Qishloq xo`jaligi yer fondi va undan foydalanish - Экономика - Рефераты

Qishloq xo`jaligi yer fondi va undan foydalanish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Qishloq xo`jaligi yer fondining tarkibi, ahamiyati va o`ziga xos xususiyatlari 2. Qishloq xo`jaligida yerdan foydalanishning darajasi va samaradorligini ifodalovchi ko`rsatkichlar 3. Yerdan foydalanish darajasi va samaradorligini oshirish yo`llari 1

www.arxiv.uz Qishloq xo`jaligi yer fondining tarkibi, ahamiyati va o`ziga xos xususiyatlari Yer barcha ishlab chiqarilayotgan boyliklarning manbasi ekanligi ko`p martalab e`tirof etilgan. Yer sanoat ishlab chiqarishining ayrim turlari uchun yer imoratlar turadigan oddiy baza, qishloq xo`jaligida esa asosiy ishlab chiqarish vositasihisoblanadi. YA`ni kishilar yerga ishlov berish yo`li bilan ishlab chiqarishga ta`sir etadi. Yer bir paytda mehnat predmeti (mehnat yo`naltiriladigan obyekt sifatida) va mehnat quroli (yerda zarur biologik sharoitlarni tug`dirish natijasida o`simliklar rivojlanadi) sifatida qishloq xo`jaligida yuzaga chiqadi. Yer har bir xalqning asosiy boyligidir. O`zbekiston Respublikasi 447,4 mln. gektar yer maydoniga ega. Respublika qishloq xo`jaligiga yaroqli yer maydonilarining 81 foizi yoki 26,6 mln. gektarini yaylov va pichanzorlar tashkil etadi. O`zbekiston qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlarning 16 foizi haydaladigan yerlardir. Mamlakatning lalmikor yerlari 6,6 mln. gektar. Shundan 3,0-3,2 mln. gektari haydaladi va ularda lalimi dehqonchilik bilan shug`ullaniladi. Qolgan qismida namlikning juda kam bo`lganligi sababli foydalanilmaydi. Respublika yerining bir qismi shaharlar va aholi punktlari, bir qismi transport va kommunikatsiyalari, daryo va suv havzalari bilan band yerlar, o`rmon xo`jaligi yerlari, harbiy maqsadlar uchun ajratilgan yerlar va davlat zahira fondidan iborat. Biz uchun eng muhimi, qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlar hisoblanadi. Respublikaning yer manbalari cheklangan va u qishloq xo`jaligi tarmog`ida foydalanadigan resurs sifatida kamayib bormoqda. Qishloq xo`jaligida yer fondi asosiy ishlab chiqarish vositasi sifatida quyidagi xususiyatlarga ega: 1).Yer tabiatda chegaralangan. Uni insoniyat xohlaguncha ko`paytirish imkoniga ega emas. Demak, yagona to`g`ri yo`l – mavjud yer resurslaridan samarali foydalanishdir. Bundan tashqari sanoatning, kommunikatsiyaning o`sishi aholining ko`payishi tabiiy holda bir kishiga to`g`ri keladigan yer maydoni qisqarishiga olib keladi. Qolaversa, insoniyat yerdan to`g`ri foydalanmasligi 2

