Qishloq xo`jaligi mehnat resurslari va ulardan foydalanish

Qishloq xo`jaligi mehnat resurslari va ulardan foydalanish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. “Qishloq xo`jaligi mehnat resurslari” tushunchasi, uning tarkibi 2. Mehnat resurslaridan foydalanish ko`rsatkichlari 3. Mehnat unumdorligi va uni hisoblash usullari 4. Qishloq xo`jaligida mehnat resurslaridan foydalanish va mehnat unumdorligini oshirish yo`nalishlari 1

www.arxiv.uz “Qishloq xo`jaligi mehnat resurslari” tushunchasi, uning tarkibi Ishlab chiqarish jarayonining zaruriy qismi mehnatdir. Mehnat insonga xos xususiyat. Insonning jismoniy va aqliy faoliyati mehnat hisoblanadi. Ishni traktorlar, mashinalar, ishchi hayvonlar bajarishi mumkin. Mehnat esa faqat ongli faoliyat natijasidir. Ishlab chiqarishning samaradorligi ko`p jihatdan mehnatning holatiga bog`liq. Agarda qilinayotgan bo`lsa, uning unumdorligi yuqori bo`ladi. Har bir mamlakat aholisining mehnat qilish qobiliyatiga ega qismi uning mehnat resurslarini tashkil etadi. O`zbekiston aholisining 50 foizidan ko`prog`i mehnat qilish qobiliyatiga ega. Aniqrog`i, mehnat resurslarining soni 2002 yilda 12346 ming kishini, shundan iqtisodiy faol aholi 9333,2 ming kishini tashkil etdi. Nafaqa yoshidagilar va mehnat qilish qobiliyatiga ega o`smirlar ham aholining kattagana qismini tashkil etadi. Lekin jamiyat uchun faol mehnat resurslari 16 yoshdan 55 yoshgacha bo`lgan ayollar va 16 yoshdan 60 yoshgacha bo`lgan erkaklar hisoblanadi. Iqtisodiy fan shu mehnat resurslaridan eng faoli bo`lganlarni, ya`ni 22 yoshdan 33 yoshgacha bo`lgan kishilarni alohida o`rganadi. Qishloq xo`jaligi korxonalari mehnat resurslari asosiy va yordamchi guruhlarga bo`linadi. Asosiy mehnat resurslariga 16 yoshdan 55 yoshgacha bo`lgan ayollar, 16 yoshdan 60 yoshgacha bo`lgan erkaklar, yordamchi mehnat resurslarga 14-16 yoshdagi o`smirlar va nafaqa yoshidagi ayol va erkaklar kiradi. Ulardan asosan qishloq xo`jaligi yilining ayrim davrlarida foydalaniladi. Qishloq xo`jaligi mehnat resurslaridan foydalanish shu tarmoqning o`ziga xos xususiyatidan kelib chiqadi. Eng avvalo qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi mavsumiy xarakterga ega. Natijada ishlab chiqarish xususiyatidan kelib chiqib, yilning ayrim davrlarida mehnat resurslarining bo`sh qolish holati yuz beradi. Qishloq xo`jaligida ish davri bilan ishlab chiqarish davrining mos tushmasligi ham mehnat resurslarining vaqtinchalik bekor qolishiga sabab bo`ladi. Masalan, paxta chigiti ekilgandan keyin to u unib chiqguncha 15-20 kun o`tadi. Bu davrda ishchi xodimlar bekor qoladi. Qishloq xo`jaligida yer asosiy vosita bo`lganligiuchun ishlab chiqarishni joylashtirish, ixtisoslashishni tanlashga ta`sir qiladi. Bu esa, o`sha ishlab chiqarish 2

www.arxiv.uz turi talab qiladigan mehnat resurslarini talab etadi. Qishloq xo`jaligida ishlab chiqarish yirik maydonlarda tashkil etiladi. Shunga yarasha mehnatni tashkil etish ham ma`lum talablarga javob beradigan qilib tanlanadi. Qishloq xo`jaligi mehnat resurslari nisbatan past malakaga ega. Ularning bir yerdan ikkinchi yerga ko`chib o`tish darajalari ham juda past. Bu muammo ham ular bor joyda ishlab chiqarishni, turli xizmat turlarini imkoni boricha maksimal darajada tashkil etishni talab qiladi. Mamlakat mehnat resurslarining 27 foizi davlat sektorida,73 foizi esa nodavlat sektorda xizmat qilmoqdalar. Mehnat resurslaridan foydalanish ko`rsatkichlari Qishloq xo`jaligida resurslaridan foydalanishning darajasi quyidagi ko`rsatkichlar bilan aniqlanadi: 1). Har bir ishchi xodimning bir yilda ishlagan kunlari. Odatda, erkaklar bir yilda 280 kun, ayollar 240 kun ishlasa normal hisoblanadi. 2). Yil davomida ishlashi lozim bo`lgan kundan foydalanish koeffitsiyenti. Bu haqiqatda ishlagan kunlarni norma bo`yicha ishlashi lozim bo`lgan yillik ish kunlari miqdoriga bo`lish orqali aniqlanadi. Xo`jalikning mehnat resurslari holatini o`rganish uchun mehnat resurslari balansi tuziladi. Balans ma`lumotlari xo`jalikning iqtisodiy rivojlantirilishida ishlatiladi. 3). Mehnat resurslaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligi yil davomida bir ishchi xodim hisobiga ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot miqdori bilan aniqlanadi. Bu ko`rsatkichni sarflangan kishi soatlariga nisbatan aniqlash mehnatning samaradorligini to`g`riroq aniqlash imkonini beradi. Mehnat unumdorligi va uni hisoblash usullari Mehnat unimdorligi iqtisodiy kategoriya bo`lib, konkret sarflangan mehnatning natijaviyligi yoki samaradorligidir. Ayrim iqtisodchilar mehnat unumdorligini vaqt birligi ichida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori, deb biladilar. Boshqalari esa mehnat unumdorligi deganda mahsulot birligi uchun 3

www.arxiv.uz sarflangan vaqtni tushunadilar. Ayrim iqtisodiy adabiyotlarda mehnat unumdorligi konkret sarflanayotgan mehnatning ma`lum vaqt ichida mahsulot yarata olish qobiliyatidir, degan tushunchalar ham berilgan. Konkret sarflanayotgan mehnatning natijaviyligi mehnat unumdorligidir, degan tushuncha mehnat unumdorligining mazmunini boshqalariga nisbatan aniqroq ifoda etadi. Vaqt birligi ichida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori mehnat unumdorligining asosiy ko`rsatkichini ifodalaydi. Mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt miqdori ham mehnat unumdorligining ikkinchi ko`rsatkichini ifoda etadi. Uni iqtisodiy adabiyotlarda mehnatning intensivligi deb ham ataladi. Agarda konkret sarflangan mehnatning ma`lum vaqt ichida mahsulot yarata olish qobiliyati mehnat unumdorligi bo`lsa, mehnat unumdorligi ko`rsatkichi har doim bir xilda bo`lgan bo`lar edi. Bu fikrni misol orqali ko`rsak, quyidagi holatga duch kelmiz: bir paxta teruvchi barcha jismoniy va aqliy qobiliyatini ishga solsa, bir kunda 85 kg paxta tera oladi. Paxta maydonlari va boshqa omillar bir xil bo`lgan paytda o`sha terimchi har kuni 85 kg dan paxta tergan bo`lar edi. Lekin barcha sharoitlar bir xil bo`lishiga qaramasdan terimchi har kuni har xil miqdorda paxta teradi. YA`ni uning har kungi natijalari har xil bo`ladi. Juda kamdan-kam hollarda bir xil ko`rsatkichga ega bo`lishi mumkin. Qishloq xo`jaligida mehnat unumdorligi ko`rsatkichlar tizimi orqali aniqlanadi. Bunda natural va qiymat ko`rsatkichlardan foydalaniladi. Natural ko`rsatkichlarga vaqt birligi ichida ishlab chiqarilgan yalpi hosil va bir birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt miqdori kiradi. Albatta, mehnat unumdorligining natural ko`rsatkichlari har bir mahsulot turi bo`yicha alohida hisoblanadi. Bu ko`rsatkichlar ma`lum kamchilikka ega. Qishloq xo`jaligida bir ishchi xodim yil davomida turli tarmoqlarda, ya`ni paxtachilikda, donchilikda, sabzovotchilik va boshqa tarmoqda faoliyat ko`rsatadi. Bazan bir kunning o`zida bir nechta turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish jarayonlarida ishtirok etadi. Bu, o`z navbatida, ishchi xodimning ish vaqtlarini u ishlagan sohalarga taqsimlash muammosini tug`diradi. Albatta, iqtisodchilar tomonidan mehnat sarflarini mahsulotlarga taqsimlash usullari ishlab chiqilgan. Shunga qaramasdan mehnat 4

www.arxiv.uz unumdorligining natural ko`rsatkichlari haqiqiy holatni juda aniq belgilay olmaydi. Shu sababli mehnat unumdorligining qiymat ko`rsatkichlaridan kengroq foydalaniladi. Bir ishchi xodim hisobiga bir yilda ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot miqdori. Bu ko`rsatkich mehnat unumdorligining eng asosiy ko`rsatkichlaridan biridir. Bu, yil davomida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorini ishchi xodimlarning o`rtacha yillik soniga bo`lish yo`li bilan aniqlanadi. Bu ko`rsatkich sarflangan mehnatga nisbatan ham hisoblanadi. Bunda yalpi mahsulot uni ishlab chiqarilgan vaqt, kishi- soatlariga bo`lish yo`li bilan aniqlanadi. Mehnat unumdorligini kishi-soatlari bo`yicha aniqroq va to`g`riroq hisoblanadi. Chunki xodimlarning o`rtacha yillik soni haqiqatda sarflangan mehnatni kishi soatlaridek aniq belgilamaydi. Bir kishining 280 yoki 260 kun ishga chuqqani uning haqiqatda har kuni necha soat ishlaganini bildirmaydi. Mehnat unumdorligining bu ko`rsatkichlarini hisoblaganda yalpi mahsulotni hisoblash usullari ham katta ahamiyatga ega. Amalda yalpi mahsulot joriy va solishtirma narxlarda hisoblanadi. Uzoq davrlarga mehnat unumdorligining dinamikasini ko`rganda solishtirma baholarda hisoblangan yalpi mahsulotni olish talab qilinadi. Bu ko`rsatkichlarning yildan – yilga oshgani ijobiy hisoblanadi. 1 yoki 100 yoki 1000 so`mlik yalpi mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt mehnat unumdorligining ikkinchi iqtisodiy ko`rsatkichidir. Sarflangan mehnat kishi-soatlarida o`lchanadi. Bu ko`rsatkich natijalari yildan – yilga kamayib borgani yaxshi. YA`ni bir birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan kishi-soatlari miqdori kamayib borishi zarur. Bu iqtisodiy o`sishni ta`minlaydi. Qishloq xo`jaligida mehnat resurslaridan foydalanish va mehnat unimdorligini oshirish yo`nalishlari O`zbekiston qishloq xo`jaligi mehnat bozori nisbatan rivojlanmagan bozorlardan biri bo`lib, uni rivojlantirish birinchi darajadagi iqtisodiy – ijtimoiy masala hisoblanadi. 5

