Трансферт баҳони шакллантириш - Экономика - Рефераты

Трансферт баҳони шакллантириш

Загружено в:

15.10.2023

Скачано:

0

Размер:

82.5 KB

Трансферт баҳони шакллантириш Режа: 1. Трансферт баҳосининг турлари ва шакллантириш тамойиллари. Бозор нархи ва харажатлар миқдори бўйича баҳолаш 2. Трансферт баҳоларни ўрнатиш услублари. Саноат, савдо ва банк тизимида трансферт баҳони шакллантириш

Трансферт баҳосининг турлари ва шакллантириш тамойиллари. Бозор нархи ва харажатлар миқдори бўйича баҳолаш. Хўжалик юритувчи субектлар ўзининг ишлаб чиқариш фаолиятида кўп ҳолларда ички бўлинмаларнинг ярим тайёр маҳсулотларини бошқа бўлимларга бериши мумкин. Айниқса, ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида ва ички хўжалик ҳисобини жорий қилиш натижасида уларнинг ўртасидаги муносабат пулга чақилган ҳолда амалга оширилиши лозим. Бу ички хўжалик ҳисобининг асосий шартларидан биридир. Ушбу талабни бажариш юзасидан трансферт баҳолари қўлланилади. Трансферт баҳолари - бу хўжалик юритувчи субектдаги ички бўлинмаларнинг биринчисидан иккинчисига, яъни биринчи масъулият марказидан иккинчи масъулият марказига берилаётган ярим фабрикатлар, бажарган хизматларнинг баҳосини аниқлаш учун қўлланиладиган баҳолардир. Хўжалик юритувчи субектнинг таъминот- тайёрлов фаолияти унинг умумий хўжалик фаолиятининг биринчи босқичи эканлигини эътиборга олган трансферт баҳолари олинган ва сарфланган ТМЗ баҳоларини аниқлашда муҳим ўрин тутишини биламиз. Трансферт 216 баҳоларини ҳисоблаш иккита усулда, бозордаги баҳоларга асосан ва сарфланган харажатларга асосан амалга оширилади. Бозордаги баҳоларга асосан аниқланган трансферт баҳолар. Айрим ҳолларда ўхшаш ТМЗ бозор баҳоси маълум бўлган вақтда асосий эътибор харажатларга қаратилмайди, балки ушбу бозор баҳосидан келиб чиққан ҳолда ўрнатилади. Чунки бозор шароитида субектнинг ички бўлинмаларидан олаётган ярим фабрикатлар, деталлар ва истеъмол қилаётган хизматларнинг қийматини истеъмолчи сотувчи бўлинмага бозордаги баҳодан келиб чиққан ҳолда тўлайди ва шу билан бир вақтда сотувчи ёки хизмат кўрсатувчи ҳам ушбу ярим фабрикатлар ва хизматларни сотганда худда ташқи истеъмолчига сотганда олган даромади суммасида даромад олади. Бозор баҳосининг афзаллиги сотадиган ва истеъмол қиладиган марказларнинг ўзаро алоқалари ва менежерларнинг малакавий даражасига қарамайди, балки унинг обектив хусусиятга эга бўлишидир. Бундан ташқари кўпгина субектлар ўзларининг бўлинмаларига тўлиқ мустақиллик берган

ва улар ички хўжалик ҳисоби жараёнда бизнеснинг мустақил субекти ҳисобланади. Демак, ушбу шароит ва шартларни инобатга олганда ушбу бозор баҳосини қўллаш бўлинмаларнинг ўзаро алоқаларини ҳақиқатга яқинлаштиради. Амалиётда эса ҳақиқий бозор баҳоси ҳамма вақт ҳам ҳақиқатни ёритавермайди, чунки бир турдаги товар-моддий қийматликларига ҳар хил мол етказиб берувчи ҳар хил баҳо белгилайди. Шунинг учун энг аввало мол етказиб берувчиларни кейин эса ТМЗ танлаш ва баҳони белгилаш бўйича қарорни қабул қилишдан аввал аниқ ва тўғри баҳо сиёсатини ишлаб чиқиш лозим: мол етказиб берувчининг тартиблилигига ишонгандан кейин оладиган ТМҚ- баҳосини пасайтириш; олинган ТМҚ кафолатланишини таъминлаш;- етказиб бериш шарти;- олиш ва қийматини тўлаш шартлари ва ҳоказо.- Харажатларга асосланган трансферт баҳолар. Кўпчилик ҳолларда трансферт баҳоларни белгилаш учун шунга ўхшаш товар ва хизматлар учун бозор баҳоси белгиланмаган бўлади. Ушбу вақтларда харажатларга асосланган трансферт баҳолар қўлланилади ва унинг асосида стандарт таннарх ётади. Агарда ушбу маҳсулот ва хизматларга фақатгина ҳақиқий харажатлар қўшилган бўлса ушбу маҳсулот ва хизматларни сотувчи масъулият марказлари учун унинг самарадорлигини тартибга солиш қизиқтирмайди, чунки бу сарфларнинг ўзгариши истеъмол қилувчи марказнинг трансферт баҳосига ўз - ўзидан таъсир қилади. Трансферт баҳолардаги харажатларнинг таркиби ва фойданинг улуши ўзаро низолар ва келишмовчиликлар содир бўлмаслиги учун юқори раҳбарият томонидан белгиланган бўлиши мумкин. Кўпчилик ҳолларда келишмовчиликларнинг чиқмаслиги учун ташқи баҳоларга ва таннархни ҳисоблаш усулига таянмай истеъмол қилувчилар билан сотувчилар, ўзаро келишилган ҳолларда ушбу трансферт баҳоларни ўрнатадилар. Айрим ҳолларда сотувчи трансферт баҳоларни ўрнатиш юзасидан қабул қилинган ҳисоб сиёсатидан чекинишга мажбур бўлади. Мисол, сотувчи харидорни ўзига жалб қилиш учун хизматларга баҳони бозор баҳосидан паст қўйиши мумкин. Ушбу ҳолатларда истеъмол қилувчи, сотиб олувчи марказ вақтинчалик ушбу арзон баҳолардан фойдаланади. Демак, ушбу шароит, яъни келишилган баҳо икки томоннинг

келишиши асосида ўрнатилади. Айрим ҳолларда, агарда менежернинг ҳаракати чегараланган ёки ишбилармонлик муносабатларига ҳар хил таъсирлар мавжуд бўлса ушбу олиб борилган мулоқотлар ижобий натижа билан тугамайди. Бўлғуси истеъмолчи у ёки бу сотувчи билан мустақил алоқада бўлиш имкониятига эга бўлмаса ва шу билан бир вақтда мазкур сотувчи ушбу буюртмани бажаришдан бош торта олмаса, ушбу шароитларда юзага келган тортишувни ечиш, яъни трансферт баҳони белгилаш учун бошқа бир усулни топиши лозим бўлади. 217 Амалиётда эса фойда маркази кўп ҳолларда мустақил юридик шахс бўлаолмайди. Улар ўзаро келишилган ҳолда биргаликда муомала қилса тегишли фойда марказининг эълон қилган даромади субектнинг олган умумий даромадини оширмаслик ҳолатларига олиб келадиган таваккалчилиги пайдо бўлади. Ушбу етарлича муқобиллаштирилмаган таваккалчилик доимо амалиётда содир бўладиган, сотувчи томонидан қўлланилган трансферт баҳоси унинг қисқа муддатли сарфидан ошиқча бўлса тез-тез рўёбга чиқиб туради. Мисол, субектнинг В бўлими (сех) А омборхонадан Х компонентни сотиб олаяпди. В бўлинма (сех) ушбу Х компонентини У маҳсулот ишлаб чиқаришда фойдаланади. Х компоненти учун жорий трансферт баҳо (тўлиқ харажатлар ва фойда қўшилган ҳолда 500 сўмга тенг. У маҳсулотни ишлаб чиқариш учун В бўлимнинг сарфлаган ўзгарувчан харажати 1500 сўм, шундан компонентнинг қиймати 500 сўм, демак фақат ўзгарувчан харажат 1000 сўмни ташкил қилади. Ушбу сарфларга бўлимнинг ишлаб чиқариш ва тижорат фаолияти бўйича ҳам сарфлар қўшилган. Ҳозирги даврда В бўлими У компонентнинг 1000 донасини 1450 сўмдан ташқи харидорга сотиш имконини қараб чиқишни тавсия қилди. Натижада В бўлимида бирлик маҳсулотга сарфланган харажатлардан кам бўлганлиги учун ушбу бўлимнинг менежери сотишдан воз кечди. Лекин кейинчалик А омборининг бир бирлик Х компонентига сарфлаган харажати фақатгина 200 сўмни ташкил қилди. Шу билан бир қаторда У маҳсулотининг ўзгарувчан харажатлари эса 1200 сўмни ташкил қилди (А омборининг сарфлари 200 сўм ва В бўлимининг ўзгарувчан сарфлари 1000 сўм). Шундай қилиб, ушбу илгари рад қилинган муомала-келишув яна кучга кирса субект қўшимча равишда

250 сўм даромад олиши мумкин (1450 сўм-1200 сўм, ўзгарувчан харажатлар). Ушбу ҳолатда ўзининг тутган сиёсати бўйича ушбу В бўлинма тўғри қарор қабул қилди, лекин хўжалик юритувчи субектнинг трансферт баҳолари бўйича қабул қилган сиёсати нуқтаи назаридан ушбу қарор нотўғри ҳисобланади. Бу мисол, яъни етарлича муқобиллаштирмаслик назарияда бўладию, лекин амалиётда камдан- кам учрайди. Чунки наф кўриладиган баҳода ташқи истеъмолчига ТМЗ сотиш бўйича иккита менежер-бошқарувчи ҳам қизиқади. Шунинг учун улар ўзаро келишган ҳолда трансферт баҳода муомалани амалга оширадилар. Ушбу келишилган баҳо сотаётган бўлимнинг ўзгарувчан харажатларининг йиғиндисидан кўп. Лекин амалиётда қўлланилаётган оддий трансферт баҳодан арзон бўлади. Натижада ушбу муомаладан кўрилган наф иккита бўлинма ўртасида холис тақсимланади. Хўжалик юритувчи субектлар ўзининг трансферт баҳоларни ташкил қилиш сиёсатида қамралган ҳамма томонлар учун холислик, ҳаққонийлик тамойилларига эришишга ҳаракат қилади, келишув ва арбитраж муомалаларига сарфланган вақтини минимумгача қисқартириш ва муқобиллаштириш бўйича етишмовчиликни ва таваккалчиликни қисқартиришга эришади. Бундан ташқари улар ҳар бир фойда марказининг ҳақиқий иқтисодиётини ёритадиган ушбу баҳолар пировардида фойда олиб келишига интиладилар. Мисол, Агарда А омбори В бўлимига доимо компонент-детал сотиб турса субектнинг раҳбари В бўлинманинг олган фойдаси ҳақиқатда кўрадиган ўртача фойдадан юқори бўлишини хоҳламайди. Шунинг учун сунъий паст трансферт баҳолари А ва В бўлимларидаги олинадиган фойданинг қайта тақсимланишини кўзда тутади. Бундай ёпиқ субсидиялар В бўлимга инвестицияларни кўпайтиришга олиб келади. Ҳақиқатда эса ушбу инвестиция қарорларини қабул қилишдаги интилишлар ҳолис асосга эга эмас. Ҳақиқий ҳолатнинг хусусияти ва муқобиллаштириш таваккалчилиги билан боғлиқ ҳар хил чегаралар тез-тез ўзаро ихтилофларни чиқариб туради. Шунинг учун ҳам бўлимларнинг менежерлари кўп ҳоллар да трансферт баҳоларни шакллантириш бўйича субект раҳбарларининг қарорларига рози бўлмайдилар. Трансферт баҳоларнинг таркиби бўйича бошқа вариантлар ҳам мавжуд. Мисол учун баҳони ҳисоблашда

материалларнинг шартномавий баҳосига ТМҚ яратиш ва сақлаш учун 218 сарфланган ҳар хил хизматларнинг таннархи ва таъминот-тайёрлов бўлими фаолиятининг фойдаси қўшилади. Маълум вақт оралиғида трансферт баҳосини товар-моддий қийматикларининг муқобил захираларини яратиш ва уларни сақлаб туриш ҳисобланади. Трансферт баҳоларни ўрнатиш услублари. Саноат, савдо ва банк тизимида трансферт баҳони шакллантириш Трансферт баҳо - бу корхона ичида бир жавобгарлик марказидан бошқа жавобгарлик марказига ўтказиладиган маҳсулот (материаллар, ярим тайёр маҳсулотлар, тайёр маҳсулотлар) ёки хизматлар баҳосини аниқлаш учун фойдаланиладиган баҳодир. Трансферт баҳони аниқлаш ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг мавжуд: марказлаштирилган ва марказлаштирилмаган шаклларига боғлиқ бўлади. Ишлаб чиқариш марказлаштирилган ҳолда ташкил этилган шароитда жавобгарлик марказлари ўртасида маҳсулот ва хизматлар алмашинуви кўпроқ ҳақиқий (норматив) таннарх асосида амалга оширилади. Марказлаштирилмаган ҳолда ташкил этилган ишлаб чиқаришларда жавобгарлик марказлари нисбатан мустақил бўлиб, корхона ичидаги узатув (топшириш) баҳоси ҳар бир бўлинма фойдасининг аниқ ва ишончли кўрсаткичини аниқлаш имкониятига эга бўлиши назарда тутилган ҳолда ўрнатилган бўлиши керак. Корхона ичидаги узатув (топшириш) баҳосини танлаш нафақат бўлинма фаолияти натижаларини аниқлаш учун, балки “қандай қилиб ишлаб чиқариш ва сотиб олиш”, “сотиш ва бундан кейин ишлов бериш” каби саволлар бўйича қарорлар қабул қилиш учун шунингдек, ишлаб чиқаришнинг муқобил вариантларини кўриб чиқиш пайтида катта аҳамият касб этади. Трансферт баҳони белгилаш қуйидаги асосий талабларга жавоб бермоғи керак: - ишлаб чиқариш корхонасининг пировард мақсадига эришишини ва алоҳида бўлинмалар мақсадларини корхонанинг умумий мақсадлари билан уйғун ҳолда бирикиб кетишини таъминлаш; - бошқарувнинг турли даражаларида менежерлар учун мослашувчан ва бир хилда бўлиши керак. Трансферт баҳо бўлинма-

сотувчининг маҳсулот ва хизматларини харид қилган бўлинма-харидор фаолиятини самарадорлигига 171 салбий таъсир қилмаслиги лозим; - марказлаштирилмаган ҳолда бошқариш шароитида сотувчи ва харидор бўлинмалар раҳбарларига уларнинг мустақиллигини сақлаб қолишга имкон туғдириши керак; - ички ва ташқи бозорларнинг ўзгарувчан шароитларини тез илғаб олиш, фойдани самарали соҳаларга йўналтириш имконини бериш. Масалан, юқори фойдани солиқлардан имтиёзлар мавжуд бўлган соҳаларга, юқори бўлмаган фойдани эса солиқлари юқори бўлган соҳаларга йўналтириш лозим, зеро улардан янги ишлаб чиқариш қувватлари қурилишида фойдаланиш зарур; - амалдаги қонунлар талаблари асосида шакллантирилиши ва уларга мос келиши. Корхона ичидаги узатув вақтида трансферт баҳоларни белгилашнинг қуйидаги усуллари мавжуд: - бозор баҳоси; - тўлиқ таннарх плюс фойда (тўлиқ таннархдан % сифатида); - ўзгарувчан харажатлар плюс фойда (ўзгарувчан харажатлардан % сифатида); - томонларнинг ўзаро келишуви асосидаги шартномавий баҳо; - тўлиқ ёки қисқартирилган таннарх. Афсуски, бошқарувчиларни ҳам, бўлинма- сотувчини ҳам, бўлинмахаридорни ҳам талабини бирдай қониқтирадиган ягона трансферт баҳо мавжуд эмас. Амалиётда корхоналарнинг бир қисми шартномавий бозор баҳосидан трансферт баҳо сифатида фойдаланади, бошқа бир қисми эса «тўлиқ таннарх плюс фойда» усулидан фойдаланишни афзал билади. Маҳсулот ёки хизматларнинг шартномавий бозор баҳоси ҳажми қулай трансферт баҳо ҳисобланади, чунки бу баҳо ҳар бир марказнинг фойдасини мустақил хўжалик бирлиги сифатида қараб чиқиш имкониятини яратади. 172 Агар ташқи бозорда баҳо анча аниқ бўлса (масалан, янги маҳсулот турига муқобил товарлар бозори бўлмаганда ва баҳо олдиндан белгиланмаган бўлса), унда «тўлиқ таннарх плюс фойда» яъни тўлиқ таннархдан фоиз сифатида олинган баҳони қўллаш лозим бўлади, чунки бундай баҳо бозор баҳосига яқин ҳисобланади ва бўлинмалар фаолияти камчиликларини аниқлашга имкон туғдиради. Баҳога устама белгилаш вақтида бутун корхонани фойдалилик коэффицентини эмас, балки мазкур бўлинманинг харажатлари хусусиятларини ҳисобга олиш зарур. Амалиётда фойда кўпинча молиявий қўйилмалардан олинган даромад сифатида ҳисобланади ҳамда

белгиланган режа кўрсаткичи билан солиштирилиб борилади. Агар трансферт баҳо сифатида «смета таннархи плюс устама баҳо»дан фойдаланилса, хомашё, материаллар, хизматлар ва иш ҳақи миқдорлари баҳосининг ўзгаришларига тузатишлар киритадиган қоидага амал қилиш зарур. Амалиётда трансферт баҳо ҳақиқий таннарх плюс қўшимча фойда тарзида белгиланиши ҳам мумкин. Мазкур усулдан менежерлар ўз бўлинмаларида маблағлар харажати учун жавобгар бўлган жойларда қўлланилади. Бироқ бу усул маблағларни тежаш имкониятини пасайтиради яъни ҳақиқий таннарх қанча юқори бўлса, бўлинма- сотувчи сотиш баҳосини шунча баланд белгилайди. Шуни назарда тутиш зарурки, таннарх асосида трансферт баҳоларни белгилаш вақтида корхона таркибига кирувчи бўлинмаларни фойда ёки инвестиция марказлари сифатида эмас, балки харажатлар марказлари сифатида қараб чиқиш лозим. Бундай шароитда ўзгарувчан харажатлар асосида белгиланган трансферт баҳолар самарали ҳисобланади. Ўзгарувчан харажатлар асосида корхона ичидаги топширувлар пайтидаги баҳо усули тўлиқ таннарх асосидаги усулдан корхона заҳираларидан янада самаралироқ фойдаланишни таъминлашга қаратилганлиги билан ажралиб туради. Юқорида келтирилган тадқиқотлар корхона томонидан мослашувчан 173 баҳо сиёсати ўтказилганда унинг асосий ахборот негизи ҳисобланган бошқарув ҳисоби самарадорлигини ошириш имконини беради.

Адабиётлар: 1. Друри, Колин. Управленческий и производственний учет: учебний комплекс / Колин Друри; пер. с англ. (В.Н. Егорова). - 6-е изд. - М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2007. - 1423 с. 2. Пардаев А, Пардаев Б. “Бошқарув ҳис оби” Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2015 йил 251 б. 3. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.: Союзаудит. 2004 4. Хасанов Б.А., Хошимов А.А. Бошқарув ҳисоби. Дарслик. -Т.: «Шарқ», 2011й. 5. An Introduction to Accounting Theory, 1st edition. 2016, UWS, Australia 6. Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014 7. Сотиволдиев АС. Бухгалтерия хисоби назарияси. Ўқув қўлланма -Т.: " IQTISOD - MOLIYA ", 2007. - 64 б. 8. “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони . 9. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 488 б. 10. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 104 б. 11. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 56 б.

Похожие

Трансферт баҳони шакллантириш

Халқ истеъмоли товарларига баҳони шаклланиши

Бошқарув ҳисобининг назарий асослари

Бошқарув қарорларини қабул қилиш

Стратегияни шакллантириш ва танлов.