www.arxiv.uz oqibatda ularning qishloq xo`jaligi oborotidan chiqib ketish xollari ham yuz bermoqda. Taraqiyot6ning tuproq erroziyasi, sho`r bosish, kasalliklarga chalinish kabi salbiy oqibatlarini kamaytirish har bir davlatning, yerdan foydalanuvchilarning birinchi galdagi vazifasidadir. 2). Yer – tabiat mahsuli. Bu ham bizning oldimizga qator vazifalarni qo`yadi. Uni yaratishda inson mehnati aralashmagan. Albatta bazor munosabatlari talablaridan kelib chiqib yerning bohasi shakllanadi. Lekin bu boha uning haqiqiy narxi qancha ekanligini aniq belgilay olmaydi. Yerni oldi sotdi jarayonlarida bu xususiyalarni hisobga olish lozim. 3). Yer abadiy ishlab chiqarish vositasidir. Bu degani yerdan o`z bilganimizcha abadiy foydalanish mumkin degani emas. Balki yerdan to`g`ri va oqilona foydalangandagina u qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi uchun abadiy bo`lishi mumkin. Yerdan noto`g`ri foydalanish esa uning qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi uchun yaroqsiz holga kelib qolishiga sabab bo`ladi. Masalan, 2005 yilning 1-avgusti ma`lumotlariga qaraganda birgina farg`ona vodiysida 2000 yilda mavjud bo`lgan 366 ming gektar sug`orilib dehqonchilik qiladigan yerlarning 9 ming gektari ekin ekish uchun yaroqsiz holga kelib qolgan. 4). Turli joylarda mavjud yer maydonlari turli sifatga, ya`ni unumdorlikka ega. Yerning tabiiy va sun`iy unumdorligi bir – biridan farqlanadi. Tabiiy unumdrolik – yerning inson aralashuvisiz tabiat tomonidan vujudga kelgan hosil bera olish qobiliyatidir. Inson aralashuvi natijasida vujudga kelgan unumdorlik sun`iy unumdorlikdir. Bu unumdorlikni oshirish imkoniyatlari katta. Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki respublika yerlarining tabiiy unumdorligi pasayib bormoqda. Tuproqda mavjud bo`lgan gumus moddasining pasayishi kuzatilmoqda. Buning oldini olishning asosiy yo`llari yerga dam berish, yerlarning holatini hisobga olib qishloq xo`jalik ekinlarini joylashtirish, yerga organik o`g`itlarni (har bir gektarga kamida 15 tonanadan) solish, sug`orishning ilg`or texnologiyalaridan foydalanish zarur. 5). Yerni bir joydan ikkinchi joyga ko`chirish mumkin emas. Demak qishloq xo`jaligida yerdan foydalanishni yaxshilash uchun har bir xo`jalik (shirkat, fermer 3

www.arxiv.uz va dehqon) hududida qanday sifatga ega yer bo`lsa shunga qarab ekin turlarini joyashtirish lozim. Bu xususiyat qishloq xo`jaligi korxonalariga faoliyat uchun o`rnatiladigan soliq tizimini ishlatishda ham hisobga olinishi talab qilinadi. Bularning barchasi mavjud yerlarda qaysi ekin turlarini joylashtirish, texnikaning qanday turlaridan foydalanish va ishlab chiqarishning hajmi qanday bo`lishi maqsadga muvofiqligi to`g`risida inkor etib bo`lmaydigan talablarni keltirib chiqaradi. Qishloq xo`jaligida yer fondlaridan foydalanish darajasi va samaradorligini ifodalovchi ko`rsatkichlar Qishloq xo`jaligida yer fondi asosiy ishlab chiqarish vositasi ekan, undan qanday (samarali, samarasiz, yaxshi yoki yomon) foydalanayotganligimizni bilishimiz zarur. Yerdan foydalanishning darajasi, samaradorligini aniqlashning usullari olimlar tomonidan yetarli darajada chuqur o`rganilgan. Iqtisodiy fan qishloq xo`jaligida yerdan foydalanish holatini ifodalovchi ko`rsatkichlarni ikki guruhga bo`lib o`rganadi. Birinchi guruhga yerdan foydalanish darajasini ifodalovchi quyidagi ko`rsatkichlar kiradi: 1). Yer fondining tarkibi (strukturasi). Jami yer maydonida qishloq xo`jaligiga yaroqli (qishloq xo`jaligiga tayin etilgan) yerlarining salmog`i, (foizlarda ifodalanadi). Bu ko`rsatkich quyidagi formula yordamida aniqlanadi.100 .. ..   м. ер жами мер ХТЭ салерх К К Bunda : Қ х ер сал. – qishloq xo`jaligiga yaroqli yer salmog`i, % Jami yer m. - jami yer maydoni, ga Қ ХТЭ.ер.м. - qishloq xo`jaligi uchun tayin etilgan yer maydoni, ga Bu ko`rsatkich mavjud (mamlakatda, regionda, xo`jalikda) yer maydonlarining qancha qismi qishloq xo`jaligi uchun yaroqli (yoki qishloq 4

