bo`ladi. Bozorlarni segmentlashda Jahon turizm tashkiloti 5 ta guruhni ajratishni tavsiya etadi: 1-guruh : 0-14 yosh - bolalar. Ular qoidaga ko`ra, ota-onasi bilan sayohat qiladi va sayohat haqida hech qanday qaror qabul qilmaydi. Ko`plab turistik xizmatlar ularga imtiyozli narxlar bo`yicha taklif etiladi. Bu guruh narx chegirmalari bilan izohlanadigan

yanada kichik guruhlarga segmentlanishi mumkin: 1 yoshgacha, 5 yoshgacha, 6-11 yoshli, 12 yoshdan 14 yoshgacha bolalar. 2-guruh: 15-24 yosh - yoshlar. Odatda oto-onalarsiz sayohat qiladi. Qoidaga ko`ra, cheklangan mablag`larga ega bo`ladi . 3-guruh : 25-44 yosh - yosh, iqtisodiy faol odamlar. Odatda oilali bo`ladi. Dam olishdagi xulq-atvor modeli ko`p jihatdan bolalarining yoshi va qiziqishlari bilan belgilanadi. 4-guruh : 45-64 yosh - iqtisodiy iaollikka ega, biroq bolalar haqida tashvish qilmaydi. 5-guruh: 65 yoshdan kattalar. Ishlamaydigan pensionerlar. Bu guruh oxirgi paytlarda xalqaro turizm bozorida eng ko`p sonli va iqtisodiy faol guruh hisoblanadi. Har bir yosh guruhi o`zining yaqqol ifodalangan xulq-atvor uslubiga ega bo`ladi va turistik qadriyalarni turlicha baholaydi . Ijtimoiy-iqtisodiy belgilar bo`yicha segmentlashda daromad darajasi, ijtimoiy maqom, mashg`ulot turi (kasb), ma’lumot darajasi baholanadi. XIX asrda nemis statistik va iqtisodchisi E.Engel daromadning ortishi bilan birlamchi zarurat tovarlariga sarflanadigan mablag`lar ulushi kamayishi, ortiqcha farovonlik predmetlariga sarflanadigan ulushi esa - ortishini isbotlab berdi. Bu turistik xizmatlarga talabning o`sishida ham o`z aksini topadi. Asosiy turist yetkazib beruvchi mamlakatlar turmush darajasi yuqori bo`lgan mamlakatlar hisoblanadi. Badavlat odamlardan iborat bo`lgan kam sonli qatlam xizmat ko`rsatish sifati oliy darajada bo`lgan qimmat sayyohlik turlarini afzal ko`radi. Ular odatda individual turlarni tanlaydi. Marketologlar tomonidan iste’molchilar jinsi, yoshi, oila hajmi, ijtimoiy maqomi, ma’lumot darajasi, mulkiy ahvoli, yashash joyi haqidagi ma’lumotlar xaridorlarni har tomonlama tavsiflash va ularning orasida bir xil guruhlarni ajratishga imkon beradi. Psixografika odamlarning turmush tarzini: faoliyati, qiziqishlari, fikrlarini o`rganadi. Turistik marketingda psixografik tamoyil bo`yicha segmentlash keng

tarqalgan. Marketologlar odamlar bo`sh vaqtini qanday o`tkazishni istashi, ularning har xil dom olish turlariga munosabatini o`rganadi. Bu yerda asosiy belgilar quyidagilar hisoblanadi: o`zgarishlarga moyillik, risk va sarguzashtlarga tayyorlik, konservatizm darajasi, sayohat davomida qulaylikka talablar, so`rovlarning intellektual darajasi. Segmentlash jarayoni mahsulot va bozorga qarab ham turlicha bo`lii mumkin. Biroq bu yerda umumiy bosqichlar ham ajratib ko`rsatilishi mumkin : ♦ potensial bozorni aniqlash; ♦ bu bozorni qondirish lozim bo`lgan ehtiyojlar bo`yicha segmentlash; ♦ tanlab olingan segmentda ustuvor manfaatlarni aniqlash; ♦ segment rentabelligini baholash. Turistik marketing konsepsiyasi, uning maqsadi va funksiyalari AQShda XIX asrning oxirlarida vujudga kelgan marketing konsepsiyasi Yevropada o`tgan asrning 50-yillariga kelib turizm sohasi professionallari tomonidan foydalanila boshladi. Turistik marketing bu - mijozlarning ehtiyojlariga muvofiq turistik xizmatlar bozorini tadqiq etish va o`zgartirishga yo`naltirilgan o`zaro bog`liq usullar tizimidir. U xizmatlar sohasi marketingining tarkibiy qismi hisoblanadi, shu sababli turistik marketing tavsiyalaridan servis xizmatlari tashkil qilish, ularning ish sifatini nazorat qilish va rejalashtirishda foydalanish zarur. Ko`pincha quyidagi ta’rif foydalaniladi: turistik marketing bu - korxona faoliyat yuritayotgan bozor talablariga qanchalik mos kelishini doimiy tadqiq etishdir. Biroq, turistik marketingga bunday umumiy ta’rif berishda shuni esdan chiqarmaslik kerakki, iqtisodiyotning faoliyat turi bo`yicha farqlanadigan 56 dan ortiq tarmoqlari (restoranlar va mehmonxonalar tarmoqlari, sayohat byurolari, transport tashkilotlari va b.) tomonidan yaratiladigan turizm sohasi marketing maqsadlari, usullari va vositalari farqlanishini ko`zda tutadi.

Sayohat byurolari, restoranlar va turizm bo`yicha mahalliy byurolar, mehmonxonalar uchun marketing bir xil emas. Olinadigan foyda hajmini oshirish istagida bo`lgan korxona, mintaqaga imkon qadar ko`proq turistlar jalb qilishni rejalashtirgan milliy yoki mintaqaviy ma’muriyat va turistik tashkilot, transport, mehmonxona va restoran tarmoqlarida marketing yakuniy maqsadlari turlicha bo`ladi. Ularning barchasi u yoki bu darajada marketing bilan shug`ullanadi. Turizm sohasida marketingning ahamiyati haqida gapirar ekan, amerikalik mutaxassis G.Xarris: «Turizm oddiy marketing talab qilibgina qolmaydi. U diqqatga sazovor joylarni yanada jalb etuvchan qilishga intilishi lozim. Bu tabiiy turistik obyektlarni asrash va ularga qarashni anglatadi. Pirovard natijada aynan noyob madaniy meros, yovvoyi tabiat yoki tabiiy manzaralar go`zalligi turistlarni jalb qiladi» deya ta’kidlaydi. Bu ta’rifda turizm marketingining davlat ahamiyati ta’kidlab o`tiladi. Turizm jahon xo`jaligining tarmog`i sifatida tobora dolzarblashmoqda, turizm sohasi bilan jamiyatning ko`plab ijtimoiy qatlamlari bog`liq bo`lmoqa: 1 mlrd. kishi xalqaro turizmda va 2 mlrd. dan ortiq kishi ichki turizmda mashg`ul. Ko`rinib turibdiki, turizm marketingi dam olishga jamiyat ehtiyojlarini o`rganishga asoslangan holda tobora ko`proq ijtimoiy tusga ega bo`lmoqda, buning ustiga, ushbu ehtiyojlarni qondirish uchun takliflar doirasi yildan yilga o`sib bormoqda. Turizm marketingi kundalik zaruratg, sayyoramiz aholisining bo`sh vaqt va ta’tilni to`laqonli o`tkazishning ochiq va yashirin ehtiyojlarini o`rganish va qondirish vositasiga aylanmoqda. Yuqoirda bayon qilinganlardan kelib chiqib, turizm marketingi ta’rifi quyidagi ko`rinishga ega bo`lishi mumkin: turizm marketingi bu - qo`yilgan vaziyaalarni tadqiq etish, tahlil qilish va hal etish uchun ishlab chiqilgan asosiy usullari seriyasidir. Bu usullar yo`naltirilishi lozim bo`lgan asosiy narsa bu - psixologik va ijtimoiy omillar nuqtai-nazaridan odamlarning ehtiyojlarini eng to`liq qondirish imkoniyatini aniqlash, shuningdek, turistik tashkilotlarning ish yuritishi moliyaviy nuqtai-nazaridan eng oqilona bo`lgan, turistik xizmatlarga aniqlangan yoki yashirin ehtiyojlarni hisobga olish imkonini beradigan usullarni aniqlashdir.

