Туризм соҳасидаги миллий, минтақавий ва фирма ичидаги режалаштиришнинг моҳияти ва услубий асослари - Экономика - Рефераты

Туризм соҳасидаги миллий, минтақавий ва фирма ичидаги режалаштиришнинг моҳияти ва услубий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

155.5 KB

Т уризм соҳасидаги миллий, минтақавий ва фирма ичидаги режалаштиришнинг моҳияти ва услубий асослари Режа: 1.Туризмни режалаштиришнинг моҳияти, объектив зарурати ва мақсадлари . 2. Туризм соҳасида режалаштиришнинг назарий , услубий асослари ва тамойиллари. 3. Туризмни режалаштириш услублари . 4. Бизнес режа ишлаб чиқишнинг услубий асослари . 5. Туристик корхона бизнес-режасини шакллантиришнинг хусусиятлари ва босқичлари . 6. Туристик бизнес корхоналарида режавий-иқтисодий ишларни ташкил қилиш.

1. Туризмни режалаштиришнинг моҳияти, объектив зарурати ва мақсадлари . Барча даражаларда (миллий, минтақавий, маҳаллий) туризмни режалаштириш унинг муваффақиятли ривожланиши ва бу жараённи бошқаришни таъминлашнинг зарур шарти ҳисобланади. Дунёдаги кўплаб туристик минтақалар ва фирмалар тажрибаси шуни кўрсатадики, режали ёндашув кўпинча туристик бозорларда талабни қондиришда катта муаммо туғдирмай, кафолатли даромад олишга олиб келади. Ўзбекистон ва МДҲнинг бошқа мамлакатлари бозор иқтисодиётига ўтаётганда режалаштириш ярим унутилган ҳолда қолиб кетди. Кўпинча тадбиркорлар, айниқса, иш фаолиятини янгидан бошлаган тадбиркорлар режалаштиришнинг ролига етарлича баҳо бера олмадилар. Бунда улар ўз интуицияси ва тажрибасига, ишбилармон доиралардаги норасмий алоқаларига, қулай бўлиб туюлган бозор истиқболларига ва бошқа ҳолатларга умид қилдилар. Шу билан бирга, уларнинг кўпчилиги ҳақиқатан ҳам тушкунликка тушиб қолдилар, чунки бозордаги ҳақиқий ҳолат илгари тасаввур қилинганига қараганда бошқача бўлиб чиқди. Хорижий фирмалар ва мамлакатимиздаги корхоналарнинг тажрибаси шуни кўрсатадики, бозор шароитларида тадбиркорлик фаолиятини режалаштиришга етарлича баҳо бермаслик, уни менсимаслик, инкор қилиш ёки билар-билмас амалга ошириш кўпинча катта, ҳеч нарса билан оқлаб бўлмайдиган иқтисодий йўқотишларга, ва пировардида банкротликка олиб келади. Бозор шароитларида рақобат курашида режалаштиришнинг устунликларидан фойдалана билиш жуда муҳим. Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш ва фойда олишни хоҳлайдиган ҳар бир субъект яхши ўйланган ва ҳар томонлама асосланган режа – бизнес олиб бориш стратегияси ва тактикасини, мақсадни, ишлаб чиқариш техникаси, технологияси, уни ташкил қилиш ва маҳсулот сотишни танлашни белгилаб берадиган ҳужатга эга бўлиши керак. Синчиклаб ишлаб чиқилган режа

тадбиркорликни фаоли ривожлантиришга, ивесторлар, шериклар ва кредит ресурсларини жалб қилишга имкон беради. Шунингдек у қуйидагиларга имконият туғдиради: - рақобат устунликларидан максимал фойдаланиш. Эҳтимол тутилган хатоларни бартараф қилиш; - янги тенденцияларни кузатиб бориш ва улардан ўз фаолиятида фойдаланиш; - салбий омилларнинг туристик корхона фаолият кўрсатишига таъсирини камайтириш; - эҳтимол тутилган таваккалларга қарши ўз вақтида чоралар кўриш; - ишлаб чиқариш ва тижорат фаолиятининг натижаларини баҳолаш. Ҳамма давлатларда мажбурий режалаштириш соҳалари мавжуд бўлиб, улар қуйидагиларни шакллантиради: иқтисодий ривожлантиришнинг стратегик йўналишлари, йирик ижтимоий ва илмий-техник дастурлар, мамлакат бюжети, мудофаага қилинадиган сарф-харажатлар ва ш.к. Хўш, режа ва режалаштириш нима ўзи? Маълумот берувчи ва илмий адабиётларда қуйидагича таъриф келтирилган. Режа – олдига қўйилган ғоялар, мақсадлар ва вазифаларга эришишга қаратилган чоралар ва ҳаракатлар тизими. У фаолият ва уни ривожлантиришни башорат қилиш натижаларини бошқариш учун қўлланилади 1 . Чора-тадбирлар амалга ошириб борилиши ва ҳолатнинг ўзгариши билан режа тегишли кўрсаткичларга тузатиш киритилган ҳолда ўзгартириб борилади. Режа фақат катта ва ўрта корхонлар ва фирмаларгагина эмас, балки кичик корхоналарга ҳам зарур. Режалаштириш – режани ишлаб чиқиш ва кейин унинг тадбирлари амалга оширилиши жараёнини назорат қилишдир. Кутилаётган шароитларда муқобил вариантларни қиёсий таққослаш орқали мақсадлар, воситалар ва ҳаракатлар ҳақида қарор қабул қилишга системали тайёргарлик бизнесни, 1 Бгатов А.П. Туристские формальности. Учебное пособие. 2004.

жумладан туристик бизнесни режалаштиришнинг моҳиятини ташкил қилади (2.1-чизма) Туризмни режалаштириш мажбурийдир. Режалаштириш туризмни ривожлантиришнинг барча босқичларида – халқаро, миллий, минтақавий, маҳаллий, шунингдек фирмалар даражасида амалга оширилиши керак. Бу соҳани режалаштириш назорат қилинадиган, комплекс ва барқарор асосда бўлиши керак. Режалаштириш Сиёсатни му қ обил (альтернатив) асослаш, мақсадлар, воситалар, ҳаракатлар, минтақавий равишда туризм ривожининг турлари ва пропорциялари Туризм ривожининг иқтисодий уйгунлигини келтириш, минтақанинг, туманнинг, туристик фирманинг экологик ва ижтимоий имкониятлари. Мақсадли функция Туризмнинг тегишли турларида потенциал мижознинг талабини қондириш, махсулот ва хизматларни таклиф қилиш, жонлантирилган фойданинг минимал ҳаражатларга максимал фойда олиш