www.arxiv.uz xo`jaligiga tayin etilganligini) ekanligini bildiradi. Turli xo`jaliklarning, mamlakat va regionlarning umumiy yer maydonlari bir miqdorda bo`lishiga qaramasdan qishloq xo`jaligida foydalanishga yaroqli bo`lgan maydonlari turlicha bo`lishi mumkin. Qishloq xo`jaligiga yaroqli bo`lgan yerlari kam miqdorda bo`gan davlatlar, region va xo`jaliklar bu masalaga alohida qarashlari zarur. Ular har bir gektar yerni avaylab asrashi va qishloq xo`jaligidan boshqa tarmoqlarga o`tib ketishini juda qattiq nazoratga olishlari zarur bo`ladi. Bu mamlakat, region va xo`jaliklarda yerlarni qishloq xo`jaligidan boshqa tarmoqqa o`tib ketishi faqatgina davlat zarurati, imkonsiz hollarda yoki juda katta samara keltirishi mumkin bo`lgan holatlardagina amalga oshirilishi kerak. 2). Qishloq xo`jaligi yerlarining tarkibi. Bu ko`rsatkich qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlar tarkibini ko`rsatadi va quyidagi formula yordamida aniqlanadi.100 .. ..   . КХ я. ер м Х К мер тарерх Bunda: Qx yer tarkibi. – qishloq xo`jaligiga yaroqli yer tarkibi, % Qx yer m. - qishloq xo`jaligiga yaroqli yer maydoni, ga H yer m. - Haydaladigan yer (yoki sug`oriladigan yer) maydoni, ga Qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlar tarkibida haydaladigan yerlarning ayniqsa, sug`oriladigan yerlarning salmog`iga qarab tegishli xulosalar chiqaramiz. Xo`jalikda haydaladigan, ayniqsa (tabiati issiq o`lkalar sharoitida) sug`orilib dehqonchilik qiladigan yerlarning ulushi qancha yuqori bo`lsa shuncha yaxshi (samarali) hisoblaymiz. Olimlarning izlanishlari shuni ko`rsatadiki 1 gektar sug`orilib dehqonchilik qilinadigan yer 5-7 gektar lalmi yerga teng mahsulot berar ekan. Boshqacha qilib aytganda 1 gektar sug`orilib dehqonchilik qilinadigan 6-7 gektar lalmi yerga teng. Agarda yer maydonlarining cheklanganligini, har bir ga yerni haydash, ekish, ishlov berish va hosilni yig`ib olish harajatlarini hisobga 5

www.arxiv.uz olsak sug`oriladigan yerlarning naqadar qard qimmati yuqori ekanligini ko`ramiz. Demak, imkon darajasida sug`orilib dehqonchilik qilinadigan maydonlarini asrash zarurati kelib chiqadi. Bozor sharoitida u boshqa yerlarga nisbatan qimmat turadi. Demak unga narx belgilashda, boshqa maqsadlar uchun ajratganda yoki soliq yukini belgilaganda bu omilni hisobga olib zarur bo`ladi. 3). Yerdan foydalanish koeffitsiyenti (martaliligi). Bu ko`rsatkich quyidagi formula yordamida aniqlanadi.ЭМ мэк кфр Х Е .. ..  Bunda: Yer f.k. – yerdan foydalanish koeffitsiyenti, marta EM - jami ekin maydoni, ga H e m. - haqiqatda ekilgan ekin maydoni, ga Ushbu ko`rsatkich har bir mamlakat, region va xo`jaliklarda bir biridan keskin farq qiladi. Uning darajasi mamlakatning rivojlanganlik darajasi, aholining va yer maydonlarining miqdori (soni) kabi ko`plab omillar ta`sir etadi. Yer fondidan foydalanish ko`rsatkichlarining ikkinchi guruhiga iqtisodiy samaradorlik bilan bog`liq ko`rsatkichlar kirib ularning o`zi natural va qiymat ko`rsatkichlarga bo`linadi. Natural ko`rsatkichga qishloq xo`jaligi ekin turlarining hosildorligi kiradi. Hosildorlik quyidagicha aniqlanadi. ЭМ ЯХ к Хосилдорли  Bunda: H – ekin turlarining (paxta, bug`doy, makka, uzum, meva...) hosildorligi, s/ga Em - ekin (paxta, bug`doy, makka, uzum, meva...) maydoni, ga Yah - yalpi (paxta, bug`doy, makka, uzum, meva...) hosil, s 6