Bu turdagi ehtiyojlar yoki dam olish motivlari bilan (ko`ngilocharlik, ta’til, sog`liq, ta’lim, din va sport), yoki tadbirkorlik guruhlari, oilalar, turli missiya va ittifoqlarda mavjud bo`lgan boshqa motivlar bilan belgilanishi mumkin. Mutaxassislar turistik ehtiyojlarni shakllantirishga ta’sir etuvchi omillarning beshta guruhini ajratib ko`rsatadilar . 1.Tabiiy omillar (dam olish joyining geografik joylashuvi, iqlimi, o`simliklar va hafvonot dunyosi va b.). 2.Dam olish joyining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi (mamlakat tili, iqtisodiy va madaniy rivojlanish darajasi). 3.Turizm sanoatining moddiy bazasi (transport, mehmonxonalar, umumiy ovqatlanish korxonalari, sport-kurort korxonalari va b.). 4.Dam olish joylari infratuzilmasi (kommunikatsiyalar, kelish-ketish yo`llari, yoritish, plyajlar, bog`-park xo`jaliklari va b.). 5.Turistik taklif (mehmondo`stlik resurslari, jumladan, ekskursion, bilim olishga oid, sport, ko`ngilocharlik, kurort va rekreatsion takliflar). ♦ Turistlar har bir muayyan tofasi (bozor segmenti) ehtiyojlarini o`rganish bilan turizm marketingi shug`ullanadi. ♦ Turistik xizmatlar bozori marketingini o`rganish quyidagilardan iborat: ♦ a) dam olish infratuzilmasi, moddiy bazasi va rekreatsion sharoitlarni tahlil qilish; ♦ b) iste’molchilar talabining rivojlanish yo`nalishlarini o`rganish; ♦ v) ehtimoliy taklif va m avjud talab o`rtasida muvofiqlikni ishlab chiqish. ♦ Jihat turizm tashkiloti turizm marketingining uchta asosiy funksiyasini ajratib ko`rsatadi: ♦ mijozlar bilan kommunikatsiya, ularni taklif etilayotgan dam olish joyi va u yerda mavjud servis xizmatlari, diqatga sazovor joylar mijozlar kutayotgan darajaga mos ekanligiga ishontirish; ♦ rivojlantirish - sotuv uchun yangi imkoniyatlar ta’minlashi mumkin bo`lgan yangiliklar kiritini ta’minlash. Buning uchun yangiliklar kiritish potensial mijozlarning ehtiyojlari va hoxish-istaklariga mos kelishi lozim;

♦ marketing nazorati - tovar yoki xizmatlarni bozorga chiqarish bo`yicha faoliyat natijalarini tahlil qilish (ko`p sonli usullar yordamida) va bu natijalar turizm sohasida mavjud imkoniyatlardan qanchalik to`liq va muvaffaqiyatli foydalanish aks ettirilishini tekshirish, reklama tadbirlari xarajatlari va olinadigan daromadlarni qiyosiy tahlil qilish. ♦ Bu funksiyalarni amalga oshirish uchun firma mos keluvchi axborot to`plashi va tahlil qilishi lozim. Turizm biznesida axborot tarmog`i rasmiy axborot manbalaridan, shuningdek, joylarda kuzatuv, so`rov, suhbat va ekspertiza davomida tadqiqot natijalarida olingan maxsus axborotlardan foydalanishni nazarda tutadi. Axborot to`plash ko`pincha katta mablag` sarflashni talab qiladi, shuning uchun axborot ma’lumotlar to`plamini optimallashtira olish zarur. Bu ham marketingning vazifasidir. ♦ Turistik tashkilotlar o`rtasida tafovutlar mavjudligiga qaramay, ularning marketing faoliyati uchun zarur bo`lgan axborotni quyidagi tarzda tavsiflash mumkin: ♦ ♦xorijiy turizm bo`yicha: kasb; jins; sayohat maqsadi; tashrif buyurilgan mamlakat va shahar; tashrif vaqti; joylashtirish o`rni; transport turi va transport vositalari; sayohatni tashkil qilish; ♦ joylashtirish fondi bo`yicha ma’lumotlar - mehmonxona toifasi; o`rinlar soni; tariflar; joylarning band bo`lish foizi; qulaylik va uzoqlik darajasi haqida ma’lumotlar; ♦ turistik xizmatlar haqida ma’lumotlar - soliqlar bo`yicha moliyaviy ko`rsatkichlar; investitsiyalar hajmi; bozo haqida mutaxassislar fikri; ♦ boshqa axborotlar: dengiz transporti, temiryo`l transporti, avtomobil transporti va aviatransport haqida; banklar haqida; restoranlar haqida; magazinlar haqida; xalq bayramlari haqida axborot.

Turistik mahsulotlarni sotish usullari Turistik mahsulot sotiladigan an’anaviy joy firma ofisi hisoblanadi. Turistik faoliyat samaradorligi ko`p jihatdan uning holatiga bog`liq bo`ladi. Tozalik, tartiblilik, ofis mebeli, idora texnikasi mavjudligi, shuningdek, malakali va xayrixoh personal -bularning barchasi birgalikda potensial mijozlarni jalb qiladi va sotilayotgan tovarlar raqobatbardoshligiga ta’sir etadi. Turistik firma ofisiga qo`yiladigan talablar standartga muvofiq tartibga solinadi. 1.Tashrif buyuruvchilar va personal uchun binolarning jihozlanishi. Ofis quyidagilarga ega bo`lishi lozim: ♦ personal uchun jihozlangan ish o`rinlari; ♦ tezkor faoliyatning texnik ta’minoti (aloqa vositalari, jumladan, faksimile aloqasi, kompyuter, nusxa ko`chirish texnikasi); ♦ qimmatli qog`ozlar saqlash uchun qurilmalar; ♦ tashrif buyuruvchilar uchun o`rindiqlar . 2. Iste’molchilar uchun axborot mavjudligi. Quyidagilarni ko`rinarli joyga joylashtirish lozim : ♦ davlat ro`yxatidan o`tganik haqida guvohnomaning nusxasi; ♦ turistik faoliyatni amalga oshirish huquqini beradigan litsenziya nusxasi; muvofiqlik sertifikati nusxasi; muvofiqlik belgisini qo`llashga litsenziya nusxasi; ♦ reklama prospektlari, kataloglar va boshqa reklama vositalari; ♦ ish soatlari haqida axborot . 3. Optimal mikroiqlimni ushlab turish (havo harorati va namligi). 4. Ofisga kelish yo`llari qulayligi . Turistik mahsulotlarni sotish usullari orasida ko`rgazma va yarmarkalar alohida o`ringa ega. Amaliyotning ko`rsatishicha, turistik yo`llanmalarning yarsiga yaqini yirik turoperator firmalar tomonidan ko`rgazma va yarmarkalarda sotiladi. Turistik mahsulotni ilgari surishda operatorlar bunday tadbirlarda ishtirok etishi zarur, bu ularga agentlar

e’tiborini nafaqat muayyan mahsulotga, balki umuman firmaga ham qaratish imkonini beradi. Hozirgi paytda ko`rgazma va yarmarka atamalari ko`pincha sinonim sifatida foydalanilmoqda. Biroq ularning o`rtasida tafovutlar mavjud. Xalqaro ko`rgazmalar byurosi bergan ta’rifga ko`ra, ko`rgazma bu asosiy maqsadi bitta yoki bir nechta faoliyat sohalarida ehtiyojlarni qondirish uchun insoniyat tasarrufida mavjud bo`lgan namoyish etish vositalari yordamida ommani xabardor qilish hisoblangan namoyishdir. Xalqaro yarmarkalar ittifoqining ta’rifiga ko`ra, yarmarka u joylashgan mamlakatning urf-odatlariga ko`ra belgilangan muddatda belgilangan vaqt davrida bitta joyning o`zida o`tkaziladigan va unda eksponentlarga eksponentlarga milliy va xalqaro miqyosda savdo bitimlari tuzish uchun o`z mahsulotlari namunalarini namoyish etishga ruxsat beriladigan namunalarning xalqaro iqtisodiy ko`rgazmasi hisoblanadi. Berlin, Bryussel, Madrid, Milan, Parij, Lyuksemburg va London dunyoga mashhur ko`rgazma va yarmarkalar tashkil qilinadigan asosiy turistik markazlar sanaladi. Sotuvni kengaytirishga intilgan holda turfirmalar potensial iste’molchilar bilan muloqot qilishning xilma-xil shakllaridan foydalanadi. Turfirma xodimlarining mijozlar bilan shaxsiy muloqotlari ofisda, telefon orqali muzokaralarda, radio va yelevideniye orqali chiqishlarda amalga oshirilishi mumkin. Bunda sotuv samaradorligi ko`p jihatdan sotuvchining malakasiga va mijozga ko`rsatiladigan e’tiborga bog`liq bo`ladi. Bilvosita muloqot turli variantlarda bo`lishi mumkin. Masalan, potensial mijozlarga pochta jo`natmalari (xat, reklama prospektlari va h.k.) yuborish orqali. AQSH va G`arbiy Yevropa mamlakatlarida xizmatlarni, jumladan, turistik xizmatlarni interne orqali sotish ommaviylashgan. Misol uchun, Gatamonitor-Europe agentligining ma’lumotlariga ko`ra, 2002 yil Buyuk Britaniyada internet orqali "on-line" sotilgan turistik xizmatlar umumiy aylanmasi 1 mlrd funt sterlingga yetgan. G`arb mamlakatlarida internetdan foydalanish oddiy holatga aylanib qolgan. Internetda www-vakolatxonasi ochib, turfirma amalda yangi, faqat elektron ofisga ega bo`ladi. Elektron sotuvlar usuli bir qator ustunlilarga ega :

♦ axborot hajmining cheklanmaganligi, bu turistik firma va uning loyihalari haqida potensial mijozlar ham, biznes bo`yicha hamkorlar ham ko`rishi mumkin bo`lgan, rasm va boshqa ko`rgazmali materiallar bilan bezatilgan batafsil axborot taqdim etishga imkon beradi; bularning barchasi cheklanmagan sonli pozitsiyalardan iborat bo`lgan prays-list bilan birgalikda berilishi mumkin; ♦qamrov doirasining kengligi - axborot mamlakat hududida va xorijda internetga ulanish imkoniyatiga ega bo`lgan barcha shaxslar va strukturalar uchun ochiq bo`ladi; ♦ tunu-kun ulanish imkoniyati - internet axborot taqdim etishda tanaffus va dam olish nimaligini bilmaydi; ♦ tezkor yangilanish imkoniyati; ♦ interaktiv rejim - iste’molchining o`zi unga taklif etilayotgan xizmatlar ro`yxatini ko`rib chiqishi va darhol turfirmaga biron-bir savol yoki buyurtma bilan elektron maktub jo`natishi mumkin; ♦ murojaatlar to`liq statistikasi - tashriflar hisoblagichi o`rnatilgach, axborotga murojaatlar soni va ularning manbasini aniqlab olish mumkin . Turistik mahsulot sotuvini rag`batlantirish uch yo`nalishda amalga oshiriladi: ♦ turfirma xodimlarini rag`batlantirish; ♦ savdo vositachilarini rag`batlantirish; ♦ mijozlarni rag`batlantirish . Sotuvni rag`batlantirishning mijozlarga yo`naltirilgan tadbirlari turistik mahsulot taklifi talabdan katta ekanligi tufayli alohida e’tiborga loyiq sanaladi. Ko`plab firmalar e’lon qilingan narxlardan chegirmalardan foydalanadi : ♦ belgilangan muddatda turlarni bron qilganlik holatlarida beriladigan chegirmalar; ♦ mavsumiy sotib bitirishdagi chegirmalar; ♦ ♦ xaridorlarning ayrim toifalariga (bolalar, oilaviy juftliklar, yosh er-xotinlar va h.k.) beriladigan chegirmalar; ♦ doimiy mijozlarga taqdim etiladigan bonusli chegirmalar; ♦ guruh chegirmalari.

Sovg`a va suvenirlar tariqasida turli kanselyariya tovarlari, firma maykalari, bosma mahsulot va h.k. foydalaniladi. Turistlarga sayohat payti tug`ilgan kunida firmadan gul, mevalar, shirinliklar olish yoqimli bo`ladi, albatta. Hisobga olish talonlari sayyohlik turi xarid qilingan taqdirda boshqa tovarlar xarid qilishda o`ziga xos mukofot taqdim etadi. Masalan, mebel, sport anjomlari, avtomashina, yaxta va boshqa qimmatbaho tovarlar xarid qilishdagi chegirmalar. Kuponlar kupon sohibiga sayyohlik turi xarid qilishda chegirma huquqini beradi. Ko`plab turfirmalar ularning mijozlariga kuponlar taqdim etish vositasida banklar bilan hamkorlik qiladi, chunki pul mablag`lari mavjudligi sababli ularni sayyohlik turining potensial xaridori deb hisoblash mumkin. Omontlarni u yoki bu bankda joylashtirishda mijozga har xil tovar va xizmatlar xarid qilishga kuponlar kitobchasi beriladi. Gazeta va jurnallarda joylashtirishiladigan reklama murojaatlari ko`rinishdagi kuponlar ommalashgan. Ularni tarqatish uchun pochta orqali, kuryerlar orqali jo`natmalar foydalanilishi mumkin. Konkurs, lotereya, viktorinalar g`oliblarni turli sovg`alar, jumladan, qimmatbaho tovavlar (avtomobil, turistik sayohat va h.k.) bilan taqdirlashni nazarda tutadi. Sotuvni rag`batlantirish asosiy sayohatga bir necha kun davomida qo`shimcha xizmat ko`rsatish (masalan, 24 kunlik tur 21 kun plyus qo`shimcha 3 kun sifatida to`lanadi) yoki qo`shimcha xizmatlar (bepul plyaj, basseyn va h.k.) ko`rinishida amalga oshirilishi mumkin. Shunday qilib, turistik xizmat ko`rsatishda marketing bu -turistik mahsulotni sotish bo`yicha faoliyat, mijozning ehtiyojlarini aniqlash va ularni mos keluvchi xizmatlar ko`rsatish yo`li bilan qondirishdir. G`arblik mutaxassislar tomonidan turistik marketingning o`n ikkita tamoyili ifodalab berilgan . 1. Mahsulotni yangilash . Xizmat ko`rsatishning eskirib qolgan shakllari va takliflari mijozlarni jalb qilmaydi . 2. Bozor salohiyatini o`rganish . Masalan, hisobda yanglishishlar bo`ladi: samoletga keragidan ortiqcha chipta xarid qilinadi, firma sotishga qodir bo`lmagan charter ijaraga olinadi, boshqa sinf uchun reys sotib olinadi va h.k.

3. Bozordagi yo`nalishlarni hisobga olish. Dunyoda ro`y berayotgan voqea-hodisalarga ziyraklik bilan javob qaytarish lozim. Masalan, terrorizmning faollashuvi oqibatida Osiyo mintaqasiga bo`lgan sayohatlarga talab 90% pasaydi, chunki turistlar xavfsizligi to`liq kafolatlanmagan edi. 4. Mintaqaviy tafovutlarni hisobga olish . Turli mamlakatlarda mehnat ta’tillari va maktab ta’tillari muddati turlicha bo`ladi. Shuningdek, turistlarning ma’lum bir milliy xususiyatlari mavjud. Sayyohlik turlari va xizmat ko`rsatishni tashkil qilishda bular hisobga olinishi kerak . 5. Mavsumiy tafovutlarni hisobga olish . Turli mamlakatlarda mavsumlar ham bir vaqtda o`zgarmaydi. Masalan, Shimoliy Yevropa mamlakatlarida yoz mavsumi iyunda, Yevropaning janubida esa - aprel-may oylarida boshlanadi. Bu turistik firmalarning narx siyosati - yuqori (quyi) mavsumlarga narx belgilanishi bilan bog`liq. 6. Reklama budjetining dastur vaifalariga muvofiqligi . Sayyohlik turiga va va xizmat ko`rsatishga kiritilgan, lekin yetarlicha reklama qilinmagan va buning oqibatida o`z iste’molchilarini topmagan yaxshi bir zamonaviy g`oya muvaffaqiyatsizlikka uchrashi muqarrar. Hozirgi paytda dunyoda, ayniqsa, turizm sohasida reklama va axborotga katta e’tibor qaratilmoqda. Biroq firmaning moliyaviy imkoniyatlari va reklama kampaniyasining maqsadlari va xarajatlarini taqqoslash yoddan chiqmasligi zarur. 7. Marketing siyosatining muayyan maqsadlarga mos kelishi . Xizmat ko`rsatish dasturlarida ularning maqsadlarga mos kelishi hisobga olingan bo`lishi lozim. Masalan, siyosat faqat shoshilinch maqsadlar uchun ishlab chiqilgan va dastur kelgusida amalga oshirilmaydi; tur u yerda bo`lib o`tayotgan Olimpiada o`yinlari tufayli ma’lum bir shaharga turistlar tashrif buyurishi uchun ishlab chiqilgan. 8. Yangi g`oyalarni bozorga kiritguncha sinab ko`rish. Yangi tur ochishda xatoliklarni aniqlash, ularni barataraf qilish va omadli topilmalar bilan to`ldirish uchun ekspert-turlar tashkil qilish maqsadga muvofiq .

9. Taktikani strategiya bilan almashtirmaslik . Taktika bu - strategik maqsadlarga erishishga qaratilgan muntazam harakatlardir. Strategiya bu - firmaning uzoq muddatli siyosati. Strategik reja firmaning qaysi marketing harakatlari amalga oshirishi, ularning nima uchun zarurligi, ularning amalga oshirilishi uchun kim javob berishi, ularning qareda qo`llanishi va qanday yakunlanishini ko`rsatadi. U shuningdek, firmaning joriy holatini, kelajakdagi yo`nalishi va resurslar taqsimotini ham belgilab beradi. 10. Marketing xatolarini tahlil qilish . Marketingda o`z xatolarini tan olmaslik va yana takrorlar muvaffaqiyatsizlikka olib keladi. Masalan, yangi, tekshirilmagan g`oyalarni muntazam ravishda joriy qilish firma daromadlariga va uning nufuziga salbiy ta’sir etadi. 11. Mahsulotning hayotiylik davrini tahlil qilish . Hayotiylik davrining har bir bosqichida mahsulot u yoki bu qo`yilmalarni talab qiladi (iqtisodiy - reklama uchun; sifat - yangilash uchun va h.k.). mahsulot reklamasini pasayish nuqtasida to`xtatish fursatini baholash, bu nuqtani o`tkazib yubormaslik va yangi mahsulot reklamasi ishlab chiqishni boshlash kerak. Yangi mahsulotning o`zini bundan ancha oldin - mavjud tovar hayotiylik davrining uchinchi bosqichidan (barqarorlashuv davri) kechikmasdan ishlab chiqa boshlash zarur. Yangi mahsulotlar reklama xarajatlariga firma aylanmasining 8%igacha talab qilishi mumkin. Mavjud mahsulotning reklama xarajatlari turoperatorda odatda 3- 5%ni, turagentda esa taxminan 0,5-1%ni tashkil qiladi . 12. Raqobatchilarni to`g`ri baholash . Kimningdir mahsuloti (xizmat ko`rsatishi) jalb etuvchanroq bo`lib chiqishi mumkin; raqobatchilarda mijozlarni jalb qilishning sizda bo`lmagan vositalari bor. Bu masalalarning barchasi jiddiy ko`rib chiqishni talab etadi. Mehmonxona xo`jaligida marketing faoliyatini tashkil etish Marketing istalgan mehmonxona korxonasi rahbariyatining majburiyatlariga kiradigan asosiy ish yo`nalishlaridan biridir. Mehmonxona xo`jaligi marketingi turli tadbirlar majmuini o`z ichiga oladi.

1. Iste’molchilarning ehtiyojlari va hoxish-istaklarini aniqlash. 2.Bu ehtiyojlari va hoxish-istaklarini qondiradigan tovar va xizmatalr majmuini yaratish. 3.Tovarlar va xizmatlarni bozorda ilgari surish va ularni korxona daromadliligi maqbul keladigan darajasini yaratish maqsadida sotish . Mehmonxona biznesida marketing faoliyatiga xos bo`lgan bozorni segmentlash, mijozlarga kompleksli xizmat ko`rsatish va sotuvni rag`batlantirish kabi yo`nalishlarga to`xtalib o`tamiz. Juda keng doiradagi mijozlarga mehmonxonada joylashtirish taklifi asta- sekinlik bilan o`tmishda qolib ketishi kerak. Sayohatchilarning biron bir tor toifasi ehtiyojlarini qondirish uchun tovarlar va xizmatlar kompleksini aniq belgilash zarur . Mehmonxona sanoati iste’molchilarning muayyan ehtiyojlariga qarab, quyidagilarga segmentlanishi mumkin: biznes-turistlar uchun to`liq pansion; tejamkor sinfga xizmat ko`rsatish; apartamentlarda xizmat ko`rsatish; xizmat ko`rsatishning oliy tejamkor sinfi; kurortda xizmat ko`rsatish; shahar markazida va chekkasida xizmat ko`rsatish; avtomagistrallar bo`ylab xizmat ko`rsatish va boshqalar. Mehmonxona korxonalari o`zlari uchun ma’lum bir segment tanlab olingan bozorning o`ziga xos ehtiyojlariga mos kelish uchun o`zining xizmat ko`rsatish strategiyasini yaratishi lozim. Mehmonxona bozorini segmentlash an’anaviy ravishda quyidagi ko`rsatkichlarga tayanadi: a) demografik ko`rsatkichlar (yoshi, jinsi, daromadi, ma’lumot darajasi); b) xulq-atvor ko`rsatkichlari (xususiy, kamdan-kam sayoatlar); v) narx ko`rsatkichlari (kompleksli xizmatlarning qimmat, o`rtacha va arzon narxlari );

g) psixografik ko`rsatkichlar (turmush tarzi, xulq-atvor tarzi, qulaylik darajasiga talablar). Zamonaviy mehmonxonalar o`z mijozlariga kompleksli xizmat ko`rsatishga ("to`liq pansion") intiladi. Mehmonxonalar faqat mijozlarni joylashtirish uchun tashkil qilingan vaqo`tmishda qolib ketdi. Hozirgi paytda ular mijozlar hoxlashi mumkin bo`lgan qulayliklar keng to`plamini taklif etadigan xizmatlar to`liq kompleksini yaratmoqda. Bunday qulayliklar turli restoranlar, bar, jismoniy mashg`ulot markazlari, ichki kompleksli mehmonxona markazlarini o`z ichiga oladi, boshqa xilma-xil xizmat ko`rsatish shakllari haqida gapirib o`tirmasak ham bo`ladi. Har bir qo`shimcha xizmat ko`rsatish yoki qulaylik uning korxona uchun daromad va mijozlar uchun qimmatga qo`shadigan hissasi nuqtai-nazaridan baholanishi lozim. Mehmonxona sektorida sotuvni rag`batlantirishga tobora ko`proq qaratilmoqda. AQShdagi ayrim yirik mehmonxona tarmoqlari doimiy mehmonlar uchun maxsus dasturlar ishlab chiqqanlar. Ushbu dasturlar bo`yicha mijoz ko`pincha belgilangan tarmoq mehmonxonalarida o`tkazilgan tunab qolishlar minimal soni bilan asoslanadigan joylashtirish qiymati pasayishidan iborat bo`lgan ustunliklarni qo`lga kiritadi. Mehmonxona tarmoqlari blokirovka qilish umumiy kompyuter tizimlariga ega bo`lib, bu har bir muayyan mijozning yil davomida tunab qolishlari sonini to`xtalishsiz hisobga olishga imkon beradi. Mijoz kompaniya tomonidan biron-bir sovg`a bilan, qo`shimcha bepul joylashtirish bilan yoki hatto bepul turistik sayohat bilan taqdirlanishi mumkin. Bunday dasturlarning qo`shimcha ustunligi shundaki, ular AQShning asosiy aviayo`nalishlaridagi xuddi shunday dasturlar bilan bog`liq. Muntazam ravishda belgilangan samoletlarda uchadigan va belgilangan mehmonxonalarda istiqomat qiladigan mijoz bunday dasturlar bo`yicha sezilarli imtiyozlarni qo`lga kiritadi.

Mehmonxona xizmatlari bozori konyunkturasi tahlili Har qanday marketing tadqiqotining eng muhim bosqichi bozor konyunkturasini tahlil qilish hisoblanadi. Mehmonxona biznesi uchun bunday tahlil aynan mijoz sanalgan yoki mijoz bo`lishi mumkin bo`lgan odamlarni o`rganishning aniq va obyektiv usuli hisoblanadi. Vaziyat. Potensial mijozlar doirasini kengaytirish maqsadida mehmonxonada yangi marketing siyosatini ishlab chiqish uchun bozor konyunkturasini tahlil qilish kerak. Bu tadqiqot davomida mehmonxona rahbari qaysi savollarga javob olishi lozim? Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, bozor konyunkturasi tahlili ideal bo`lishi mumkin emas. U hech qachon barcha savollarga javob bera olmaydi, olingan javoblar esa ma’lum bir vaqt davomidagina to`g`ri bo`ladi, chunki odamlarning xulq-atvori, e’tiqodlari va hoxish-istaklari o`zgarib turadi. Shu sababli bozor konyunkturasi tahlili yangi ehtiyojlarni aniqlash va ularni qondirish doimiy jarayoni sifatida ko`rib chiqilishi lozim. Bozor konyunkturasini tahlil qilish jarayonida dastlabki qadam vaziyat tahlili hisoblanadi. U mehmonxona va uning mijozlari, mehmonxona xizmatlari bozori va egallab turilgan bozor segmentining holati, hududdagi demografik vaziyat, sotuvni rag`batlantirish usullari va vositalari haqida barcha ochiq axborotlarni o`rganishni o`z ichiga oladi. Bunday tahlil davomida quyidagi savollarga javob topish zarur : 1. Kim mening mijozlarim yoki potensial mijozlarim? 2. Ular qanday odamlar (yoshi, daromadi, ma’lumot darajasi, turmush tarzi)? 3. Ular qayerda yashaydi (korxonadan uzoqlik, shahar yoki qishloq joy, shaxsiy uy sohibi yoki ijara xonadonlarda yashaydi)? 4. Ular nima uchun xarid qilmoqda (tasodifan, do`stlarining maslahati bo`yicha kelgan, gazetada e’lon ko`rib qolgan)? 5. Biz ularning ehtiyojlarini qondiryapmizmi (qulay jylashuv, mos keluvchi muhit, ma’qul keladigan xizmat ko`rsatish darajasi)? 6. Bizning narxlar qo`llab-quvvatlash rejalashtirilgan uslubga mos keladimi? Narxlar mijozlarga ko`rsatilayotgan xizmat ko`rsatishga mos keladimi?

7. Biznsning qaysi qismi sotuvni rag`batlantirish bo`yicha maxsus kampaniyalar natijasi hisoblanadi? Ma’lum bir kampaniya natijasida qancha qo`shimcha mijozlar paydo bo`ldi? 8. Reklama kampaniyasi o`tkazish uchun qaysi ommaviy axborot vositalaridan foydalanish mumkin? Shundan keyin vaziyatni dastlabki baholash amalga oshiriladi. Mijozlar va vakillar bilan suhbatlar davomida tashkilot mablag`lari va vaqtini ularga erishish uchun sarflash maqsadga muvofiq bo`lgan maqsadlarni tushunish aniqlanadi. To`g`ri amalga oshirilgan bozor konyunkturasi tahlili quyidagilarga olib keladi : 1. ilgari qo`llanmagan texnologiyadan foydalanishda muvaffaqiyatsizlik riskining pasayishi; 2. bozorda vujudga keladigan muammolar va imkoniyatlarning aniqlanishi; 3. bozorlar haqida asosiy tasavvurlar hosil qilinishi, bu to`g`riroq boshqaruv qarorlar qabul qilishga imkon beradi; 4. foydalilik va gullab-yashnashni saqlashga qaratilgan qator qadamlarni rejalashtirish . Tahlil o`tkazish uchun axborot manbalari izlashning turli usullari qo`llanadi. Dastlab kitoblar, jurnallar, spravochniklarda chop etilgan, ilgari o`tkazilgan tadqiqotlar natijalarini ko`rib chiqish maqsadga muvofiq. Axborot olishning eng muhim usuli kuzatuv hisoblanadi. Mijozlar haqida ko`plab axborotni qo`lga kiritish uchun ko`z va quloqlar ochiq bo`lishi kifoya: kim necha yosh ekani, qanday kiyinganligi, oilali yoki bo`ydoqligi, qaysi kasb bilan shug`ullanishi haqida bemalol ma’lumot olish mumkin. Bir qarashda yuzaki bo`lgan bu savollarning javoblari mulohaza yuritish uchun yetarlicha oziqa beradi, mijozlarning xulq-atvori va ularning tanlovi asl motivlarini bilib olishga imkon yaratadi. Bu yashirin xulq-atvor jihatlarini bilib olgach, mijozlarning ehtiyojlarini qondirish va bunda mijozlar tovar va xizmatlarning doimiy iste’molchilariga aylanadigan sharoitlar yaratish yo`lidan davom etish mumkin . Keyingi qadam axborotni tahlil qilish hisoblanadi. Zarur ma’lumotlar to`pla olingach, ular jadvalga kiritilishi, tahlil qilinishi va rahbariyat o`zining keyingi harakatlari haqida

qaror qabul qilishi uchun tegishlicha talqin qilinishi lozim. Ayniqsa, quyidagi savollarga javob berish muhim ahamiyat kasb etadi: Muayyan xizmatning hozirgi paytda va kelajakda mijozlarni oshirishga ta’sirini qanday qilib eng yaxshi hisoblab chikish mumkin? Rejalashtirilgan marketing siyosatini yuritish bilan bog`liq xarajatlar qanday? Bozor tomonidan rag`batlantiriladigan ehtiyoj qanchalik uzoq saqlanishi mumkin? Raqobatchilarda xizmatlar sotuvi bilan bog`liq vaziyat qanday? Tavsiya etilayotgan marketing siyosati mavjud xizmatlar kompleksiga qanday ta’sir etadi? 6. Tashkilot strukturasida qanday o`zgarishlar talab etiladi ? Mehmonxona sanoatida marketing tadqiqotlari qimmat yoki aksincha, arzon bo`lishi mumkin. Bu ko`plab omillarga bog`liq bo`ladi. Lekin shunga qaramay, rahbariyat axborot to`plashda topqir, obyektiv va ratsional bo`lishi lozim. Bu holatda noto`g`ri qaror qabul qilish ehtimoli minimal, unumdorlik esa yuqori bo`ladi. Esdan chiqarmaslik kerakki, foydali axborotning eng muhim elementlaridan biri bu uning o`z vaqtidaligi hisoblanadi. Mijozlarning hoxish- istaklari va ehtiyojlari muntazam o`zgarib turadi. Shu sababli omadli rahbarlar konyunktura tadqiqotlari doimiy ish ekanligini, biznes bilan shug`ullanish davomida uning muqarra ekanligini yaxshi tushunadilar. Mehmonxona biznesida marketingni rivojlanish konsepsiyasi Mehmonxona xo`jaligida marketingning rivojlanishi, yetakchi marketologlarning fikriga ko`ra, zamonaviy konsepsiyalar bilan bevosita bog`liq emas. Mehmonxona xizmatlari eng samarali marketing konsepsiyasi quyidagilarni o`z ichiga oladigan kompleksli yondashuvda o`ringa ega bo`lishi mumkin: ♦bozorni o`rganish va bashorat qilish; ♦bozorga ta’sir qilish usullarini ishlab chiqish (mehmonxona xizmatlarini ilgaris urish); ♦samarali narx siyosati;

♦axborot ta’minoti tizimi; ♦marketing rejasini ishlab chiqish. Hozirgi paytda mehmonxona servisida ko`pchilik korxonalar o`tish davri iqtisodiyotining inqirozli holati, siyosiy vaziyatning beqarorligi, mehmonxona xo`jaligini shakllantirish yakunlanmaganligi, inflyatsiya oqibatida risk yuqori bo`lgan sharoitlarda faoliyat yuritmoqda. Shu sababli mehmonxona servisi yangi tizimini yaratish va faoliyat yuritish jarayonida ular o`z faoliyatini marketing asosiy tamoyillaridan foydalanishsiz amalga oshira olmaydi. Marketing bu - istalgan ishlab chiqaruvchining muayyan vaziyatdagi faoliyat taktikasi, mafkurasi, strategiyasi va siyosatidir. Mehmonxona o`ziga xos tovar, ya’ni mehmonxona xizmatlari ishlab chiqaruvchisi sanalishi tufayli u faqat o`zi mijozlariga, kontragentlarga bu xizmatlarni sotgan paytdagina faoliyat ko`rsatadi. Shu sababli istalgan mehmonxona (motel, kemping) marketing vositalari butun to`plamdian foydalanishi zarur. Ularning yordamida mehmonxona : ♦ishbilarmonlik faolligi, foyda me’yori va rentabelliknishi oshirishi va risklar darajasini pasaytirishi; ♦belgilangan turdagi xizmatga talab va taklif o`rtasida optimal proporsiyani ta’minlashi; ♦talab dinamikasiga moslashuvchan javob qaytirishi va mavjud barcha resurlar turlari bilan ishlashi; ♦o`zining muloqot doiralari o`rtasida bozor munosabatlari, shartnoma munosabatlari tizimini shakllantirishi; ♦yangi sotuv bozorlari izlashi, mavjud bozorlarni kengaytirishi, yangi bozor «nisha» larini egallab olishi, bunda o`z faoliyatida ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikning optimal darajasiga erishishi mumkin . Mana shu sababdan bozor sharoitlaraga moslashish jarayonida marketing, jmladan, mehmonxona xizmatlari marketingi hisob va hisobotlarni tashkil qilishni o`zgartiradi. Hisobotlarning asosiy maqsadi turli rejalarning bajarilganligi haqida soxta ma’lumotlar

emas, balki ular faoliyatining real samaradorligi, ularning ishbilarmonlik faolligi hisoblanadi. Iste’molchi xulq-atvorining ahamiyati mehmonxona sanoati bozorini tadqiq etishning tovar va xizmatlarning tashqi ko`rinishi va mazmunini ishlab chiqishdan boshlab asosiy bozor strategiyasini rivojlantirishgacha - barcha bosqichlari nuqtai nazartdan muhim hisoblanadi. Agar iste’molchi nimani istashi va tovar yoki xizmatni tanlashida uning motivatsiyasiga nima ta’sir ko`rsatishi ma’lum bo`lmasa, na buxgalteriya hisobi va moliyani bilish, na boshqa qandaydir bilimlar korxonaning jon saqlashiga imkon bermaydi. Marketing - mehmonxona biznesida tijorat faoliyatining eng muhim tarkibiy qismi bo`lib, ko`o`dan korxona faoliyati muvaffaqiyatlarini belgilab yebradi. Marketing tadqiqotlari ehtimoliy mijozlarga xos bo`lgan xususiyatlarni, ularning hoxish-istaklari va ehtiyojlarini aniqlash; umumiy xususiyatlar bilan birlashtirilgan iste’molchilar guruhlarini shakllantirish; o`xshash, demak, raqobat qilishi mumkin bo`lgan tovarlar va xizmatlar bozorini o`rganish; tovarlar va xizmatlar narxini shakllantirish va nihoyat, siz taklif qilayotgan tovarlar va xizmatlar iste’molchilarning hoxish-istaklari va ehtiyojlariga qay darajada mos kelishini aniqlashni nazarda tutadi . Mehmonxona xizmatlari bozorida marketingni rejalashtirish Turli korxonalarda marketingni rejalashtirish rejalashtirishni tashkil qilish, loyihalar ketma- ketligi, rejalashtirish gorizonti, rejaning mazmuni nuqtai nazaridan turlicha amalga oshiriladi. Turli korxonalar uchun marketing rejasining mazmuni bir-biridan farq qiladi: ba’zida u sotuv bo`limi faoliyati rejasidan biroz kengroq, boshqa holatda esa biznes strategiyasini keng ko`rib chiqishga asoslangan marketing rejasi ayrim marketing funksiyalarini bajarish dasturlari va maqsadlarini o`z ichiga olishi mumkin. Mehmonxona xo`jaligi uchun marketing rejasi kamida uch yilga hisoblab chiqilishi lozim. Marketing rejasi vazifalarini o`n ikki oy ichida hal etish mumkinligi haqida mavjud nazariya amalda o`zini oqlamadi. Tijorat bo`limlari yangi, aksariyat hollarda ko`proq foyda keltiradigan,

ular bilan aloqa o`rnatish kamida 2-3 yil talab qiladigan maqsadli bozorlarni o`zlashtirishga ulgurmaydi. Biroq ko`plab mehmonxonalar marketing rejasini ishlab chiqish bilan shug`ullanmaydi. Qoidaga ko`ra, bu kichik va o`rta hajmli mehmonxonalar bo`lib, ularning nomerlar fondi to`ldirilishi uzok muddatli rejalashtirishga bog`liq bo`lmaydi. Oyekin shunga qaramay, yirik tijorat mehmonxonalari va mehmonxona korporatsiyalarining menejerlari o`z korxonalari faoliyatida uzoq muddatli rejalashtirish bevosita ustunligini ko`radilar. Bu ustunlik nimada iborat? Mehmonxona biznesida uzoq muddatli marketingni rejalashtirish : ♦rahbariyatni o`z harakatlarini oldindan o`lab chiqish va mehmonxona resurslaridan ko`proq samara bilan foydalanishga majbur qiladi; ♦sotuv maqsadlarini tadqiq etishga yo`naltirilgan harakatlarni muvofiqlashtiradi va majburiyatlarni tasdiqlaydi; ♦sotuv va marketing harakatlari natijalarini baholashga yordam beradi; ♦ro`y berishi mumkin bo`lgan xato va yo`qotishlar haqida xabardor qiladi; ♦ilgari e’tibor qaratilmagan segmentlarni jalb qilish va bozorni kengaytirish imkoniyatini taqdim etadi. Yaxshi marketing rejasi turli shakllarga ega bo`lishi va turli usullar bilan amalga oshirilishi mumkin. Biroq bu jarayonning beshta asosiy bosqichi mavjud (rasm ).

Mehmonxona xizmatlari bozorida marketing tadqiqotlari o`tkazish Marketing sharoitlarida tegishlicha faoliyat ko`rsatish uchun qaror qabul qilishgacha va undan so`ng mos keladigan axborot olish zarur. Marketing axborotlari mehmonxonaning marketing rejasini ishlab chiqish, amalga oshirish va qayta ko`rib chiqishda to`planishi lozim bo`lgan ko`plab sabablar mavjud. Ichki sezgirlikka, rahbariyatning ma’lumotlariga va o`tmishdagi tajribalarga tayanish yetarli emas. Mehmonxona servisi tizimi korxonalari to`g`ri qaror qabul qilish va strategiya ishlab chiqishga xizmat qiladigan kerakli ma’lumotlar olish uchun ular korxonaga quyidagilarga imkon berishi zarur: ♦xizmatlarning mos keluvchi sifatini, ularning iste’molchi nuqtai nazaridan qulayligi va jalb etuvchanligini ta’minlash; ♦xizmatlar taklif qilishning to`g`ri vaqtini va ularga iste’molchi uchun maqbul keladigan narxni aniqlash; ♦nufuzli turistik firmalar va agentliklar bilan muloqotlar asosida sotvni rag`batlantirish va reklama vositasida xizmatlar samarali sotilishini ta’minlash;

♦iste’molchilar talabining joriy holati va uning kelajakdagi o`zgarish istiqbollariga muvofiq taklif etilayotgan xizmatlar assortimentini doimiy yangilash; ♦iste’molchilarning o`ziga xos so`vlari va milliy xususiyatlarini hisobga olish. Bunda mehmonxona xizmatlarini bozorga muvaffaqiyatli joriy qilish uchun umumiy faol marketing strategiyasi doirasida quyidagi talablar muhimligini yana bir bor ta’kidlash lozim. Ular: ♦xizmatlar bozorini tadqiq etish sohasida mutaxassislar harakatlari bilan ishlab chiqilishi; ♦mehmonxona xizmatlari bozorida kompleksli ishlar o`tkazilishini ta’minlash; ♦ham o`zaro, ham yo`nalishlarning har biri (reklama, iste’molchilarga xizmat ko`rsatish va h.k.) uchun detalli konsepsiyalar ishlab chiqishning bosqichlari bilan ham bog`liq bo`lgan bozor ishi asosiy tadbirlariga e’tibor qaratish; ♦ayrim xizmatlar bozori yoki iste’molchilar guruhlarining talablari o`ziga xosliklariga mos kelish, ya’ni differensial ravishda amalga oshirilish. Bunda servis xizmati xususiyatlarini (yangilik darajasi, personalni o`qitish zarurati va h.k.), raqobat sohasidagi vaziyatni (asosiy raqobatchilar holati va strategiyasi, mehmonxona xizmatlari bozorida mashhurlik va h.k.) hisobga olish lozim. Marketing mehmonxonalarning belgilangan xizmat turlariga talab haqida axborotga ehtiyojni oshiradi. Chunki mehmonxona korxonasiga raqobatga dosh berish va servis xizmatlari bozorida o`z faoliyatini kengaytirishga yordam beradigan muayyan qarorlar qabul qilish obyektiv va diqqat bilan tanlangan axborotga bog`liq bo`ladi. Yaxshi tanlangan axborot quyidagilarga imkon beradi: raqobatli ustunliklarni qo`lga kiritish, moliyaviy riskni pasaytirish, iste’molchilar munosabatlarini belgila berish, tashqi muhitni kuzatib borish, strategiyani muvofiqlashtirish, faoliyatni baholash, reklamaga ishonchni oshirish, samaradorlikni yaxshilash. Mehmonxona servisida marketing tadqiqotlari bu - servis xizmatlari marketingi bilan bog`liq muammolar haqida ma’lumot to`plash, aks ettirish va tahlil qilishdir. Bunday tadqiqotlar betaraf tashkilotlar, firmalar yoki ularning agentliklari tomonidan ig muammolarini hal qilish uchun foydalaniladi.

Bundan tashqari, bu kompleksli tushuncha bo`lib, mehmonxona xizmatlarini boshqarish bilan bog`liq bo`lgan tadqiqotchilik faoliyatining barcha turlarini o`z ichiga oladi. Bu ta’riflarning bir nechta jihatlarini ta’kidlab o`tish joiz. Birinchidan, bu samarali bo`lishi uchun tasodifiy yoki bog`liq bo`lmagan xarakterga emas, balki sistematik xarakterga ega bo`lishi lozim bo`lgan tadqiqotlardir. Ikkinchidan, bu bir martalik tabir emas, u harakatlar yoki jarayonlar yig`indisi - ma’lumotlar to`plash, qayd qilish va tahlil qilishni o`z ichiga oladi. Uchinchidan, ma’lumotlar turli manbalardan kelib tushishi mumkin: mehmonxonaning o`zidan, mehmonxonaning marketing bo`limida ishlaydigan mutaxassis-tadqiqotchilar yoki tashkilotlardan. To`rtinchidan, marketing tadqiqotlari qaror qabul qilishga ko`maklashish uchun axborot talab qiladigan marketingning istalgan tomoni uchun qo`llanishi mumkin. Marketing tadqiqotlari hajmi va qiymati sezilarli darajada talab qilinayotgan axborot hajmiga, tadqiqotlarni ifodalash darajasiga, to`planishi lozim bo`lgan yangi ma’lumotlar hajmiga, shuningdek, tahlil murakkabligiga bog`liq. rasmda ifodlangan sxemadan ko`rinib turibdiki, marketing tadqiqoti yetti bosqichdan o`tadi, ularning boshlanishi muammoni aniqlash, yakuniy bosqich esa - olingan tadqiqot natijalaridan foydalanish hisoblanadi .

Marketing tadqiqotlarini amalga oshirishda ilmiy yondashuvdan foydalanish lozim. U obyektivlik, aniqlik va puxtalikka asoslanishi lozim. Obyektivlik shuni anglatadiki, tadqiqotlar biron-bir o`zgarishlarsiz amalga oshiriladi va barcha omillarni hisobga oladi. Xulosa va nuqtai nazarlar barcha ma’lumotlar tanlab olinib, tahlil qilinmagunga qadar shakllantirilmaydi. Aniqlik puxtalik bilan ishlab chiqiladigan va foydalaniladigan tadqiqot vositalarini qo`llashga taalluqlidir. Tadqiqotning har bir elementi, masalan, so`rovnomalar strukturasi, javoblarni qayta ishlash puxtalik bilan rejalashtirilishi va bajarilishi lozim. Masalan, javob beruvchilarga tushunarli bo`lishi uchun so`rovnomaning barcha elementlari oldindan tekshirib chiqilishi lozim. Mehmonxona biznesida maqsadli bozorni tanlash Mehmonxona sanoatida bozorni segmentlash uni har biri taklif etilayotgan xizmatlarga o`z talablarini ifodalaydigan iste’molchilar ko`p sonli guruhlariga (segmentlarga) bo`linishini ifodalaydi. Bozorni segmentlash quyidagi tamoyillar

bo`yicha amalga oshirilishi mumkin: geografik tamoyil (ya’ni bozorni geografig birliklarga bo`lish: davlatlar, viloyatlar, shaharlar va h.k.); demografik tamoyil (jinsi, yoshi, millati, daromad darajasi, mashg`ulotlar turi, diniy e’tiqodlari); psixologik tamoyil (ijtimoiy sinf, turmush tarzi); xulq-atvor tamoyil (izlanayotgan foyda, iste’mol intensivligi, sodiqlik darajasi). Biroq, mijozlarning barcha toifalari ehtiyojlarini qondirib bo`lmaydi. Mehmonxonalar asosiy bozor segmentlarini aniqlashda o`z imkoniyatlarini real baholashi lozim. Mehmonxona taklif etilayotgan servis darajasi ularni eng yuqori darajada qondiradigan mijozlar guruhlari bilan ishlashi lozim, biroq bunda raqobat darajasi unchalik yuqori bo`lmagan bozor segmentlarini e’tiborsiz qoldirmaslik va shu tariqa bozor «nisha» sini egallash uchun o`ziga imkoniyat yaratishi lozim. Yuqorida bayon qilinganlarning barchasini hisobga olib, Pareto qonunini yoddan chiqarmaslik lozim. Unga ko`ra, iste’molchilarning atigi 20%i ushbu mahsulot (xizmat) turining 80%ini xarid qiladi. Qonun asosan iste’mol mahsulotlari va ishlab chiqarish-texnik yo`nalishdagi mahsulotlar bilan ishlash uchun mo`ljallanganiga qaramay, uni mehmonxona biznesida ham muvaffaqiyat bilan qo`llash mumkin. Masalan, agar bu 20%ga taklif etilayotgan barcha xizmatlarning 80%idan foydalanadigan biznesmenlar kiradigan bo`lsa, bu segmentga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq. Mehmonxona mijozlarining hoxish-istaklari va tavsifnomalari, shuningdek, tashqi muhit omillar tahlil qilingandan so`ng mehmonxonaning marketing bo`limimos keluvchi bozor strategiyasi ishlab chiqiladigan maqsadli bozor yoki bozorlarni tanlab oladi. Mehmonxona xizmatlari marketingi nuqtai nazaridan potensial bozor muayyan xizmatga nisbatan o`xshash ehtiyojlarga, yetarli resurslarga, shuningdek, ularni xarid qilish imkoniyatiga ega bo`lgan odamlar guruhidan iborat bo`ladi. Mehmonxona xizmatlari ommaviy marketingi taktikasi bitta bazaviy marketing rejasidan foydalangan holda keng iste’mol bozoriga yo`naltiriladi. Uning mohiyati shundan iboratki, mehmonxona iste’molchilar mehmonxona xizmatlari tasifnomalariga nisbatan o`xshash istaklarga ega bo`lishini nazarda tutadi.

Mehmonxona xizmatlari ommaviy marketingi ushbu xizmat turini ommaivy taqdim etish boshlangan paytda ommaviy bo`ladi, biroq undan sof ko`rinishda foydalanadigan mehmonxonalar soni oxirgi yillarda keskin qisqardi. Bunga raqobatning o`sishi, mehmonxona xizmatlari bozorining turli segmentlariga chiqish orqali sotuvni rag`batlantirish, turli segmentlarning hoxish-istaklarini aniq belgilashga qodir bo`lgan marketing tadqiqotlari sifatini oshirish, segmentlash vositasida marketing xarajatlari va mehmonxona xizmatlarini ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish imkoniyati xizmat qiladi. Mehmonxona servisida marketing - miks . Bozordagi vaziyat tez o`zgarib turadigan sharoitlarda (bu zamonaviy bozorga xos bo`lgan asosiy jihatdir) uzoq muddatli marketing qarorlari ustunlik qiladi. Ular marketing xarajatlari kapital xarajatlarga aylanadigan, olinadigan samara esa uzoq vaqtdan keyin ko`rinadigan bozorga global yondashuv zarurati bilan izohlanadi. Bunday holatlarda marketing-miks (ingl, mix - elementlar nisbati) deb ataladigan vaziyat foydalaniladi. Marketing-miks atamasi trli bozor segmentlarining ehtiyojlarini qondirishi lozim bo`lgan bir nechta ko`rsatkichlarni birlashtirish uchun foydalaniladi. Mehmonxona servisida marketing-miks bu - belgilangan iste’molchilar segmentlarini qamrab oladigan, mehmonxona xo`jaligi muayyan xizmati bozorini o`zlashtirish uchun maqsadli marketing strategiyasi xarajatlari strukturasidir. Mehmonxona servisiga nisbatan marketing-miks bu - ular yordamida bozor subyekti (mehmonxona, motel, kemping va h.k.) maqsadli bozorga ta’sir ko`rsatadigan vositalar majmuidir. Masalan, ilgari faqat sayyohlar bilan ishlagan mehmonxona bugungi kunda kongresslarga xizmat ko`rsatishni o`zlashtirayotgan bo`lsa, u marketing-miks strategiyasini qabul qilishi zarur. Bu nima degani? Avvalo, quyidagi savollarga javob berish lozim : ♦kongresslarga xizmat ko`rsatish cho`qqisi qaysi paytga to`g`ri keladi? ♦kongresslarga xizmat ko`rsatish tufayli mehmonxonada qanday imkoniyatlar paydo bo`ladi? ♦kongresslarga xizmat ko`rsatishda xizmatlar sohasiga kiruvchi qaysi xizmatlar foydalaniladi?

♦kongresslarga xizmat ko`rsatishda mehmonxona potensial mijozlarni qaysi usullar bilan va qanday hisoblab chiqishi lozim? Mehmonxona servisida marketing-miks strategiyasini tashkil qiladigan qarorlarda maqsad mehmonxona xizmatlari iste’mol talabaiga ta’sir ko`rsatishdir. Vositalar esa - ushbu xizmatlar sifati va assortimenti, narxi, ularni sotish tizimi va h.k. Mehmonxona servisida marketing-miks strategiyasining asosiy elementlari o`rtasida qaytuvchan aloqa o`rnatiladi. Ular ham alohida, ham birgalikda, faqat albatta mikro bog`liq ravishda harakat qilishi mumkin . rasmda mehmonxona xo`jaligida marketing-miksni tashkil qiluvchi elementlar yig`indisi aks ettirilgan. Bu yerda strategik maqsadlar va taktik vazifalarga erishish uchun marketing faoliyati kompleksi yoki turlarining asosiylarigina qayd etilgan. Yuqorida aytib

o`tilganidek, ular o`rtasida xarakteri mehmonxonaning mikro va makromuhiti bilan belgilanadigan qaytuvchan aloqa o`rnatiladi. Makromuhit omillari qatoriga quyidagilar kiradi: ijtimoiy-siyosiy tuzum va huquq; xalq xo`jaligi darajasi va strukturasi; madaniyat, ta’lim, urf-odatlar; jamiyatdagi fan - texnika taraqqiyoti darajasi; ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlar; demografik omillar. Mikromuhit omillari quyidagilardan iborat: mehmonxona servisi korxonalari bilan raqobat darajasi; mehmonxona xizmatlari bozor konyunkturasi; muayyan bozor strukturasi va nomerlar fondi xaridorlarining talablari; raqobatchi firmalar reklamasi va b. Boshqaruv va rejalashtirish tizimiga ham makro, ham mikroo`zgaruvchilar kiradi. Mehmonxona servisida marketing-miks konsepsiyasi albatta mehmonxona xizmatlari bozoriga chiqish vositalari to`plamining qiymatini hisob-kitob qilishni nazarda tutadi. Bunda mehmonxona servisida marketing va sotuv siyosati aniq chegaralanishi zarur (9-jadval). Marketing va tijorat (sotuv) o`rtasidagi tafovut nimadan iborat? Ta’kidlab o`tilganidek, marketing bu - inson ehtiyojlari va so`rovlarini qondirish maqsadida ayirboshlashni amalga oshirish uchun bozor bilan ishlashdir . jadval Marketing va sotuv maqsadlarini taqqoslash Marketing maqsadi quyidagilarga yo`naltiriladi: Sotuv maqsadi quyidagilarga yo`naltiriladi: -bozorni tahlil qilish, rejalashtirish va nazorat qilish; -nomerlarni mijozlarga sotishga qaratilgan yozma va amaliy ishlar; -uzoq muddatli tendensiyalar, yangi tovar va xizmatlar, bozorlarga imkoniyatlarni o`tkazish usuli -qisqa muddatli yechimlar, masalan, bugungi tovar va xizmatlar, bozorlar, strategiyalar; -maqsadli yo`naltirilgan rejalashtirish, kichik va yirik bozor segmentlari bilan ishlash; -hajm, kvota, joriy sotuvlar, bonuslar va komissiyalar;

-xizmat ko`rsatilayotgan mijozlar ehtiyojlarini qondirish yo`li bilan olinadigan foyda -xizmatlar sotish hisobiga olinaidgan foyda «Marketing» tushunchasi «sotuv» tushunchasini o`z ichiga olishiga qaramay, «sotuv» shaxsiy muloqotlar, telefon qo`ng`iroqlari va pochta orqali normerlarni sotishga qaratilgan sa’y-harakatlarni ifodalaydi. Sotuvning muvaffaqiyatli bo`lishi marketing siyosatining samarali bo`lishiga bog`liqdir. rasmda mehmonxona servisida marketing-miks turli elementlarining o`zaro aloqalari aks ettirilgan. Rasmdan yaqqol ko`rinib turibdiki, mehmonxona servisining elementlaridan birontasi boshqa elementlar bilan aloqasiz, mustaqil harakat qila olmaydi . Mehmonxona xizmatlari bozorida reklamani tashkil etish

Mehmonxona reklamasi birinchi navbatda, mehmonxona vazifalariga javob berishi lozim, uning maqsadi – mehmonlarga shaharda, mehmonxona hududi va binosida adashib qolmaslikka yordam berish, taqdim etilayotgan xizmatlar va qulayliklar haqida, xizmat ko`rsatish turli bo`g`inlari (restoran, bar, sartaroshxona, pochta, kiosk va h.k.) joylashgan joylar va ish vaqti haqida xabardor qilish hisoblanadi. Potensial mehmonlarni jalb qilishning ikkita asosiy usuli mavjud - to`g`ridan-to`g`ri sotuv va reklama. Reklama bu - tovar (xizmat) haqida ochiq bildirish bo`lib, turli vositalardan: alohida nashrlar (prospekt, katalog, plakat, varaqalar), davriy matbuot (maqola, e’lonlar), kino, televideniye, radio, tashqi reklama, to`g`ridan-to`g`ri pochta reklamasidan foydalangan holda amalga oshiriladi. Mehmonxona biznesida reklama quyidagi talablarga javob berishi lozim: a) mehmonxona xususiyatlarini emas, uning afzalliklarini ta’kidlash; b) oddiygina tovar emas, balki barcha muammolarning yechimi sifatida taklif etilish. Reklamadan foydalanish sabablari quyidagicha: a) potensial mijozlar keng muloqot doirasiga erishi; b) raqobatbardoshlikni namoyish etish. Qaysi reklama turi foydalanilishi va qaysi bozor segmentiga qaratilishini marketing rejasi belgilab beradi. Bu juda muhim fursatdir, chunki maqsadli doiraga emas, balki butun auditoriyaga qaratilgan reklama eng kichik natija beradi. bozorni segmentlash bu - samarali reklamaning negizidir. Ommaviy axborot vositalari odamlarga ko`p sonli ma’lumotlar oqimini yog`dirib, ularning ko`pchiligi aksariyat hollarda qabul qilinmaydi ham. Ushbu «shunt» dan o`tish uchun mehmonxona maqsadli bozorlarni tanlab olishi, ularning ehtiyojlarini tadqiq etishi, so`ngra ehtiyotkorlik bilan xabar tayorlashi, bunda segmentga eng samarali ta’sir ko`rsatadigan zarur nashrlar, ko`rsatuvlar, eshittirishlarni tanlab olishi kerak. Mehmonxonalarning potensial segmentlari qatoriga ishbilarmon-sayyohlar, xususiy tartibdagr sayyohlar, davlat va sport guruhlarini kiritish mumkin. Reklama e’loni odamlarni mehmonxona tomonidan ko`rsatilayotgan xizmatlar haqida xabardor qilish, ularni aynan shu

mehmonxonada joylashiga ishontirishga qaratilgan bo`lishi lozim. U tushunarli tilda bayon qilinishi, qiziqish uyg`otishi, ishonarli bo`lib ko`rinishi, mehmonxona joylashgan joy haqida xabar berishi va muloqot uchun telefor raqamlarini ko`rsatishi kerak . Tashqi reklama . Zamonaviy mehmonxona binolari, restoranlar, kafelar loyihalash jarayonining o`zidayoq korxona nomi va vazifalari bo`yicha mos keluvchi yorug`lik reklamasi bilan bezalishi lozim. Mehmonxona binolari tashqi reklamaga - «Mehmonxona», «Restoran» yozuvlari va ularning nomi ko`rsatilgan rreklamaga ega bo`lishi va latin yozuvida qaytarilishi lozim. Badiiy xislatlardan tashqari, reklama mehmonxonani boshqa binolar orasidan ajratib ko`rsatishi ko`zda tutilgan. Binoga asosiy kirish eshigi yonida yorug`lik reklamasi bilan bir xildagi dizaynga ega yozuvli mos keluvchi lavhalar o`rnatiladi. Binoda ko`cha nomi va bino raqami yorug`lik yordamida ko`rsatiladigan ko`rsatgich o`rnatilishi shart . Ichki (ovozsiz) reklama avvalo bino ichki qiyofasiga mos kelishi, uning estetikligini to`ldirib turishi lozim. Bu yerda devor reklamasi, osma reklama, pol reklamasi va stol reklamasidan foydalanish mumkin. Mehmonxona binosida ichki reklamaning asosiy mazmuni bu -mehmonxona xizmatlari, bo`limlarining aniq relyefli ko`rsatgichlaridir. To`g`ri xizmat ko`rsatish texnologiyasi shuni talab qiladiki, tashrif buyurgan odam u yoki bu bo`limga qanday borishni, u yoki bu xizmat borasida kimga murojaat qilishni qidirib yurmasligi kerak. Shu sababli vestibyul reklamasiga alohida e’tibor qaratiladi. Vestibyul guruhining har bir bo`g`ini mos keluvchi yozuv bilan belgilangan bo`lishi lozim: administrator, portye, ma’lumotnoma, xizmat ko`rsatish byurosi, pochta, restoran, kafe, bar. Vestibyul guruhi murakkab joylashtirilgan hollarda alohida bo`imlarning joylashuvi mos keluvchi yo`nalishni ko`rsatadigan ko`rsatgich bilan to`ldirilishi lozim. Bosma reklama . Mahalliy va xorijiy mehmonxonalarning ish tajribasi original, noyob reklamaning axborot roli yuqori ekanligidan tashqari unga suvenir, esdalik sovg`a sifatida katta qiziqish mavjudligidan ham dalolat beradi.

Mehmonxona reklamasining shakl va turlari xilma-xil bo`ladi. Prospektlar, bukletlar, tashrif qog`ozlari, firma pochta konvertlari va qog`ozi, chemodan yorliqlari va birkalari, firma menyu muqovalari, tabriknomalar, yo`lko`rsatkich-spravochniklar eng ko`p tarqalgan va tan olingan. Restoran, kafe va barlar o`ziga xos reklamasi alohida ahamiyatga ega. Yorqin bezalgan menyu muqovalari, taklifnoma chiptalar, tabriknomalar shu jumladandir. Menyu muqovalari qalin qog`ozda (kartonda) restorna nomi ko`rsatilgan holda bo`lishi va ushbu umumiy ovqatlanshi korxonasining milliy xususiyatlari yoki afzalliklarini aks ettirishi lozim. Mehmonxona xo`jaligini reklama qilishda hozirgi kunda kompyuter reklamasi turlari va birinchi navbatda, internet orqali reklama alohida ahamiyat kasb etadi. Masalan, mehmonxona tanlash bilan mashg`ul bo`lgan mijoz o`tirgan stulidan turmasdan ham istalgan mehmonxona haqida uzil-kesi axborotga ega bo`lish imkoniyatini qo`lga kiritgan. Buning uchun tarmoqning mos keluvchi bo`limiga kirish talab etiladi va ekranda, masalan, «Buxoro» mehmonxonasi paydo bo`ladi. Kursorni harakatlantirish bilan ekrandagi ko`rinish ham o`zgaradi. Go`yoki sizning o`zingiz bino batrofida yurganday bo`lasiz. Sichqonchaning tugmasini eshik ustiga bosib, ichkariga kirasiza, yo`lak bo`ylab harakatlanib, zinapoyadan yuqoriga ko`tarilasiz. Bu hali video emas, balki turli rakursdan olingan minglab sur’atlar bo`lib, xuddi mehmonxona ichida yurganday tasavvur uyg`otadi. Bugungi kunda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda istalgan kishi ma’lum bir q to`lash evaziga internetda saqlanayotgan ulkan hajmli axborotdan foydalanish imkoniga ega bo`ladi. Bu turli tasvirlar, matnlar, musiqa, o`yinlar va boshqalardir. Tarmoqlardan tijorat yo`nalishida foydalanish, jumladan, mehmonxona xo`jaligini reklama qilishda foydalanishga qiziqish katta ekanligini aytib o`tirmasak ham bo`ladi. Onlayn rejimida ishlashning ko`zga yaqqol tashlanib turadigan afzalliklardan tashqari, uning tarmoq foydalanuvchilari orasida ommaviyligi, nisbatan arzonligi va katta hajmdagi axborotni uzoq masofaga uzatish imkoniyati ham o`ziga jalb etadi. Reklama kampaniyasi doimo marketing rejasining bir qismi sifatida ko`rib chiqiladi. Birinchi navbatda, mehmonxona reklama qilinadigan aloqa kanallarini aniqlab olish zarur. Shundan keyin reklama rejasida eng to`g`ri keladigan strategiya usulini tanlash kerak. Ular uch xil bo`lishi mumkin: tafovutlarni belgilash, segmentlash va kombinatsiyalash.

Tafovutlar belgilash usuli raqobatchilar bilan taqqoslaganda turli tafovutlar topish va ulardan masalan, mehmonxona shiorida foydalanishni ifodalaydi. Raqobatchilar tomonidan foydalanilgan so`zlar yoki iboralarni takrorlamaslik muhim ahamiyatga ega. Mijozlarning e’tiborini faqat yorqin va noyob reklama shakligina jalb qiladi. Segmentlash usuli ma’lum bir segmentni tarkibiy qismlarga ajratishni nazarda tutadi. Masalan, «biznesmen-sayyohlar» segmentini quyidagicha taqsimlash mumkin: birinchidan, jins bo`yicha - ayollar va erkaklar, ikkinchidan - mehmonxonada yilning ko`p qismini o`tkazadigan biznesmenlar, shuningdek, turli uchrashuv va muzokaralar tashkilotchilari. Shunday ekan, ishbilarmon ayollar ehtiyojlariga qaratilgan reklama mahsuloti tashkilotchilar segmentini rag`batlantirishga qaratilgan reklamadan farq qilishi lozim. Kombinatsiyalashgan (aralash) usul ko`pincha kichik mehmonxonalar tomonidan foydalaniladi. Masalan, o`zining raqobatchilardan farqlab turadigan ijobiy xususiyatlarini aniqlab olgach, mehmonxona undan muayyan bozor segmenti uchun mo`ljallangan reklamada foydalanishi mumkin. Reklama kampaniyasini muvaffaqiyatli o`tkazish uchun uni tavsiflaydigan to`rtta ko`rsatkich, ya’ni ochiqlik, takrorlanish tez-tezligi, mazmuni va vaqtni tanlash hisobga olinishi kerak. Ochiqlik reklama kampaniyasi vaqtida hech bo`lmasa bitta xabar olish imkoniga ega bo`lgan odamlar soni bilan belgilanadi. Agar mehmonxona oldiga ochiqik darajasini sezilarli oshirish maqsadi qo`yilgan bo`lsa, reklama xarajatlari ortadi, chunki buning uchun qo`shimcha OAV, demak, qo`shimcha reklama roliklari tayyorlash talab etiladi. Reklamani takrorlash tez-tezligi tanlangan muayyan segment mijozi butun reklama kampaniyasi vaqtida necha marta reklama hurujiga uchrashini ko`rsatadi. Reklamani takrorlash tez-tezligi ochiqlikdan ko`ra ko`proq samraali hisoblanadi, chunki odam tabiatan xizmat safariga yoki dam olishga jo`nab ketgunga qadar mehmonxona tanlashni oxiriga qoldirib yuraveradi. Shu sababli mehmonxona reklama kampaniyasi vaqtini uzaytirgan va reklamani takrorlash tez-tezligini pasaytirgan holda reklamani ochiqroq qilishga intilishdan ko`ra reklamani takrorlash tez-tezligi yuqori bo`lishi tufayli mehmonxona ko`proq muvaffaqiyatga erishadi.

Har qanday reklama kampaniyasidan maqsad foyda olish hisoblanadi. reklamaning iqtisodiy samaradorligini aniqlash reklama kampaniyasi o`tkazishga sarflanadigan mablag`lardan foydalanish oqilonaligining, maksimal foydalilikni ta’minlashning eng muhim sharti hisoblanadi. Reklama samaradorligini tadqiq etish reklama kampaniyasi yakuniy bosqichida o`tkazibgina qolinmay, uni o`tkazishning barcha bosqichlarini qamrab oladi ham. Dastlabki tekshiruv reklama kampaniyasiga tayyorgarlik jarayonida alohida reklama vositalari samaradorligini tadqiq etishga imkon beradi. Bu kelgusida uni yanada oqilona tashkil qilish uchun ma’lumot olish maqsadida bajariladi. Reklama kampaniyasi samaradorligini uni o`tkazish jarayonida tekshirishdan maqsad o`zgaruvchan bozor sharoitlariga muvofiq reklama jarayoniga tuzatish kiritish uchun zarur axborot olish hisoblanadi. Reklama kampaniyasi samaradorligini u yakunlangandan so`ng tekshirish uning to`liq natijasini aniqlash va pul mablag`lari xarajatlari samaradorlik darajasini aniqlashga yo`naltiriladi. Bunday tekshiruv bu kabi chora-tadbirlar o`tkazishning maqsadga muvofiqligi haqida xulosalar chiqarish uchun ham zarur .

Adabiyotlar : 1. Каримов И.А. Бош мақсадимиз -кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи, 2013 йил 19 январь, №13(5687). 2. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учебник. / Под ред.проф. В.А.Алексунина. - М: «Дашков и К», 2006. -716 с. 3. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учеб. пособие / Под ред. д-ра экон.наук,проф. Н.А. Нагапетьянца.- М: Вузовский учубник, 2006.- 272 с. 4. Маркетинг: Учебник для вузов/ Н.Д.Эриашвили, К.Ховард, Ю.А. Ципкин идр.; под.ред. Н.Д. Эриашвили. -М: ЮНИТИ-ДАНА, 2009,631 с. 5. Беляев В.И. Маркетинг: основы теории и практики. Учебник. - М: КНОРУС, 2010. - 680 с. 6. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik. - T.: TDIU, 2011. -202 b. 7. Soliyev A., Buzrukxonov S. Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. – T.: Iqtisod- Moliya, 2010.- 424 b.

Похожие

Neoliberalizm va ijtimoiy bozor xo`jaligi

Turizm marketingi fanining asosiy maqsad va vazifalari

Turizm sohasini boshqarishning tashkiliy tuzilmasi va marketingi

Qishloq xo`jaligi mehnat resurslari va ulardan foydalanish

Qishloq xo`jaligi yer fondi va undan foydalanish