Туризм тартибсиз ривожланаётган жойлар кўпинча ҳам маҳаллий аҳолининг ҳаётига, ҳам туристларнинг дам олишига зарар етказаётган экологик ва ижтимоий муаммолардан зиён кўрмоқда. Бу маркетингни қийинлаштиради ва иқтисодий даромадларнинг пасайиб кетишига олиб келади. Назорат қилинмайдиган туризм туман лари режали асосда ривожланаётган туристик марказлар билан самарали рақобат қилишга қодир эмас. Бундай туманларни режали ёндашув асосида қайта ташкил қилиш мумкин, бироқ бу катта маблағлар ва кўп вақт сарфлашни талаб қилади. Кўп мамлакатларда туристик бизнес ҳалигача фаолиятнинг нисбатан янги тури ҳисобланади. Бу ерларда режалаштириш бу соҳанинг оёққа туриши учун муҳим шарт-шароит бўлиши мумкин. Ривожланан туристик саноатга эга мамлакатларда режалаштириш иқтисодиётнинг ушбу секторини кенгайтириш ва унинг келажакдаги ҳаётий қобилиятини таъминлаш учун зарур. Режалаштириш авваламбор миллий ва минтақавий босқичларда амалга оширилиши керак. Бу босқичларда биринчи навбатда туризмни ривожлантириш сиёсати, структуравий режа, объектларнинг стандартлари, тармоқни ривожлантириш учун зарур бўлган институцион ва бошқа таркибий қисмлар белгилаб олинади. Кейин шу асосда туризмнинг алоҳида турлари ва шаклларининг янада батафсилроқ режалари ишлаб чиқилади. Тармоқни миллий, минтақавий ва маҳаллий даражаларда режалаштириш ани қ вазифаларни ҳал қилишга имкон беради. Бу вазифалар қаторига қуйидагилар киради: туризмни ривожлантириш сиёсатининг умумий йўналишларини аниқлаб олиш; туризмнинг табиий ва маданий захиралари доимо қўллаб- қувватланиши ва сақланишини таъминлаган ҳолда туризмни ривожлантириш; туризмни ривожлантириш йўналишларини умумий сиёсат ва мамлакат ёки минтақани ривожлантириш режаларига киритиш,

иқтисодиётнинг ушбу ва бошқа соҳалари ўртасида мустаҳкам алоқа ўрнатиш; давлат ва хусусий сектор томонидан туризмни ривожлантириш бўйича қарорлар қабул қилиш учун рационал асосларни таъминлаш; тармоқдаги кўплаб таркибий қисмларнинг барчасини мувофиқлаштирилган ҳолда ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратиш; туризмдан олинадиган иқтисодий, экологик ва ижтимоий даромадларни ижтимоий фойда ўртасида адолатли тақсимлаш ва туризм билан боғлиқ салбий таъсирларни энг кам даражага етказиш билан параллел ҳолда оптималлаштириш ва мувозанатга келтириш; туристларни жойлаштиришни белгилаб берувчи ва унга раҳбарлик қилувчи тузилмаларни яратиш; ани қ туманларда туризмни ривожлантиришнинг батафсил режаларини тайёрлаш бўйича кўрсатмалар (директива) ва стандартлар ишлаб чиқиш (улар ўзаро келишилади ва бир-бирини тўлдиради); зарур ташкилий ва интитуцион тузилмаларни яратиш йўли билан тармоқни ривожлантириш сиёсати ва режасини самарали уйғунлаштириш; туризм соҳасидаги давлат ва хусусий секторнинг фаолиятини ва инвестициялашни мувофиқлаштириш; тармоқни ривожлантиришнинг бориши ва йўналишини доимий назорат қилиш учун мўлжаллар(ориентир)ни таъминлаш. Миллий, минтақавий ва маҳаллий босқичларда туризмни ривожлантиришга режали ёндашув ғояси кенг тарқалиб бўлган, лекин уни амалиётга жорий қилиш ҳалигача турли омиллар, кўпинча иқтисодий сабаблар билан оқсамоқда. Баъзи туманларда амал қилаётган режалар эскирган ва ҳозирги бозор шароитларини ва келгусида башорат қилинаётган тенденцияларни ҳисобга олган ҳолда қайтадан кўриб чиқишга муҳтож. Ҳозирги вақтга келиб шу нарса аён бўлдики, туризм риволанишининг турли босқичларида уни режалаштириш ва режаларни белгиланган

муддатларда амалга ошириш мамлакат ва тегишли минтақалар учун сезиларли фойда келтиришга хизмат қилади. 2. Туризм соҳасида режалаштиришнинг назарий, услубий асослари ва тамйиллари. Туризмни режалаштиришнинг муҳим назарий тамойиллари қуйидаилар киради: - туризмни комплекс тизим сифатида режалаштириш; - унинг барқарор ривожланишини режалаштириш; - истиқболга мўлжалланган ва стратегик режалаштириш; - туризмни режалаштиришда маҳаллий ҳокимият органлари ва жамоатчиликнинг иштироки. Режалаштириш услубологиясининг асосини ижтимоий маҳсулотни қайта ишлашниг ҳам умумий, ҳам ўзига хос иқтисодий қонунлари ташкил қилади. +онунларнинг талаблари тегишли ҳолатлар ва қоидаларга риоя қилиш заруриятини келтириб чиқаради. Туризм соҳасида режалаштириш иқтисодий-математик, статистик, башорат, эҳтимолий-таҳлилий ва бошқа услубологик тамойилларга асосланади. Туризмни режалаштиришнинг назарий тамойилсини батафсилроқ кўриб чиқамиз. 2.1 Туризмни комплекс тизим сифатида режалаштириш. Комплекс режалаштириш назарий томондан талаб ва таклиф омилларининг ўзаро боғлиқ тизими сифатида олиб қаралади. Талаб омилларининг тизимини туристик маҳсулотнинг халқаро ва ички бозорлари, туристик туманларнинг туристик диққатга сазовор жойлар, объектлар ва хизматлардан фойдаланадиган маҳаллий аҳолиси белгилаб беради. Таклиф омилларининг тизими ўз ичига қуйидагиларни олади:

диққатга сазовор жойлар ва улардан фойдаланиш ҳамда хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлган фаолият турлари; туристлар тунаш учун тўхтайдиган жойлашиш воситалари; бошқа туристик объектлар ва хизматлар (овқатланиш корхоналари, магазинлар, тиббий пунктлар, саёҳатлар ва экскурсияларни ташкил қилиш, банк хизматлари, валюта алмаштириш); транспорт (туристларга тақдим этиладиган барча транспорт турлари); инфраструктура (сув ва электр таъминоти, канализация, чиқитларни йўқотиш, телекоммуникация, шунингдек, атроф муҳитни ҳимоя қилиш, унинг юқори сифатини таъминлаш); институцион таркибий қисмлар (туризмга таллуқли давлат, тижорат ва хусусий тузилмалар, қонун ва меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар, барча босқичлардаги касбий тайёргарлик ва қайта тайёрлаш, реклама-ахборот фаолияти, визаларни расмийлаштириш, туристлар кирадиган ва чиқадиган пунктларда божхона расмиятчиликларини енгиллштириш ва б.). Туризмни комплекс режалаштириш талаб ва таклифни ташкил қилувчи барча таркибий қисмларнинг мувофиқлашган ҳолда фаолият кўрсатишини ҳисобга олиши зарур. Туризмни мамлакат ёки тегишли минтақани ривожлантиришнинг умумий сиёсати, режаси ва моделига уйғунлаштириб юбориш жуда муҳим аҳамият касб этади. Бундай қўшилиш ривожланишниг турли йўналишлари учун маълум ресурслардан фойдаланиш билан боғлиқ ҳар қандай зиддиятларни (масалан, ҳам маҳаллий аҳоли, ҳам туристларнинг эҳтиёжини қондириш учун қиммат инфраструктура тақдим этиш) ҳал қилишга имкон беради. Комплекс режалаштириш ўзгараётган барча шароитларга мослашишга имкон беради. У башорат қилинаётган шароитларни ҳисобга олган ҳолда ривожланишнинг аниқ моделини назарда тутади.