www.arxiv.uz Yerdan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini quyidagi ko`rsatkichlar yordamida aniqlash maqsadga muvofiq: 1). Yer maydoni birligi hisobiga olingan yalpi mahsulot, so`m. Bu ko`rsatkich quyidagi formula yordamida aniqlanadi.ЭМ Ям с ф Ер  . . Bunda: Yer f.s. – yerdan foydalanish samaradorligi, so`m EM - jami ekin maydoni, ga Y.m. – yalpi mahsulot, so`m Bu ko`rsatkich doimo o`sib borsa ijobiy rivojlanish hisoblanadi. Albatta uning darajasiga juda ko`plab omillar (iqtisodiyotning, texnologiyaning rivojlanganlik darajasi, inflyatsiya darajasi, ekin turlari va mahsulotlarga shakllanadigan narxlar darajasi....) ta`sir etadi. 2). Yer birligi hisobiga olingan foyda miqdori, so`m. Bu ko`rsatkich quyidagi formula yordamida aniqlanadi. ЭМ Ф с ф Ер  . . Bunda: Yer f.s. – yerdan foydalanish samaradorligi, so`m EM - jami ekin maydoni, ga F. –jami olingan foyda (yoki sof foyda), so`m Ushbu ko`rsatkich natijalari ham o`sib borgan holdagina ijobiy sanaladi. (Unga ta`sir qiladigan omillar juda ko`p va uning o`sish darajasi qanday bo`lishi boshqa masala). Albatta, yerdan ajratmagan holda suv resurslaridan foydalanishni ham o`rganish lozim. Ayniqsa, mamlakatimiz uchun resurslarining ahamiyati katta. 7

www.arxiv.uz Shu sababli 1 metr kub suv hisobiga olingan mahsulot miqdori undan foydalanishning samarasini bildiradi. Bu ko`rsatgichlarni natura va qiymat holida hisoblash mumkin. Yerdan foydalanish darajasi va samaradorligini oshirish yo`llari Yerdan va suv samarali, oqilona foydalanish kelajak talab qilayotgan zaruratdir. Yer va suv resurslaridan foydalanish darajasi va samarasini oshirish quyidagi yo`nalishlarda amalga oshiriladi:  Eng avvalo, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini yer va suv resurslarining talabi va imkoniyatidan kelib chiqqan holda joylashtirish lozim. Masalan, suv resurslari cheklangan regionlarda sholi ishlab chiqarishni joylashtirish maqsadga muvofiq emas. Katta miqdordagi suvni talab qiladigan ekinlarni sho`rlangan yerlarga joylashtirish ham samaradorlikni pasayishiga sabab bo`ladi. Albatta, mamlakat oziq – ovqat havfsizligini ta`minlash, mavjud resurslardan oqilona foydalangan holda bozor talab qiladigan mahsulotlarni ishlab chiqarish va bunda aholining ehtiyojini unitmaslik talab qilanadi. Shunga qaramasdan yer va suv resurslarining holatini hisobga olmasdan ishlab chiqarishni tashkil etish ma`lum salbiy oqibatlaga olib kelishi mumkin. Masalan, kuchli sho`rlangan yerlarga kuzgi don ekinlarini joylashtirish yerning unumdorligini pasaytiradi, sho`rlanishni yanada kuchayishiga olib keladi va yerdan foydalanish samradorligi pasayadi. Bu holatning uzoq davom etishi ushbu yer maydonlarining qishloq xo`jaligi maqsadlari uchun mutloq yaroqsiz holga kelib qolishiga sababchi bo`lishi mumkin. Chunki kuzga donli ekilgan maydonlarda sho`r yuvish ishlarini amalga oshirib bo`lmaydi. Ma`lumotlarga qaraganda 2004 yilda Respublikada mavjud qishloq xo`jaligi yerlarining 47,2 foizi sho`rlanmagan, 17,2 foizi o`rtacha sho`rlangan va 4,2 foizi kuchli sho`rlangan. O`zbekiston qishloq xo`jaligi yerlari meliorativ holatiga ko`ra, 38 foizi yaxshi, 53,4 foizi qoniqarli va 8,6 foizi qoniqarsiz, meliorativ holati yomon yerlardir. Bu holat yomonlashib ketishining oldini olish kerak. 8