www.arxiv.uz Mamlakat qishloq xo`jaligida band bo`lganlarning sonini mutloq va nisbiy kamaytirish bugungi kundagi va kelajakdagi asosiy vazifalardan biri. Qishloq xo`jaligi mehnat resurslari nisbatan past malakalidir. Bu, o`z navbatida, juda katta muamolarni yuzaga keltiradi. Qishloq xo`jaligi mehnat resurslarining malakasini oshirish mamlakat iqtisodiyotini yangi bosqichga ko`taradi. Bu sanoat va boshqa xizmat turlariga mehnat resurslari bir qismining o`tishi uchun zarur sharoitlar tug`diradi. Chunki mehnat unimdorligi o`sishi natijasida mehnat resurslarining katta bir qismi qishloq xo`jaligidan ozod bo`ladi. Bu rivojlanishning umumiy obyektiv tendensiyasi hisoblanadi. Qishloq xo`jaligi mehnat resurslarining malakasini oshirish, ularni qayta tayyorlash va tayyorlash tizimi ishlarini jonlantirish zarur. Bu ishlarning jonlanishi ulardan foydalanish samaradorligini oshiradi. Qishloq xo`jaligi aholisi, ishchi – xizmatchilari daromadlari iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari ishchi – xizmatchi daromadlari iqtisodiyotning past bo`lmasligini ta`minlash ham ulardan foydalanish darajasini oshirgan bo`lar edi. Milliy mentalitet va mavjud mart –maroitlar natijasida qishloq aholisi, ishchi xodimlari nisbatan kam harakatlanadi. Nisbatan o`troq bo`lgan aholi va ishchi xodimlarni o`sha joyning o`zida ish bilan ta`minlash muammosini yechish bozor iqtisodiyoti talablariga zid bo`lmasligi kerak. Shunga qaramasdan sanoatni, xizmatlarni qishloq joylarda tashkil etish ishi doimiy ravishda amalga oshirilishi lozim. Bunday siyosatsiz mamlakatda ijtimoiy masalalar ham chuqurlashib boraveradi. Qishloq xo`jaligi mehnat resursdarini mexnatining qurollanish darajasini oshirish ulardan foydalanishni yaxshilash yo`llaridan biridir. Qishloq xo`jaligida mehnat har bir ekin turi yoki mahsulot turi bo`yicha texnologiyani hisobga olgan xolda zarur vositalar bilan ta`minlanishi kerak. Shu sababli, ayniqsa, kichik texnika ishlab chiqarini yoki sotib olishni yo`lga qo`yish talab qilinadi. Qishloq xo`jaligida mulkiy munosabatlarni yanada rivojlantirish ham mehnat resurslarinidan foydalanish samarasadorligini oshirishning bir yo`nalishidir. Fan- texnika taraqqiyoti qishloq xo`jaligi mehnat resurslaridan foydalanish etibor 6

www.arxiv.uz yangi, serhosil ekin navlarini yaratish, ularni ishlab chiqarishga joriy etish, chorva mollarining sermahsul zotlarini ko`paytirishga qaratilishi maqsadga muvofiq. Moliya, kredit tizimi, soliq tizimi va boshqa ko`plab iqtisodiy dastaklarning rivojlanishi ham mehnat resurslaridan foydalanish darajasiga ijobiy yoki salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. 7

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasining «Fermer xo`jaligi to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 19b. 2. O`zbekiston Respublikasining «Dehqon xo`jaligi to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 16b. 3. O`zbekiston Respublikasining «Davlat Yer fondining kadastri to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 13b. 4. O`zbekiston qishloq xo`jaligida islohotlarni chuqurlashtirishga oid qonun, hukumat qarorlari va me`yoriy hujjatlar to`plami. _ T. : «O`zbekistonqituvchi», 1998. - 231 b. 5. “Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada ekinlashtirish sohasidagi ustivor yo`nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora- tadbirlari to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 15 iyun 2005 yil. 6. “Tadbirkorik subyektlarini huquqiy himoya qilish tiziini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 16 iyun 2005 yil. 7. “Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytish to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 15 iyun 2005 yil. 8. “Mikrofirmalar va kichik korxonalani rivojlantirishni rag`batlantiish borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 20 iyun 2005 yil. www.ziyonet.uz 8

Похожие

Qishloq xo`jaligi yer fondi va undan foydalanish

Qishloq xo`jaligida yer, yer fondi va mehnat resurslaridan foydalanish

Mehnat resurslarining shakllanishi va ulardan foydalanish

Qishloq xo`jaligining moddiy-texnika resurslari

Qishloq xo`jaligida shirkat, fermer, dehqon xo`jaliklari pul kapitalini tashkil etish va ulardan foydalanish