Комплекс режадаги тадбирларни амалга оширишда бажариш мумкин бўлган ижодий ва инновацион хусусиятга эга тавсиялар, усулларни ишлаб чиқиш муҳим босқич ҳисобланади. 2.2.2. Туризмнинг барқарор ривожланишини режалаштириш. Барқарор ривожлантириш – ҳозирги вақтда туризмни режалаштиришда қўлланилаётган асос бўлувчи тамойилдир. У ХХ аср 80 йилларининг бошида халқаро майдонда анча оммавий бўла борди. 1999 йилда БМТ Бош Ассамблеяси томонидан қуйидаги аниқ таъриф қабул қилинди: «Барқарор туризм - ўз фаолияти билан атроф муҳитга шикаст етказмайдиган, иқтисодий ҳаётий қобилиятга эга, шунингдек маҳаллий аҳолининг шаклланган маданий анъаналарига ва ижтимоий асосларига салбий таъсир кўрсатмайдиган туризмдир». Барқарор ривожлантириш тамойили асосида туризмни режалаштириш айниқса бевосита табиий муҳит, тарихий мерос, маданий ёдгорликлар билан боғлиқ фаолият турларида муҳим аҳамият касб этади. Агар бу ресурслар бузилса ёки уларнинг ҳолати ёмонлашса, у ҳолда туристик минтақалар авваламбор юқори сифатли экологик даражага эга марказларга интиладиган дам олувчилар учун жозибадорлигини йўқотади. Мана шунинг учун ҳам туризмни барқарор ривожлантиришни таъминлаш тамойилида қурилиш жараёнида туризм объектларини жойлаштиришнинг энг мақсадга мувофиқ типи ва турини танлаб олишда атроф муҳитнинг барча элементларини синчиклаб кузатиш, таҳлил қилиш ва ҳисобга олишни назарда тутадиган экологик режалаштириш бирламчи услуб ҳисобланади. Бундай ёндашувда, масалан, сув босадиган текисликлар, тик тоғ ёнбағирларида ва ш.к. интенсив қурилиш истисно қилинади. Барқарорлик тамойили асосида туризмни ривожлантириш кўп жиҳатдан атроф муҳитни муҳофаза қилиш, туристик ресурсларни сақлаб қолишга йўналтирилган фаолиятни асосли равишда маблағ билан таъминлашга хизмат қилади.

Бундай ёндашувга асосланган туризмни режалаштириш тамойилси туризмни ривожлантиришнинг муҳим йўналиши ҳисобланади. Чунки маҳаллий аҳоли қиёфасида даромадлар тарзидаги (жумладан хорижий валютада ҳам) фойда олади, янги иш жойлари яратилади, маҳаллий ҳокимият органлари туризмни ривожлантириш, атроф муҳитни сақлаш, экологияни яхшилашга ёрдам беради. Туризмни барқарор ривожлантириш тамойилининг муҳим омили – маркетинг нуқтаи назаридан унинг муваффақиятини, маҳаллий аҳолига ва атроф-муҳитга фойдасини таъминловчи сифатидир. Шу билан бирга сифатли туризм албатта қиммат бўлиши керак деган тасаввур туғилмаслиги лозим. У «нарх ва сифатнинг яхши мутаносиблиги»ни таъминлайдиган диққатга сазовор жойлар, объектлар ва хизматларни қамраб олади, туристик ресурсларни муҳофаза қилади ва маҳаллий атроф муҳит ва аҳолига ҳурматини намоён қиладиган меҳмонларни жалб этади. 2.3. Туризмни истиқболли ва стратегик режалаштириш. Истиқболли ва стратегик режалаштириш доирасида мақсад ва вазифалар белгилаб олинади, ривожлантиришнинг мақбулроқ моделлари ва бошқа тадбирлар шакллантирилади. Туризмни ривожлантиришнинг истиқболли ва стратегик режалари нисбатан узоқ вақтга (10–15, баъзан эса 20 йилга) мўлжаллаб ишлаб чиқилади. Бу мамлакат ёки минтақадаги ҳолат эволюциясининг башоратидан келиб чиқиб амалга оширилади. Масалан, миллий паркларда ва туманларда йирик курортлар ёки туристик марказларни яратиш бўйича аниқ лойиҳаларни амалга ошириш узоқ вақт талаб қилади. Истиқболли ва стратегик режалаштириш натижалари жуда ўхшаш, лекин кейингисининг натижалари башорат қилинаётган келажакда тез ўзгарувчан ва олдиндан кўриб бўлмайдиган вазиятлар туфайли юзага келадиган ташкилий масалаларни ечишга кўпроқ мўлжалланган.

Стратегик режалаштириш фақат туризмни ривожлантиришнинг узоқ муддатли комплекс дастури доирасида истиқболли режалаштириш билан ўзаро боғлиқликдагина анча фойдалидир. Агар стратегик режалаштиришни ажратилган ҳолда қўлласак, у камроқ комплекс хусусиятга эга бўлади ва режалаштиришнинг барқарорлиги каби узоқ муддатли дастурларни ҳал қилишдан узилиб қолиши мумкин . 2.4. Туризмни режалаштиришда маҳаллий ҳокимият идоралари ва жамоатчиликнинг иштироки. Туризмни режалаштиришга тегишли туманларда маҳаллий аҳолининг намоёндаси бўлган маҳаллий ҳокимият органлари ва жамоатчилик ташкилотлари жалб қилиниши керак. Агар бу вакиллар туризм келтирадиган фойдаларни англаб етсалар, улар фаолиятнинг ушбу турини ҳар томонлама қўллаб-қувватлайдилар. Маҳаллий ҳокимият органлари ва жамоатчилик вакилларининг туризмни ривожлантириш режаларини ишлаб чиқиш ва мувофиқлаштиришдаги иштироки махсус комиссиялар тузиш йили билан амалга оширилади. Улар режаларнинг лойиҳаларини ўрганиб чиқадилар, манфаатдор давлат органлари ва идоралари, хусусий сектор вакиллари, жамоатчилик, диний ва бошқа ташкилотлар вакиллари иштирокида туристик фаолиятни амалга ошириш сиёсати ва йўналишлари бўйича режалар ишлаб чиқарувчиларга тавсиялар берадилар. Туризмни ривожлантириш режаларини кўриб чиқишнинг усулларидан бири жамоатчилик тингловларини эшитидир. Бу аҳолига режалаштирилаётган чоралар ҳақида билиш ва ўз фикрини билдиришга имкон беради. Шунингдек, махсус семинарлар ўтказиш орқали турли босқичларда режалар лойиҳалари билан танишиш ҳам мақсадга мувофиқдир. Бу семинарлар иштирокчилари туризмни ривожлантириш ва унинг мамлакат, минтақа, туман иқтисодиётига таъсири тўғрисида ахборот оладилар. Бунда оммавий ахборот воситалари кенг жалб қилинади.

Йирик лойиҳалар одатда туризм бўйича марказий ва митақавий идоралар томонидан маҳаллий ҳокимият органлари ва туман жамоатчилигини жалб қилган ҳолда ишлаб чиқилади. Бунда кўриб чиқилаётган масала бўйича ягона фикрга келиш жуда муҳимдир. Бунга эса режалаштиришнинг «тепадан пастга» ва «қуйидан юқорига» услубларини уйғунлаштиргандагина эришилади. Юқорида айтилганларидан келиб чиқиб хулоса қилиш мумкинки, бозор иқтисодиёти шароитларида туризмни ривожлантиришни режалаштириш мажбурийдир. У туризмнинг турли даражалардаги ривожланиш хусусиятлари, фаолияти ва иқтисодий самарадорлиги, унинг мамлакат халқ хўжалиги иқтисодига қўшган ҳиссасини ҳисобга олган ҳолда ноишлаб чиқариш соҳасида режалаштиришнинг назарий тамойиллари, услубологик асослари ва тамойилларига таяниши керак. 3. Туризмни режалаштириш услублари. Иқтисодий қонунларга кўра ҳар қандай бошқа фаолият каби туристик фаолият тизими ҳам икки кичик тизимга бўлинади. Бу кичик тизимлар қуйидагиларни амалга оширади: халқаро ва ички туристик бозорларда туристик ма ҳ сулотлар ва хизматларни ишлаб чиқиш, реализация қилиш ва такомиллаштириш; корхонанинг фаолиятига раҳбарлик қилиш, тадбиркорлик чора- тадбирлари бажарилишининг самарадорлигини таҳлил қилиш ва баҳолаш, туристик бизнес бозорларида шароитлар ўзгарганда режа кўрсаткичларига тузатишлар киритиш. Бу кичик тизимларнинг мустаҳкам ўзаро алоқада бўлиши тадбиркорга максимал иқтисодий фойда олишига имкон беради. Бу муаммони ҳал қилиш учун умуман туризмни ривожлантириш ва унинг ташкил этувчи турлари ва тузилмаларининг мутаносиблигини башорат қилиш, режалаштиришнинг

барча босқичларида асосланган қарорлар қабул қилиш учун тавсиялар ишлаб чиқиш. Бу вазифаларни бажариш иқтисодий-математик услублар ва моделлардан (эксперт баҳолаши, корреляция-регрессия таҳлили, меъёрий, балансли ва бошқалар) кенг фойдаланишни талаб қилади. Комплекс ва узоқ муддатли вазифаларни бажариш учун системали анализ ва синтез услубидан фойдаланилади. Кўп омилли объектлар (инвестиция, сотиш, фойда ва бошқалар) ни бир неча йиллардаги статистик маълумотлар асосида башорат қилиш регрессиявий таҳлил йўли билан амалга оширилади. У маълум катталикнинг ушбу катталикка таъсир қилувчи кўрсаткичларга боғлиқлигини тадқиқ этишни назарда тутади. Корреляция (жуфт ва кўп марталик) турли омиллар ва тенденциялар ўртасидаги ўзаро алоқани белгилаб беради, уларнинг бир-бирига таъсирини аниқлайди. Ўзгарувчан ўрта услуби шуни назарда тутадики, вақт қатори бўйича кейин келадиган кўрсаткич ўз катталиги бўйича охирги йиллардаги (ойлардаги) ўртача миқдорига тенг. Энг кенг тарқалган услуб э ксперт баҳолаш услубидир. У далиллар, интуиция ва юқори малакали мутахассисларнинг фикридан фойдаланиш, кенг ахборот алмашиш асосида таҳлил қилинаётган ёки режалаштирилаётган масалани жамоа бўлиб ўрганишни таъминлайди. Эксперт сўровини ўтказаётганда асосий вазифа экспертга таҳлил қилинаётган ҳодисанинг энг ҳақиқатга тўғри келадиган моделини яратишга (масалан туризмни унинг турлари ва туманлари бўйича ривожлантиришнинг сўнгги натижалари) ёрдам беришдан иборат. Гуруҳий эксперт баҳолашларини амалга оширишда кўп марталик, оммавий хизмат кўрсатиш ва бошқа назарияларнинг аппаратидан фойдаланилади. Истиқболни белгилашга қаратилган режали кўрсаткичларни ҳисоб- китоб қилиш учун меъёрий услуб қўлланилади. У олдиндан қонунчилилк ёки

идоравий асосда ишлаб чиқилган меъёрлар ва меъёрийларга асосланади. Улар ресурсларга оид, иқтисодий ва ижтимоийга бўлинади. Ривожланишнинг ижтимоий-иқтисодий жараёнларини моделлаштириш услуби иқтисодий-математик моделларга асосланади. Бу моделлар шахсий компьютердан фойдаланиб қўйилган вазифаларни ҳал қилишга имкон беради. Моделлаштириш кўпинча режалаштирилаётган жараёнда структуравий ўзгаришлар эҳтимоли катта бўлмаган қисқа муддатли, тезкор режалаштиришда қўлланилади. Фан ва амалиётда «харажат-тайёрлаш» услуби сифатида маълум бўлган б алансли услуб универсал аҳамиятга эга. У эҳтиёжларни ресурслар (моддий, молиявий, кадрлар ва ш.к.) билан боғлайди. Унинг ёрдамида ресурслардаги номутаносибликлар очилади, халқ хўжалигидаги мутаносибликлар тартибга солинади, режанинг бўлимлари ва кўрсаткичлари ўртасидаги нисбат асослаб берилади, заҳиралар аниқланади, макроиқтисодий мувозанат ўрнатилади. Турли босқичларда туризмни режалаштириш услублари, қоида тариқасида ё ахборотларнинг жуда кўплиги билан, ёки унга ишлов беришнинг қийинлиги билан тавсифланади. Бундай камчиликларни истисно қилиш учун ахборот тўплаш ва унга ишлов беришнинг компьютер тизимини комплекс қўллаш мақсадга мувофиқ. Туризм соҳасига ихтисослашган дастурий таъминот стратегик ва тактик режани ишлаб чиқиш, стандарт ҳужатларни тайёрлаш ва босиб чиқариш учун қулай воситадир. 4. Бизнес режа ишлаб чиқишнинг услубий асослари. Режалаштиришсиз туристик бизнес олиб бориш самарасиз бошқарув қарорлари қабул қилишга, бунинг натижасида эса – норентабел фаолиятга олиб келади. Режа туфайли кутилаётган натижалар баҳоланади, уларга эришиш стратегияси аниқланади, тадбиркорлик таваккалининг хусусияти ва ҳажми тўғри ва ўз вақтида белгилаб олинади. Режа фирмани ривожлантириш ва унинг бозордаги барқарорлиги, шунингдек фирмагараҳбарлик қилиш имкониятларини тавсифлайди.

Фирма ичидаги режалаштириш бизнес-режа ишлаб чиқилишини назарда тутади. Бу ҳужжат фирма фаолиятининг асосий томонларини комплекс тадқиқ қилиш натижаси бўлиб, тадбиркорнинг ўз ишини ташкил қилиши учун иш қуроли ҳисобланади. Бизнес-режа ҳам фирма ичидаги, ҳам ундан ташқаридаги ривожланиш истиқболларини баҳолайди. У шериклар ҳаммуассислар қўллаб-қувватлаши мумкин бўлган қарорлар қабул қилиш учун керак. Ушбу ҳужжат асосида ҳаётий муҳим масалалар - фойдани тақсимлаш, дивидендлар тўлаш, ишлаб чиқаришнинг ташкилий тузилмаларини такомиллаштириш, шериклар билан муносабатларнинг хусусиятларини ўзгартириш кабилар ҳал қилинади. Бизнес-режа фирма ходимлари учун ҳам муҳим роль ўйнайди, фирма ходимларининг ушбу режани амалга ошириш устидаги ишончли меҳнати иш юритишнинг муҳим шартидир. У, шунингдек, тадбиркорлик лойиҳасини ивестициялашга қодир бўлган ташқи истеъмолчиларнинг баъзи тоифалари учун ҳам мўлжалланган ҳужжат ҳисобланади. Инвесторлар, айниқса, режанинг сифатига, уни ташкил қилувчи таркибий қисмларнинг синчиклаб ишлаб чиқилганлиги ва бири-бири билан боғлиқлигига жуда катта талаб билан муносабатда бўладилар. Бизнес режа булардан ташқари қуйидаги вазифаларни ҳам ҳал қилишга имкон беради 2 : фирмани ривожлантиришнинг эҳтимол тутилган йўналишлари (тамойиллар, лойиҳалар) иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқлигини асослаш; фаолиятнинг кутилаётган молиявий натижаларини, биринчи навбатда, туристик маҳсулотни сотиш, фойда олиш, қўйилган капитал келтирадиган даромадни аниқлаш; фирма танлаган стратегияни маблағ билан таъминлаш манбаларини, яъни пул ресурсларининг жамланиши усулларини аниқлаш. 2 Планирование туризма. Учебное пособие. Юреев А.П. Донецк 2003 г.

Бизнес-режани яратишда турли соҳа мутахссислари иштирок этишади. Фирма миқёси ва молиявий аҳволидан келиб чиқиб, ҳужжатни ё унинг ходимлари ёки ихтисослашган агентликлар ишлаб чиқади. Йирик туристик корхоналар, қоида тариқасида, штатсиз маслаҳатчиларни жалб қилган ҳолда ўз мутахассислари ва экспертлардан гуруҳлар шакллантиради. Фирма раҳбарининг бизнес-режа тузишдаги иштироки мажбурий (у ёки бу даражада), чунки айнан у тайёрланган ҳужжатни ташқи истеъмолчилар ва потенциал инвесторларга, уларнинг қўллаб қувватлашларига эришиш ва зарур кредитларни олиш мақсадида тақдим этади. Бу иштирок режани ишлаб чиқиш жараёнига бевосита раҳбарлик қилишда ҳам, энг долзарб ва фойдали вазифаларни қўйишда, режанинг тузилиши ва асосий бўлимларини шакллантиришда, унинг бажарилишини умумий назорат қилишда ҳам намоён бўлади. Кичик лойиҳанинг бизнес-режасини тадбиркорнинг ўзи мутахассис- иқтисодчини жалб қилган ҳолда тайёрлаши мумкин. Бу мутахассис бозордаги истиқбол ва талабни тез ва малакали баҳолайди, режанинг молиявий кўрсаткичлари бир-бирига боғлиқ бўлишини амалга оширади, унинг умумий молиявий баҳосини чиқаради. Каттароқ лойиҳалар инженер ходимларнинг иштирокини талаб қилади, чунки иқтисодчи ҳар доим ҳам техник ёки технологик муаммоларни тўғри ечишга қодир эмас. Йирик бизнес-режа ишлаб чиқишда (масалан, миллий ёки минтақавий даражада туризмни ривожлантиришни режалаштиришда) одатда қуйидагилар қатнашадилар: тармоқ иқтисоди бўйича мутахассис (раҳбар сифатида), инженер, инфраструктура бўйича технолог ёки механик, зарурат туғилганда – инженер-қурувчи. Бизнес-режа доимий амал қилувчи ҳужат ҳисобланади. Бизнес режага уни амалга оширишда юзага келган объектив шароитлардан келиб чиқиб тузатишлар киритилиши мумкин. У мўлжалланаётган муддатлар бутун лойиҳани ёки унинг алоҳида қисмларини амалга ошириш давомийлигига боғлиқ ва одатда бир йилдан беш йилгача муддатга тузилади. Бунда

лойиҳани амалга оширишнинг ҳар бир жорий йилини ой ёки чорак бўйича бўлиб режалаштириш тавсия қилинади. Бизнес-режа ишлаб чиқилишининг қиймати унинг мураккаблиги, дастлабки тадқиқотларнинг аниқлиги, зарур ахборотлар ҳажми ва бошқа шакллантирувчи кўрсаткичлардан келиб чиқиб белгиланади. Бундай қийматнинг умум томонидан тан олинган меъёрлари йўқ, шунинг учун ҳужжатнинг нархи буюртмачи ва бажарувчи ўртасида тузилган шартномадан келиб чиқиб ўрнатилади. 5. Туристик корхона бизнес-режасини шакллантиришнинг хусусиятлари ва босқичлари Туристик корхонанинг бизнес-режасини ишлаб чиқиш босқичма-босқич (итератив) услуб билан амалга оширилади. Бу жараённинг сўнгги натижаси ушбу корхонани яратиш ёки унинг инвестиция вазифаларини ва туристик маҳсулотни замонавийлаштириш бўйича дастурларини амалга оширишнинг мақсадга мувофиқлигини асослаб беришдир. 2. 2 .-чизмада тақдим этилган бизнес-режани ишлаб чиқиш босқичлари ва кетма-кетлигини батафсилроқ қараб чиқамиз. Туристик корхонанинг бизнес-режаси Корхона фаолият ининг асосий турлари н и танлаш Бизнесни жойлашти риш ырнини (географи ясини) т анлаш туристи к мащсуло тни ытказиш бозорин Ра=обат мущити ни тащлил =илиш Маркетинг ни режалашти риш Ишлаб чи=ариш ни режалаш тириш ва туристик мащсулот нинг сифатини Ходимла рнинг ишини режалаш тириш Юридик режала штириш Таваккаллар ни Молиявий режалаштир иш Инвести цион режала штириш

Корхона фаолиятининг асосий турларини танлаш. Бу босқичда қуйидаги тавсияларга амал қилиш зарур: фаолиятнинг ёндош турларини назарда тутиш, яъни кўпинча тадбиркорга боғлиқ бўлмаган турли сабаларга кўра (миллатлараро низолар, солиқ сиёсати, божхона пошлиналари, транспорт тарифларининг ўзгариши, инфляция даражаси ва ш.к.) келиб чиққан молиявий таваккаллар эҳтимолини камайтириш учун туристик бизнесни диверсификация қилиш; асосий ва қўшимча фаолиятнинг узоқ муддатга устувор бўладиган, миллий, минтақавий ёки маҳаллий даражада маълум солиқ имтиёзларига эга бўлиши мумкин бўлган турларини танлаб олиш, яъни аввал-бошдан бизнес режага барқарорлаштирувчи омиллар ва банкротликнинг олдини олувчи тадбирларни киритиш. 2. Бизнесни жойлаштириш ўрнини (географиясини) танлаш. Агар фирманинг асосий фаолияти фақат ички саёҳат турларини амалга оширишни назарда тутадиган бўлса, у ҳолда туристларни қабул қилиш-жўнатиш туманини аниқлаб олиш зарур. Халқаро туризмни амалга оширишда фаолият жойи (мамлакат, минтақа), туристик маҳсулотни ўтказишнинг халқаро бозорлари танлаб олинади. 3. Танлаб олинган минтақаларнинг рақобатбардошлигини баҳолаш мақсадида туристик маҳсулотни ўтказиш бозорини тадқиқ этиш, уларда бизнес борасида ўз сегментини ва йиллар, мавсумлар, ойлар бўйича келажакда бозорнинг максимал сиғимини аниқлаб олиш. Бу босқичда шунингдек даромадларнин келгуси манбалари башорат қилинади. 4. Рақобат муҳитини таҳлил қилиш. Статистик маълумотлар (танлаб олинган минтақада ҳаракат қилаётган фирмалар сони, уларнинг туристик маҳсулотлари рализация қилинишинин ҳажми, нарх омиллари) тадқиқ қилинади, ўз маҳсулоти ва рақобатчиларнинг ўхшаш маҳсулоти ўртасидаги фарқ аниқланади.

Рақобат муҳити таҳлил қилингандан сўнг қуйидаги учта қарордан бири қабул қилинади: мазкур минтақанинг бозоридан кетиш; «ўз сегменти»ни эгаллаб олиш бўйича стратегия ишлаб чиқиш; туристик ма ҳ сулотлар ва хизматларнинг рақобатдан ташқари тўпламини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш. 5. Маркетинг режалаштириши. Óíãà қóéèäàãè òàøêèë қèëóâ÷èëàð êèðèòèëàäè: туристик маҳсулотни реализация қилиш технологияси, сотувларни рағбатлантириш усуллари, нархни ташкил қилиш, реклама тадбирлари, сотувдан кейин мижозларга хизмат кўрсатиш бўйича ишлар, фирма ҳақида жамоатчилик фикрини шакллантириш. 6. Ишлаб чиқаришни режалаштириш ва туристик маҳсулотнинг сифатини назорат қилиш. Бу босқичда қуйидагилар режалаштирилади: тур (сайр)ларни тайёрлаш ва уларни услубик таъминлаш, ваучерларни ишлаб чиқиш, туристларни суғурта қилишни таъминлаш, шартномавий ҳужжатларни тайёрлаш, шунингдек, тақдим этилаётган хизматларнинг сифатини таъминлаш ва назорат қилишни таъминлаш тизимини ишлаб чиқиш, лицензия олиш учун ҳужжатлар пакетини тузиш ва б. 7. Ходимларнинг ишини режалаштириш. Штатларни шакллантириш ва ходимларни бошқариш жараёни қуйидагиларни ўз ичига олади: фирманинг бўлинмалари бўйича ходимларнинг керакли миқдорини ҳисоблаб чиқиш; штатлар жадвали, малака талаблари ва лавозим бўйича йўл- йўриқларни тузиш; меҳнатга ҳақ тўлаш турларини, ёллаш тизимини, фирма ишининг регламентини (жадвалини) ва унинг уставини асослаш. Ходимлар фаолиятини режалаштириш корхонанинг ташкилий-ҳуқуқий шакли ва типи, унин мулкчилик шакли ва ходимларни тавсифловчи бошқа омиллар билан белгиланади. Фирма иш бошлаган илк босқичда штатдаги ходимлар сони энг кам даражада бўлиши зарур. Бу даврда малакали ходимлар ҳақидаги маълумотлар базасидан фойдаланиш тавсия қилинади, улар контракт асосида

жалб қилиниши мумкин (гидлар, экскурсоводлар, транспорт воситаларининг ҳайдовчилари, гуруҳлар раҳбарлари ва б.). Ишга ёллашда тегишли соҳада фаолият кўрсатишга лицензия борлигига эътибор қаратиш лозим. 8. Юридик режалаштириш. Бу босқич йирик туристик корхоналарнинг бизнес-режасини ишлаб чиқишда бўлади. Режалаштиришнин бу тури қуйидагиларни асослаб беради: мулкчилик шакли, ҳуқуқий мақом, бўйсунув схемаси, хўжалик фаолиятига маъмурий аралашиш чегараси, корхона (фирма)нинг ташкилий-ҳуқуқий шакли. Бу ерда шунингдек хўжалик шартномалари, контрактлар, битимлар ва бошқа зарур ҳужжатларнинг турлари ишлаб чиқилади. Фирманинг юридик хизмати маъмурият, технологик ва молиявий хизматлар билан бирга бош кадрлар блокига киради. 9. Таваккалларни бошқариш. У ўз ичига олдиндан кўриб бўлмайдиган ва салбий омилларнинг олдини олиш ва башорат қилиш бўйича чора -тадбирларни олади. Бу омилларга қуйидагилар киради: банкротлик хавфи; солиқ хизмати, санитария-эпидемиология назорати, давлат автомобил назорати, Ўзбекистон Республикаси Миллий банки тузилмалари, хўжалик суди, маҳаллий органларнинг санкциялари; шартномалар, контрактлар ва битимлар бўйича пенялар, жарималар, неустойкалар. Катта таваккалларга шунингдек фирмадаги низоли вазиятлар, валюта курсларининг ўзгаришлари, валюта девальвацияси. Инфляция ва бошқалар киради. Таваккалларнинг олдини олишни қуйидагилар таъминлайди: юридик, молиявий ва маркетинг хизматларидаги кадрлар малаксининг юқори даражадалиги; солиқ режалаштирилиши, битимлар ва бошқа фуқаровий- ҳуқуқий актлар тизимининг мавжудлиги; таваккалларнинг олдини олиш ва ушбу фаолият тури билан шуғлланаётган ходимларни рағбатлантириш тизимининг киритилиши. 10. Молиявий режалаштириш. Бу бизнес-режа ишлаб чиқишнинг энг муҳим ва мураккаб босқичидир. У, айниқса кредиторлар ва инвсторлар учун

алоҳида қизиқиш уйғотади, чунки ўзидан олдинги барча босқичларнинг натижаларини умумлаштиради, туристик бизнес корхонасининг инвестициялар ва кредитлардаги умумий эҳтиёжини асослаб беради, тадбиркорлик лойиҳасининг иқтисодий самарадорлигини белгилаб беради. Молиявий режа учта асосий бўлимни ўз ичига олади: даромадлар ва харажатлар (кирим ва чиқим); пул тушумлари ва тўловлар (касса бюджети ёки нақд пулларнинг ҳаракати); баланс (активлар ва пассивлар). Даромадлар ва харажатлар режасига қўшимча равишда инвесторлар одатда зарарсизлик нуқтаси ҳисоб-китобини талаб қилишади. Бу туристик маҳсулотни тўла ўтказишдан олинган умумий даромадлар уни ишлаб чиқариш, илгари суриш ва реализация қилиш билан боғлиқ харажатларни қоплаб кетадиган вазиятни баҳолашга имкон беради. Яъниким, бу кўрсаткич фирманинг харажатлари унинг даромадлари ҳисобига қопланиб кетиши учун сотилиши шарт бўлган маҳсулот бирлиги (турлар, йўлланмалар) нинг миқдорини акс эттиради. Зарарсизлик нуқтасини ҳисоблаб чиқариш учун қуйидаги формула қўлланилади: , З Ц З К пер р пост   (2.1.) бу ерда С – зарарсизликка (зарарсизлик нуқтаси) эришиш мумкин бўлиши учун ишлаб чиқилган ма ҳ сулотлар (турлар (сайр), хизматлар, йўлланмалар) сони; Х доимий – вақтнинг таҳлил қилинаётган даври (кўпинча йил) давомида туристик маҳсулотнинг бутун ҳажмини ишлаб чиқариш, илгари суриш ва сотиш учун зарур бўлган доимий харажатларнинг умумий суммаси; Х ўзг – туристик маҳсулот бирлигини тайёрлаш, илгари суриш ва реализация илиш учун зарур бўлган ўзгарувчан харажатлар суммаси; Н р – туристик маҳсулот бирлигини реализация қилиш нархи.

Доимий харажатлар (Х доимий ) ўз ичига қуйидагиларни олади: тарафлар ташкилотларининг туристик маҳсулот ишлаб чиқаришда хизмат кўрсатишга бўлган ҳуқуқни сотиб олишга кетган сарфлари (туристларни жойлаштириш ва овқатлантириш, транспорт, экскурсия, тиббий, виза ва бошқа хизмат кўрсатиш турлари); бевосита туристик маҳсулот ишлаб чиқариш билан боғлиқ харажатлар (бинолар ва техник воситаларни ижарага олиш, банк кредити ва инвестицияларни қайтарши, улар бўйича фоизлар тўлаш, амортизация қайтармалари, коммунал хизматларга кетган харажатларни тўлаш); корхонанин г накладной сарфлари. ўзгарувчан харажатларга (Х ўзг ) – қуйидагилар киради:  туристик маҳсулотни илгари суриш ва сотиш билан боғлиқ тижорат харажатлари;  туристик маҳсулотни ўтказишни рағбатлантриш бўйича тадбирларга кетган сарфлар;  ўтказиш билан боғлиқ хизмат сафари (командировка) харажатлари. Зарарсиз ишлашни таъминлайдиган ишлаб чиқариш ҳажмини ҳисоблаб чиқишда бизнес-режада кўрсатилган башорат қилувчи кўрсаткичларга таяниш зарур. Агар реализация қилиш мўлжалланаётган туристик маҳсулотнинг бозор нархи унга кетган барча харажатларни қопламайдиган бўлса, у ҳолда унинг таннархини пасайтириш ёки барқарор талабга эга бошқа маҳсулот (хизмат)ни таклиф қилиб уни чиқаришдан воз кечиш керак. Ишлаб чиқаришнинг зарарсизлиги, туристик маҳсулотни илгари суриш ва реализация қилиш – динамик катталикдир. 11. Инвестицион режалаштириш. Фирманинг фаолиятини амалга ошириш ёки у таклиф қилаётган туристик ма ҳ сулотлар ва хизматлар учун молиявий ёрдам олиш зарур бўлганда ишлаб чиқилади.

Умуман олганда бизнес-режа – иш ҳужжати бўлиб, қўйилган вазифалар ва реал молиявий имкониятларнинг мувофиқлиги унинг стратегик хусусияти ҳисобланади. Батафсил ишлаб чиқилган бизнес-режа шериклар ва лойиҳачилар билан музокаралар жараёнида кенг қўлланиладиган бизнес таклиф учун асос бўлиб хизмат қилади. У фирманинг штатларига малакали мутахассисларни танлаб олиш, шунингдек ишончли инвесторлар ва кредиторларни жалб қилиш учун муҳим роль ўйнайди. 6. Туристик бизнес корхоналарида режавий-иқтисодий ишларни ташкил қилиш Туристик соҳа корхоналарида режавий-иқтисодий ишларни ташкил қилиш корхонанинг ҳажми ва типига боғлиқ. Кичик корхоналарда бошқарув функияларини батафсил тақсимлаш йўқ. Уларнинг биринчи раҳбарлари режалаштириш, фаолиятни ташкил қилишнинг барча икир-чикирлари ва йўналишини мустақил белгилайдилар. Ўрта ва йирик корхоналар стратегик, тактик ва жорий календарь режаларини марказлаштиришдан холи ҳолда, ташкилий тузилиш, турли хизматлар мутахассислари ва ходимлари ўртасида мажбуриятларни тақсимлаш, бошқарувчиларнинг бир-бирига бўйсуниши, фирманинг барча функцияларини яхлит ҳолда назорат қилиш ва мувофиқлаштиришни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқадилар. Чунки айнан тузилмавий бўлинмаларда туристик маҳсулот ишлаб чиқариш ва уни ўтказиш, фирма фаолиятининг турли йўналишлари бўйича оператив раҳбарлик қилиш борасида тажрибага эга ходимлар жамланган. Бўлинмалар фақат жорий режагагина эмас, балки тактик, баъзан эса стратегик режага киритиш учун таклифлар ишлаб чиқадилар ва илгари сурадилар. Амалиётда туристик фаолиятда режалар тузиш бўйича ишларни ташкил қилишнинг учта схемаси қўлланилади: фирма тузилишининг иерархик структураси бўйича «юқоридан қуйига», «қуйидан юқорига» ва доиравий режалаштириш (қарама-қарши усул).

Йирик ва ўрта туристик фирмаларнинг кўпчилигида ташкилий марказлаштирилган режалаштириш «юқоридан қуйига» қараб амалга оширилади. Бундай ёндашувда режа стратегиялари бошқарувнинг юқори даражасида бишлаб чиқилади, унда мақсадлар, туристик ма ҳ сулотлар ва хизматлар бозоридаги фаолиятнинг асосий йўналишлари, асосий маркетинг вазифалари, фирмани ривожлантириш йўллари аниқлаб олинади, шунингдек режадаги барча тадбирлар ва уларни амалга ошириш механизмининг бир- бирига боғлиқлиги таъминланади. Кейин бу мақсадлар, вазифалар ва кўрсаткичлар фирма тузилишининг қуйироқ босқичларига ўтказилиш даражасига қараб, янада батафсилроқ равишда бўлинмалар ёки алоҳида ходимларнинг режаларига киритилади. Аниқ бажарувчилар ёки бажаришда кўмаклашувчилар билан режадаги вазифалар келишиб олинганидан сўнг режалар фирманинг юқори раҳбарлари томонидан тасдиқланади. Режалаштиришни бундай ташкил қилиш корхонани бошқаришнинг юқори даражасида (директорлар кенгаши, президент ёки ижрочи директор, иқтисод бўйича вице-президент ва ш.к.) муҳим қарорларни марказлаштиришга асосланади. Бундай ташкиллаштириш тузилмаларнинг (филиаллар, бюролар ва ҳ.к.) календар режаларни умумфирма кўрсаткичлари базасида ишлаб чиқиш даги баъзи мустақиллигига йўл қўяди. «+уйидан юқорига» режалаштириш жойларда (тузилмавий бўлинмалар, бажаришда кўмаклашувчилар) режалар ишлаб чиқилишини, уларнинг корхона (фирма) умумий режаси даражасида келишилишини, мувофиқлаштирилишини ва тузилишини ўз ичига олади. +арама-қарши режалаштириш ҳозир айтиб ўтилган ҳар иккала усулни ўз ичига олади. «Юқоридан қуйига» жараёнида умумий мақсадлар (умумий стратегия, туризмнинг турлари ва уларнинг умумий салмоғи, бошқа корхоналар билан алоқалар, хўжалик фаолиятини назорат қилиш, мувофиқлаштириш ва бошқалар) бўйича дастлабки режалаштириш амалга

оширилади. +уйироқ даражаларда дастлабки режа тегишли кўрсаткичлар билан ани қ лаштирилади. Кейин жараён тескарисига қараб кетади, яъни «қуйида юқорига» бошланади. Бу босқичда режага самаралироқ қарорлар киритилади, унинг умумий тузилишидаги ва таркибий қисмлари орасидаги фарқлар бартараф қилинади. Эҳтимол тутилган ҳолатларга мувофиқ бу итератив жараён кўп марта – барча камчиликлар ва келишмовчиликлар, айниқса, шериклар билан юзага келадиганларини тўла бартараф этишгача амалга оширилади. +арама-қарши режалаштириш шакли иккита сезиларли устунликка эга: Юқори турувчи ғоялар ва мақсадларни билиш асосида қуйи турувчи ҳаракат мақсадлари, кўрсаткичлари ва муқобил вариантлари бўйича асосланган қарорлар; режалаштиришга туристик корхонанинг барча бўлинмалари ва мутахассислари ҳисса қўшадилар ва улардан фаолиятнинг аниқ ва умумий назорат кўрсаткичлари бўйича билимлар талаб қилинади. Режалаштириш бўйича функционал хизматлар туристик корхонанинг ҳажмига боғлиқ. Улар иқтисод ва молия бўйича фирма вице-президенти ёки тижорат директорига бўйсунадиган мустақил гуруҳлар бўлиши мумкин. Бундай гуруҳ таркибига қуйидагилар киради: бош ҳисобчи (ҳисобчи), режалаштириш бўлими бошлиғи, менежер-иқтисодчи (молия, меҳнат, меъёрлаштириш ва бошқалар бўйича), туризмни ривожлантириш ва туристик маркетинг бўйича менежерлар. Фирма ичидаги режалаштиришни амалга оширувчи аппарат корхонани бошқаришнинг турли босқичларидаги функционал бўлинмаларни (масъул ижрочиларни) ўз ичига олади. Режалаштириш – бошқарувнинг асосий функцияси бўлганлиги сабабли, режалаштиришнинг энг юқори бўғини директорлар кенгаши (президент ёки ижрочи директор) ҳисобланиб, корхона стратегияси ва тактикаси бўйича энг муҳим муаммолар юзасидан қарор қабул қилади.

Режалаштириш хизматининг функциялари қуйидагилар ҳисобланади: истиқболдаги ва жорий режаларни ишлаб чиқиш, уларни бажаришда кўмаклашувчилар билан келишиб олиш, режа кўрсаткичларига тузатишлар киритиш, уларни амалга ошириш, бажарилишини назорат қилиш. Санаб ўтилган функциялар туристик фирманинг типига боғлиқ. У ихтисослаштирилган ёки диверсификациялашган бўлиши мумкин (жадвал). жадвал. Ҳар хил турдаги туристик фирмаларда режалаштиришнинг хусусиятлари Фирманинг режалаштириш хизмати Туристик фирманинг типи Ихтисослаштирилган Диверсификациялашган Вазифаси Стратегия, тактика ва структурани шакллантириш Бўлинмаларнинг стратегияси, тактикси ва тузилишини бирлаштириш F оялар ва мақсадларни асослаб бериш, режани ишлаб чиқиш Марказлаштирилган ҳолда Бўлинмалар бўйича марказдан холи ҳолда Маркетингни излаш ва режалаштириш Режалаштириш ва маркетинг хизматлари кучи билан Ҳар бир тузилмавий бўлим ва бўлинмаларда

Ҳал қилинадиган асосий масалалар Фаолиятни таҳлил қилиш, рақобатбардошликни, маҳсулот ўтказиш бозорларини баҳолаш, туристик ма ҳ сулотлар ва хизматларни такомиллаштириш, уларнинг ҳажмини ошириш Ҳар бир бўлинма бўйича фаолиятни таҳлил қилиш, янги ма ҳ сулотлар ва хизматларни ишлаб чиқиш, уларнинг ассортиментини ўтказиш бозорларини кенгайтириш Фаолиятни назорат қилиш Тўғридан-тўғри Молиявий Фирмада фаолиятнинг йиллик режаси энг мукаммал ишлаб чиқилади. Унда бозорда талабга эга бўлган ва рақобатчиларга қараганда туристик корхона самаралироқ ва ўзи учун фойдалироқ бўлган, таклиф қиладиган хизматларнинг режаси ойлар бўйича батафсил баён қилинади. Шундай қилиб, туристик бизнес корхонасидаги режавий-иқтисодий иш энг асосланган ҳаракатларни қидиришга, режали қарорларни тизимлаштиришга, тижорат фаолиятида нотўғри қарорлар қабул қилиш таваккалини камайтиришга йўналтирилган бўлиши керак.

Хулоса Ҳар қандай мамлакатда т уризмни ривож лантиришда режалаштириш мажбурий ҳамда жуда муҳимдир. Режалаштириш туризмни ривожлантиришнинг барча босқичларида – халқаро, миллий, минтақавий, маҳаллий, шунингдек фирмалар даражасида амалга оширилиши керак. Бу соҳани режалаштириш назорат қилинадиган, комплекс ва барқарор асосда бўлиши керак. Туризм тартибсиз ривожланаётган жойлар кўпинча ҳам маҳаллий аҳолининг ҳаётига, ҳам туристларнинг дам олишига зарар етказаётган экологик ва ижтимоий муаммолардан зиён кўрмоқда. Назорат қилинмайдиган туризм туманлари режали асосда ривожланаётган туристик марказлар билан самарали рақобат қилишга қодир эмас. Бундай туманларни режали ёндашув асосида қайта ташкил қилиш мумкин, бироқ бу катта маблағлар ва кўп вақт сарфлашни талаб қилади.

Адаби ё тлар: 1. Шматько Л.П. Туризм и гостиничное хозяйство. Учебное пособие, (ГРИФ) 352стр. 2004г. 2. Зайцева Н.А Менеджмент в социально-культурном сервисе и туризме. Учебник., 224 стр, 2003 г. 3. Гулаяев В.Г Туризм экономика и сациальное развитие: - М ФиС 2003 4. Жукова М.А. Менеджмент в туристическом бизнесе: учеб. пособ. – М:2005 5. Запесоцкий А.С. Стратеческий маркетинг в туризме: Теория и практика. – Спб.: СПбГУП, 2003. -352с. 6. Котлер Ф., Боуэн Дж., Мейкенз Дж. Маркетинг. Гостеприимство. Туризм: учебник. 2-е изд., перараб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2002. 7. Сенин В.С. Организация международного туризма: Учебник. 2-е изд., перераб. и доп. –М.: ФиС, 2004. 8. Управление индустрией туризма: Учебное пособ. / Чудновский А.Д., Жукова М.А., Сенин В.С. –М.: КНОРУС, 2004. -448с.

Похожие

Туризм соҳасида фирма ичидаги режалаштиришнинг хусусиятлари

Бозор иқтисодиётида режалаштиришнинг моҳияти ва ўрни

Бозор иқтисодиётида режалаштиришнинг моҳияти ва роли

Туризмни ривожлантириш режаларини техник-иқтисодий ва ҳуқуқий асослаш

Миллий иқтисодиётнинг моҳияти ва ўлчов хусусиятлари