www.arxiv.uz  Yerlarning bir sifat holatidan ikkinchi holatga o`tishi umumiy holda yer tranformatsiyasi deyiladi. Yer transformatsiyasi ijobiy (yomon yerlarning yaxshi yerlar safiga o`tishi) va salbiy (yaxshi yerlarning yomon yerlar safiga o`tishi) bo`ladi. Imkon boricha salbiy yer transformatsiyasiga yo`l qo`ymaslik lozim. Yer islohotlarini to`g`ri o`tkazish ham yer va suvdan foydalanish samaradorligini oshiradi. Yer duch kelgan kishiga emas, balki yerda ishlash tajribasi, bilimi bor kishilarga, xo`jaliklarga berilishi kerak. Bu borada yerdan olingan mahsulotga egalik qilish sharoitlarini to`g`ri hal etish talab qilinadi. Aks holda yer va suvdan samarali foydalanib bo`lmaydi.  Eng zarur omillardan biri yer va suvdan foydalanuvchilarning samaradorlikni oshirganliklari uchun manfaatdorligini ta`minlashdir.  Tanlangan ishlab chiqarish turini texnologiyani buzmasdan bajarish, melioratsiya va irrigatsiya tadbirlarini o`z vaqtida samarali o`tkazish qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi, yerdan foydalanish samaradorligini oshiradigan muhim omillardan biri hisoblanadi.  Yer va suvdan foydalanish samaradorligini oshirish ko`p jihatdan ilg`or texnologiyani ishlab chiqarishga joriy etish bilan bog`liq. Masalan, suvdan foydalanish samaradorligi tomchilatib yoki yomg`ir usulida sug`orishda oddiy bostirib sug`orishdigiga nisbatan ancha katta. Suv resurslari cheklangan holda bu texnologiyalarning ahamiyati keskin oshadi. O`zbekiston Respublikasi suv resurslari juda cheklangan bo`lib, hozirda foydalanilayotgan suvning 12-13 foizi mamlakat hududida vujudga keladi. Qolgan qismi Qirg`iziston va tojikiston davlatlari hududidan keladi. O`zbekistonda 50 daryo bo`lib, shulardan faqat 10tasigina 150km uzunlikda. Mamlakatda juda katta kanal va ariqlar tizimi yaratilgan. Ularning uzunligi 156 ming km.ni tashkil etadi. Ana shu irrigatsiya tizimidan samarali foydalanish mamlakatda yer resurslaridan foydalanishning samaradorligini oshiradigan omillardan biridir.  Fan yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish ham yer va suv resurslaridan foydalanish samaradorligini oshiradi. Ishlab chiqarishga paxta va 9

www.arxiv.uz bug`doyning tezpishar, suvga chidamli navlarini joriy etish bunga misol bo`la oladi.  Ekologik muhit talablarini hisobga olgan holda kimyolashtirishni rivojlantirish ham yer va suv resurslarining samaradorligini oshirishga ijobiy ta`sir etadi.  Qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlarni suv va shamol erroziyasidan asrash ham juda muhim tadbirlardan biridir. Masalan, ekin maydonlarining 2,1 mln. gektari shamol, 0,7 mln gektari suv erroziyasiga, shuningdek, mavjud 22,1 mln. gektar yaylovning 6 mln. gektari shamol va 3 mln. gektari suv erroziyasiga uchragan. Bu holat agrosanoat majmuasi iqtisodiyotiga sezilarli salbiy ta`sir qiladi. Shu sababli yerlarni asrash asosiy vazifalardan biridir. 10

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasining «Fermer xo`jaligi to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 19b. 2. O`zbekiston Respublikasining «Dehqon xo`jaligi to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 16b. 3. O`zbekiston Respublikasining «Davlat Yer fondining kadastri to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 13b. 4. O`zbekiston qishloq xo`jaligida islohotlarni chuqurlashtirishga oid qonun, hukumat qarorlari va me`yoriy hujjatlar to`plami. _ T.: «O`zbekistonqituvchi», 1998. - 231 b. 5. “Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada ekinlashtirish sohasidagi ustivor yo`nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora- tadbirlari to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 15 iyun 2005 yil. 6. “Tadbirkorik subyektlarini huquqiy himoya qilish tiziini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 16 iyun 2005 yil. 7. “Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytish to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 15 iyun 2005 yil. 8. “Mikrofirmalar va kichik korxonalani rivojlantirishni rag`batlantiish borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 20 iyun 2005 yil. www.ziyonet.uz 11

Похожие

Qishloq xo`jaligida yer, yer fondi va mehnat resurslaridan foydalanish

Qishloq xo`jaligi mehnat resurslari va ulardan foydalanish

“Qishloq xo`jaligi marketing” tushunchasi, uning mohiyati va rivojlanish xususiyatlari

Qishloq xo`jaligi - agrosanoat majmuasining asosiy bo`g`ini

Qishloq xo’jaligida yer resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi