To’lov va hisob-kitob balanslari - Экономика - Рефераты

To’lov va hisob-kitob balanslari

Загружено в:

11.09.2023

Скачано:

0

Размер:

151 KB

To’lov va hisob-kitob balanslari Reja: 1. Xalqaro to’lov balansi tushunchasi va tarkibi 2. To’lov balansining ko’rsatkichlari va uning moddalarini tasniflash usullari 3. To’lov balansi sal'dosini o’lchash uslublari 4. To’lov balansiga ta'sir etuvchi omillar 5. To’lov balansini muvofiqlashtirishning asosiy usullari

Xalqaro to’lov balansi tushunchasi va tarkibi Barcha mamlakatlar zamonaviy jahon xo’jaligining ishtirokchilari bo’lib hisoblanadi. Alohida mamlakatlarning jahon xo’jaligiga integratsiyalashganlik darajasi turlicha bo’lib hisoblanadi. Mamlakatning hamkorlari bilan tashqi iqtisodiy aloqalari, milliy iqtisodiyotlarni jahon xo’jaligiga birlashtiradigan Xalqaro iqtisodiy aloqalardan iborat. Iqtisodiy munosabatlardan tashqari mamlakatlar o’rtasida pul to’lovlari va tushumlarini vujudga keltiruvchi siyosiy, harbiy, madaniy hamda boshqa munosabatlar ham mavjud. Mamlakatning ko’p qirrali xalqaro munosabatlari uning xalqaro operatsiyalari balans hisobvarag'ida o’z aksini topadi. Ushbu balans an'ana bo’yicha to’lov balansi deb ataladi. To’lov balansi - bu, xalqaro operatsiyalarning balans hisob-varaqidir. Ya'ni, bu mamlakatning tovarlar, xizmatlar, kapitallar olib kirish va olib chiqish ko’rsatkichlarini nisbati shaklidagi xalqaro xo’jalik aloqalari kompleksining qiymat ifodasidir. Xalqaro operatsiyalarning balans hisob-varaqi mamlakat tashqi iqtisodiy operatsiyalarining ko’lamlari, tarkibi va xarakterini qiymat jihatidan miqdoriy hamda sifat ifodasidir. Amaliyotda odat sifatida "to’lov balansi" atamasidan foydalanish, barcha operatsiyalar bo’yicha valyuta oqimlarining ko’rsatkichlarini esa to’lov va tushumlar sifatida belgilash qabul qilingan. Matbuotda chop etilayotgan to’lov balanslari nafaqat amalga oshirilgan yoki ma'lum bir sanaga ijro etilishi kerak bo’lgan to’lov va tushumlarni balki xalqaro talablar hamda majburiyatlar bo’yicha kursatkichlarni ham qamrab oladi. To’lov balanslarining zamonaviy jadvallari barcha qimmatliklarni mamlakatlararo harakati haqida yetarli ma'lumotlarga ega. Bunda majburiyatlarning joriy davrda to’lanmaydigan va kelgusi davrga o’tkazilib yuboriladigan qismi kapital yoki kreditlar harakatini aks ettiruvchi to’lov balansi moddalariga kiritiladi.

So’nggi paytlarda to’lov balansiga qo’shimcha sifatida mamlakatlararo qimmatliklar harakati to’g’risidagi ma'lumotga ega mamlakatning xalqaro aktivlar va passivlar balansi tuziladi. Ushbu balans mamlakatning zahira toifasidagi xalqaro moliyaviy holatini aks ettiradi va mamlakat jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvining qanday bosqichida (pog’onasida) turganligini ko’rsatadi. Mazkur balansda ushbu davrga mamlakat tomonidan taqdim etilgan va olingan kreditlar, investitsiyalar, boshqa moliyaviy aktivlar qiymatining nisbati aks etadi. Ayrim davlatlarda olingan resurslar hajmi xorijdagi aktivlariga nisbatan katta. Boshqa mamlakatlarda bu ikkala ko’rsatkich ham katta, ham turlichadir. Xorijiy moliyaviy resurslarni netto-importyori sifatida AQSh alohida o’rin egallaydi. Xalqaro moliyaviy pozitsiya va to’lov balansi ko’rsatkichlarining o’zlari bir-biri bilan bog’liqdir. Iqtisodiy mazmuniga ko’ra ma'lum bir sanaga bo’lgan to’lov balansi va ma'lum bir davr to’lov balansi farqlanadi. Ma'lum bir sanaga bo’lgan to’lov balansini statistik ko’rsatkichlar shaklida qayd etishning ilojisi yo’q. Chunki u kundan-kunga o’zgarib turuvchi to’lov va tushumlarning nisbat shakli sifatida mavjuddir. To’lov balansining ahvoli, ushbu davrga milliy va xorijiy valyutaga bo’lgan talabni belgilab beradi hamda valyuta kursini shakllantiruvchi omillardan biri bo’lib hisoblanadi. Ma'lum bir davr uchun to’lov balansi (oy, chorak, yil) ushbu davr mobaynida amalga oshirilgan tashqi iqtisodiy shartnomalar bo’yicha statistik ko’rsatkichlar asosida tuziladi va mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarida, uning jahon xo’jaligidagi ishtiroki ko’lamlarida hamda xarakterida sodir bo’lgan o’zgarishlarni tahlil etish imkoniyatini beradi. Davr uchun to’lov balansining ko’rsatkichlari iqtisodiy rivojlanishning agregat ko’rsatkichlari bilan bog’liqdir (yalpi ichki mahsulot, milliy daromad va shu kabilar) va davlat tomonidan muvofiqlashtirish ob’yekti bo’lib hisoblanadi.

Davr uchun to’lov balansining ahvoli milliy valyutaning uzoq muddatdagi davrga bo’lgan holati, uning barqarorligi yoki valyuta kursining o’zgarish xarakteri bilan uzviy bog’liqdir. Buxgalteriya hisobi nuqtai nazaridan to’lov balansi doimo muvozanatda bo’ladi. Ammo o’zining asosiy bo’linmalari bo’yicha agar tushumlar to’lovlardan ko’p bo’lsa aktiv sal'doga, aksincha bo’lganda passiv sal'doga ega bo’ladi. Shu sababli to’lov balansini tuzish va sal'dosini o’lchash uslublari mamlakat tashqi iqtisodiy operatsiyalarini xarakterlovchi ko’rsatkichlarni to’g’ri tahlil qilishda muhim rol' o’ynaydi. To’lov balansi tuzishning nazariyasi va amaliyoti jahon iqtisodiyotida bo’layotgan o’zgarishlarga muvofiq ravishda rivojlanib, takomillashib bormoqda. "Balans" atamasi xalqaro to’lov munosabatlarida bir qator tushunchalarni xususan balans hisobvarag'i, sal'do yoki hisobvaraq qoldiqi, hisobvaraq ahvoli, muvozanat va boshqalarni ifoda etish maqsadida ishlatiladi. Shu sababli to’lov balansi - bu, nafaqat ikki tarafi bir-biriga teng bo’lgan mamlakat Xalqaro operatsiyalari hisobvarag'i, balki o’z ichiga uning asosiy elementlarining sifat va tarkibiy xarakteristikalarini olgan, ushbu operatsiyalarning ma'lum bir ahvolidir. To’lov balansining tarkibiy tuzilishi. To’lov balansi quyidagi asosiy bo’limlardan iborat: -savdo balansi, tovarlarni olib kirish va olib chiqish o’rtasidagi nisbat; -xizmatlar va notijorat to’lovlar balansi ("ko’zga ko’rinmaydigan" operatsiyalar balansi); -o’z ichiga tovarlar, xizmatlar va bir tomonlama o’tkazmalarni olgan joriy operatsiyalar balansi; -kapitallar va kreditlar harakati balansi; -rasmiy valyuta zahiralari bilan operatsiyalar. Savdo balansi. Tashqi savdo tarixan milliy xo’jaliklarni jahon xo’jaligiga bog’lovchi tashqi iqtisodiy munosabatlarning birlamchi shakli sifatida maydonga chiqadi. Tashqi savdo tufayli xalqaro mehnat taqsimoti shakllanadi. Xalqaro mehnat taqsimotining o’zi esa tashqi savdo va boshqa xalqaro iqtisodiy

munosabatlarning rivojlanishi bilan chuqurlashib hamda takomillashib boradi. Tashqi savdo ko’rsatkichlari an'anaviy ravishda to’lov balansida muhim o’rinni egallaydi. Tovarlar eksporti va importining o’zaro nisbati savdo balansini tashkil etadi. Tashqi savdoning katta hajmi kredit hisobiga amalga oshirilganligi sababli haqiqatda shu davrda amalga oshirilgan savdo, to’lovlar va tushumlar ko’rsatkichlari o’rtasida tafovutlar mavjud. Ushbu tafovutlar tufayli turli so’ndirilish muddatlariga ega, taalluqli talab va majburiyatlarni vujudga keltiruvchi umumiy savdo balansidan farqli o’laroq, o’z davrida amalga oshirilgan pul to’lovlari hamda haqiqatda olingan tushumlarning nisbati sifatida to’lov balansi tushunchasi paydo bo’ldi. Biroq tashqi iqtisodiy operatsiyalar bo’yicha ma'lumot yig’uvchi organlar hech qachon haqiqatda amalga oshirilgan to’lovlar va olingan tushumlarni umumiy savdo ko’rsatkichlaridan ajratish imkoniyatiga ega bo’lmagan. Ular savdo balansiga kiritiladigan tashqi iqtisodiy bitimlar bo’yicha bojxona ma'lumotlaridan foydalanadilar. Aynan shu ma'lumotlar davlat iqtisodiy siyosati nuqtai nazaridan asosiy qiziqish ob’yekti bo’lib hisoblanadi. Ular va real to’lovlar orasidagi farqlar to’lov balansining kredit operatsiyalarida aks etgan. Savdo balansining aktiv yoki passivligini iqtisodiy mazmuni aniq mamlakatga nisbatan aloqador hamda uning jahon xo’jaligida tutgan o’rni, hamkorlari bilan aloqalarining xarakteri va umumiy iqtisodiy siyosatiga bog’liqdir. Yetakchi davlatlardan iqtisodiy o’sish sur'atlari bo’yicha orqada bo’lgan mamlakatlar uchun aktiv savdo balansi lisenziyalar importiga, xorijiy investitsiyalar yuzasidan daromadlarni to’lash va boshqa Xalqaro majburiyatlar bo’yicha haq to’lash uchun valyuta mablag’lari manbasi sifatida zarur. Bir qator sanoat jihatidan rivojlangan mamlakatlar (Yaponiya, Germaniya va boshqalar) uchun savdo balansining aktiv sal'dosi kapitallar eksporti, xorijda ikkinchi iqtisodiyotni barpo etish uchun ishlatiladi. Passiv savdo balansi keraksiz hisoblanib, mamlakatning jahon xo’jaligidagi o’rni kuchsizligini bildiradi. Bu asosan valyuta tushumi ta?chilligini sezayotgan, rivojlanib borayotgan mamlakatlar uchun hosdir. Sanoat jihatidan rivojlangan mamlakatlar uchun esa bu boshqacha ma'noga ega bo’ladi. Masalan, AQSh savdo

balansining kamomadi (1991 yildan boshlab) AQSh bozoriga intellektual tovarlarni ishlab chiqaruvchi Xalqaro raqobatchilarni (harbiy Yevropa, Yaponiya, Tayvan', Janubiy Korea va boshqa mamlakatlar) kirib borishi bilan xarakterlanadi. Bunday xalqaro mehnat taqsimotining shakllanib borishi oqibatida AQSh va jahon miqyosida resurslar nisbatan samaraliroq ishlatiladi. AQSh tashqi savdosining kamomadi yuqorida zikr etilgan hamkor-mamlakatlarning ushbu operatsiyalar bo’yicha aktiv sal'dosida o’z aksini topadi. o’z navbatida, ushbu hamkor- mamlakatlar o’zining valyuta tushumlari hisobiga xorijiy kapital qo’yilmalarni shu jumladan AQShda ham amalga oshiradi. Xizmatlar balansi transport yuk tashuvlari, sug’urta, elektron, telekosmik, telegraf, pochta va boshqa aloqa turlari, Xalqaro turizm, ilmiy-texnik hamda ishlab chiqarish tajribalari bilan almashish, ekspert xizmatlari, diplomatik, savdo va xorijdagi boshqa xizmatlar xarajatlarini ko’tarish, ma'lumotlarni uzatish, madaniy hamda ilmiy aloqalar, turli vositachilik yig’imlari, reklama, yarmarka va boshqa shu kabilar bo’yicha to’lov hamda tushumlarni o’z ichiga oladi. Xizmatlar xalqaro iqtisodiy aloqalarning bir maromda rivojlanib borayotgan sektorini tashkil etadi. Xizmatlarning to’lovlar va tushumlarning hajmi hamda tarkibiy tuzilishidagi roli va ularga ta'siri muntazam ravishda o’sib bormoqda. An'anaviy xizmat turlari (transport, sug’urta) savdo bo’yicha tovarlarni yetkazib berishning hajmi va turli-tumanligini o’sib borishi, ularning tarkibida Xalqaro kooperatsiya hamda ixtisoslashuvning rivojlanishi tufayli yarim tayyor mahsulotlar, butlovchi qismlar ulushining ortib borishi bilan o’z boshidan katta qayta qurish jarayonini kechirmoqda. Rivojlangan davlatlarda aholining yashash darajasi o’sib borgani sari zamonaviy ishlab chiqarishning baynalmilallashuvi natijasida tarkibida katta ulushga ega bo’lmish xizmat yuzasidan safarlar sifatidagi Xalqaro turizm ko’lamlari ham keskin o’sdi. Xalqaro ishlab chiqarishning o’sishi ilmiy-texnik inqilob va xo’jalik hayoti baynalmilallashuvining boshqa omillari, lisenziyalar, nou-hau, ilmiytexnik hamda ishlab chiqarish tajribasining boshqa turlari, lizing operatsiyalari, ishbilarmon

maslahatlar va ishlab chiqarish hamda alohida xususiyatga ega boshqa xizmatlar bilan savdo qilishni rag’batlantirdi. Jahon amaliyotida qabul qilingan qoidalarga muvofiq "xizmatlar" bo’limiga investitsiyalar va xalqaro kreditlar bo’yicha foiz daromadlaridan olingan to’lov hamda tushumlar kiradi, modomiki iqtisodiy mazmuniga ko’ra ular kapitallar harakatiga yaqinroqdir. To’lov balansida quyidagi moddalar ajratilib ko’rsatiladi: xorijiy davlatlarga harbiy yordam ko’rsatish, xorijdagi harbiy xarajatlar. Ushbu xarajatlar xizmatlar operatsiyalariga mansubdir. Xalqaro Valyuta Fondining (XVF) uslubiyotiga muvofiq to’lov balansida alohida pozitsiya sifatida bir tomonlama o’tkazmalarni ko’rsatish qabul qilingan. Ularning tarkibida: 1) davlat operatsiyalari - boshqa mamlakatlarga iqtisodiy yordam yo’nalishi bo’yicha subsidiyalar, davlat nafahalari, Xalqaro tashkilotlarga badallar; 2) xususiy tusdagi operatsiyalar - xorijdagi ishchilar, mutahassislar, qarindosh-urug’larning mamlakatga pul o’tkazmalari. Operatsiyalarning ushbu turi katta iqtisodiy ahamiyatga ega. Italiya, Turkiya, Ispaniya, Gretsiya, Portugaliya, Pokiston, Misr va boshqa davlatlar o’z fuqarolarini pul ishlab kelishga xorijga chiqish masalalarini muvofiqlashtirishga katta e'tibor beradi. Chunki ushbu davlatlar mazkur valyuta tushumlari manbasidan o’z iqtisodiyotlarini rivojlantirish maqsadida foydalanadilar. Xorijiy ishchilar va mutahassislarni vaqtincha jalb etadigan GFR, AQSh, Fransiya, Buyuk Britaniya, Shveysariya, JAR va boshqa mamlakatlar uchun esa aksincha ushbu pul o’tkazmalari to’lov balansi ushbu moddasining kamomad manbasi bo’lib xizmat qiladi. Yuqorida zikr etilgan xizmatlar bo’yicha operatsiyalar investitsiyalar bo’yicha daromadlar harakati, harbiy tusdagi kelishuvlar va bir tomonlama o’tkazmalar, tovarlar (sezilarli qimmatliklar) importi hamda eksportiga aloqasi bo’lmagan holda "ko’zga ko’rinmas" operatsiyalar deb ataladi. Ularning tarkibida 3 toifadagi kelishuvlarni, ya'ni xizmatlar, investitsiyalardan olingan daromadlar, bir tomonlama o’tkazmalarni ajratib ko’rsatish mumkin. "Xizmatlar va notijorat to’lovlari" atamasi ham ishlatiladi. Ushbu atamaga mamlakatlararo iqtisodiy

aloqalarning muhim mazmunini tovarlar bilan savdo tashkil etgan paytdan qolgan an'anaga bildiriladigan hurmatday haraladi. Joriy operatsiyalar bo’yicha to’lov balansi savdo balansi va "ko’zga ko’rinmas" operatsiyalarni o’z ichiga oladi. To’lov balansi tuzishning ba'zi bir usullari bir tomonlama davlat o’tkazmalarini alohida moddaga ajratib ko’rsatadi va uni joriy operatsiyalar sal'dosiga qo’shmaydi. Ushbu operatsiyalarni tovarlar va xizmatlar bilan jahon savdosini kapital hamda kreditlar shaklidagi moliyaviy resurslar Xalqaro harakatidan ajratib olish uchun joriy operatsiyalar deb ataylab atay boshladilar. Kapitallar va kreditlar harakati balansi davlat hamda xususiy kapitallar, taqdim etilgan va olingan Xalqaro kreditlarning davlatga olib kirilishi hamda olib chiqilishi o’rtasidagi nisbatni ifodalaydi. Iqtisodiy mazmuniga ko’ra ushbu operatsiyalar quyidagi ikki toifaga bo’linadi: tadbirkorlik va ssuda kapitallarining xalqaro harakati. Tadbirkorlik kapitali to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar (xorijda korxonalarni sotib olish va qurish) va portfel' investitsiyalarini (xorijiy kompaniyalar qimmatli qog’ozlarini sotib olish) o’z ichiga oladi. To’g’ridanto’g’ri investitsiyalar uzoq muddatli kapitalni olib chiqishning eng muhim shakllaridan biri bo’lib hisoblanadi va to’lov balansiga sezilarli ta'sir etadi. Ular mulk sotib olinishi bilan bog’liq bo’lgan holda qarz majburiyatlarini vujudga keltirmaydilar. Ushbu investitsiyalar natijasida milliy iqtisodiyotlarni savdoga nisbatan yuqoriroq darajada va mustahkamroq jahon xo’jaligiga integratsiyalashuviga ko’maklashuvchi Xalqaro ishlab chiqarish rivojlanadi. 1997 yilda har yilgi qo’yilmalarni qo’shib borish va qoldiqi ko’payib boruvchi uslubi bilan hisoblangan mamlakatlarning barcha to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarini to’plangan qiymati 3 trln. AQSh dollaridan ko’p summani tashkil etdi. Tadbirkorlik kapitalining xorijga olib chiqilishi ishlab chiqarish va tashqi savdoning o’sishiga nisbatan tez sur'atlarda amalga oshadi. Bu esa o’z navbatida xo’jalik faoliyatining baynalmilallashuvi va globallashuvida uning roli yetakchi ekanligini isbotlaydi. To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar qiymatining uchdan ikki qismidan

ziyodini rivojlangan davlatlarning o’zaro kapital qo’yilmalari tashkil etadi. Bu degani, ular o’rtasidagi xo’jalik aloqalari boshqa davlatlar o’rtasidagi xo’jalik aloqalariga nisbatan yuqoriroq darajada mustahkamlanib borayotganligidan dalolat beradi. Ssuda kapitalining xalqaro harakati muddatlilik alomatiga ko’ra tasniflanadi. 1. Uzoq va o’rta muddatli operatsiyalar bir yildan ziyod muddatga taqdim etilgan davlat hamda xususiy zayomlar va kreditlarni o’z ichiga oladi. Ushbu davlat va xususiy zayomlar hamda kreditlarning oluvchilari bo’lib odatda iqtisodiy rivojlanish bo’yicha ilg’or davlatlardan orqada qolgan mamlakatlar hisoblanadi. Ilg’or, rivojlangan davlatlar esa bu yerda kreditorlar sifatida maydonga chiqadi. Xususiy, uzoq muddatli zayomlar va kreditlar bo’yicha holat esa butunlay boshqacha ko’rinishga ega. Bu yerda ham rivojlanib borayotgan davlatlar rivojlangan davlatlarning xususiy moliya-kredit institutlaridan qarz oladilar. Biroq rivojlangan davlatlarda ham korporatsiyalar uzoq muddatli qimmatli qog’ozlarni emissiya qilish yoki jahon bozoridan resurslarni bank krediti shakllarida aktiv jalb etadilar. 2. Qisqa muddatli operatsiyalar milliy banklarning xorijiy banklardagi joriy hisobvaraqlari (avuarlar), pul kapitalini banklar o’rtasidagi harakati kabi bir yilgacha muddatga bo’lgan Xalqaro kreditlarni o’z ichiga oladi. So’nggi 20 yil ichida jahon pul bozoridagi banklar aro qisqa muddatli operatsiyalar katta hajmga ega bo’ldi. Agarda 60 va 70-yillarda Bretton Vuds valyuta tizimi inqirozini kuchaytirib yuboruvchi kapitallar oqimida "qaynoq" pullarning stihiyali oqimi nisbatan katta ulushga ega bo’lgan bo’lsa, 80 hamda 90-yillarga kelib, qisqa muddatli pul kapitallarining asosiy oqimi Yevrovalyuta bozori orqali amalga oshadigan bo’ldi. To’lov balansi statistik ko’rsatkichlarini yig’ish va qayta ishlash uslubini takomillashishiga qaramasdan ushbu balans ko’rsatkichlaridagi xatoliklar sezilarli bo’lib holmoqda. Shu sababli statistik xatoliklar va hisobga olinmagan operatsiyalar bo’yicha ma'lumotlar kiritiladigan "Xatolar va o’tkazib yuborishlar" moddasi ajratib ko’rsatiladi. Mutahassislarning ta'kidlashicha, qisqa muddatli pul

kapitali harakatining hisobini yuritish ayniqsa iqtisodiy inqiroz paytida nihoyatda qiyin. Shu sababli "Xatolar va o’tkazib yuborishlar" moddasi to’lov balansining kapitallar va kreditlar harakatini aks ettiruvchi bo’limiga qo’shiladi hamda inqiroz holatlarida uning ko’rsatkichlari keskin oshib ketadi. To’lov balansining yakuniy moddalari davlat valyuta organlari ishtirok etuvchi, likvid valyuta aktivlari bilan operatsiyalarni aks ettiradi. Ushbu operatsiyalar natijasida markazlashtirilgan rasmiy oltin-valyuta zahiralarining hajmi va tarkibi o’zgaradi. To’lov balansining ko’rsatkichlari va uning moddalarini tasniflash usullari Mamlakat xalqaro hisob-kitoblarining aksi sifatida to’lov balansining tuzilishi o’zaro yaqindan aloqada bo’lgan ham hisob yuritish, ham tahliliy vazifalarni bajarishga qaratilgandir. Tashqi iqtisodiy operatsiyalar ishtirokchilarining davrasi turli-tumandir: alohida mamlakatlar va ularning guruhlari, milliy, xorijiy hamda transmilliy korporatsiyalar, kompaniyalar va banklar, turli milliy hamda xalqaro tashkilotlar va muassasalar, xususiy shaxslar, davlat valyuta organlari hamda boshqa shu kabilar. Bu o’z navbatida nafaqat milliy, balki xorijiy manbalardan kelib tushadigan katta hajmdagi ma'lumotlar hisobini yuritish, qayta ishlash zaruratiga olib keladi. Bunda o'xshash turkumdagi ko’rsatkichlarning hisob-kitob uslublari va mazmunining yahlitligi asosiy talab bo’lib qoladi. Xalqaro Valyuta Fondining (XVF) to’lov balansini tuzish bo’yicha qo’llanmasidagi ko’rsatmalar qo’llanilayotgan ko’rsatkichlarga universal xarakterni va ularni o’zaro solishtirish imkonini beruvchi yahlitlikka erishishga qaratilgan. Hozirgi kunda ushbu ko’rsatmalar XVFga a'zo mamlakatlar to’lov balanslarini tuzish asosiga qurilgandir. Shu bilan birgalikda ayrim mamlakatlar to’lov balanslarini tuzish qoidalariga o’z iqtisodiyot va jahondagi tashqi iqtisodiy o’rni hamda milliy hisob yuritishining qabul qilingan xususiyatlari bilan asoslangan o’z elementlarini kiritmoqdalar. Shu sababli alohida mamlakatlarning to’lov balanslari ko’rsatkichlarini o’zaro solishtirish jarayoni qutulib

bo’lmaydigan, ma'lum bir darajadagi shartlilik va noto’g’riliklarga asoslangandir. Bunday sababga ko’ra ushbu taqqoslashlardan kelib chiqadigan xulosalar, birinchi navbatda tahlil etilayotgan hodisalarning ko’lami kattaligiga, bo’lib o’tayotgan jarayonlarning asosiy yo’nalishlari va oqibatlariga ishora etadi, ammo berilayotgan baholarning mutloq to’la hamda to’g’riligiga da'vogar bo’la olmaydi. To’lov balansiga turli ta'riflar. Xorijiy iqtisodiy adabiyotlardagi to’lov balansi ta'rifiga murojaat etaylik. Turli ilmiy ishlarda keltirilgan ta'riflar tahlili shuni ko’rsatadiki, ushbu ta'riflarning barchasi to’lov balansini mamlakat tashqi iqtisodiy faoliyati to’g’risidagi statistik ma'lumotlar taqdim etilishining shakli sifatidagi pragmatik izohlashga aylangan. Amerikalik iqtisodchilar Vasserman va Ueyrlarning to’lov balansi muammolari bo’yicha fundamental ishida quyidagi atama beriladi: "To’lov balansini, muayyan bir davlat rezidentlari va dunyoning boshqa vakillari (boshqa mamlakat, bir guruh mamlakat yoki Xalqaro tashkilotlar) o’rtasida ushbu davrda mavjud bo’lgan iqtisodiy operatsiyalarning statistik ko’rinishi sifatida ko’z oldiga keltirish mumkin". XVFning uslubiy qo’llanmalarida shunday deyilgan: "To’lov balansi quyidagilarni ko’rsatuvchi ma'lum bir davr statistik ko’rsatkichlar jadvalidan iborat: a)muayyan bir davlat va dunyoning boshqa mamlakatlari o’rtasidagi tovarlar, xizmatlar hamda daromadlar bilan operatsiyalarini; b)mulk shaklini o’zgarishi va ushbu mamlakatga tegishli bo’lgan monetar oltin hamda qarz olishning maxsus huquqlaridagi (SDR) va dunyoning boshqa mamlakatlariga nisbatan moliyaviy talab hamda majburiyatlardagi boshqa o’zgarishlarni; v)o’zaro yopilmaydigan operatsiya va o’zgarishlarni buxgalteriya nuqtai nazaridan balanslashtirishda zarur bo’lgan bir tomonlama o’tkazmalar hamda qoplovchi yozuvlar". Bunday ko’rsatmalarga muvofiq to’lov balansiga nafaqat amalga oshirilgan operatsiyalar bo’yicha ma'lumotlar, balki ushbu operatsiyalarni balanslashtirish maqsadida tuzilgan sun'iy ko’rsatkichlar ham kiradi. Fransuz rasmiy matbuot nashrlarida quyidagi atama berilgan: "Mamlakatning to’lov balansi, muntazam ravishda o’zaro taqqoslanadigan statistik qaydnomadan

iborat bo’lib, uning mazmuni ma'lum bir davr mobaynida rezident va norezident shaxslar o’rtasida real hamda moliyaviy oqimlar yig’indisi harakatining hisoblangan ko’rsatkichlari ko’rinishida aks etgan". GFR to’lov balansi tahlillaridan birida uning atamasi quyidagicha berilgan: "Odatda to’lov balansi deganda mahalliy va xorijiy sub’ektlar o’rtasida ma'lum bir davr mobaynida amalga oshgan barcha iqtisodiy kelishuvlarning tizimlashtirilgan, statistik ko’rinishining alohida rukunlariga bo’lingan balans shakli tushuniladi". Rezident tushunchasi. Mamlakatning tashqi iqtisodiy operatsiyalarini ichki xo’jalik operatsiyalaridan farqlash zarurligi sababli to’lov balansi tuzilayotgan paytda rezident va shartnoma, hisobga olinishi zarur bo’lgan transaksiyalar tushunchalari muhim ahamiyat kasb eta boshlaydi. Tashqi iqtisodiy operatsiyalar Xalqaro to’lov munosabatlari nuqtai nazaridan ushbu mamlakatning rezidenti yoki norezidenti sifatida maydonga chiquvchi, aniq bir tashkilot, firma yoki xususiy shaxs tomonidan amalga oshiriladi. Zamonaviy kapitallar va ishchi kuchlarining migratsiyasi iqtisodyot jarayonidagi globallashuv hamda Transmilliy korporatsiyalarning kuchayishi sharoitida ushbu oddiydek tuyulgan masala murakkablashib boradi. XVFning rahbariyati rezident atamasiga quyidagi ta'rifni beradi: "Mamlakat iqtisodiyoti ushbu hudud bilan yaqindan bog’liq bo’lgan xo’jalik birliklarining yig’indisi sifatida ko’riladi. Agarda ushbu xo’jalik birliklari mazkur mamlakatning rezidentlari sifatida ko’rilsa, uning to’lov balansi dunyoning boshqa sub’ektlari bilan ushbu xo’jalik birliklarining operatsiyalarini yoki mazkur xo’jalik birliklarining ushbu davlat bilan operatsiyalarini aks ettiradi, agarda mazkur xo’jalik sub’ektlari ushbu mamlakatga nisbatan norezident shaxslar deb haralsa." Ikki taraflama yozuv tizimidan foydalangan holda,- deyilgan XVFning qo’llanmasida, xatolikka yo’l qo’yilgan paytda balans buzilmaydi, ammo amalga oshirilgan operatsiyalar bo’yicha noto’g’ri tasavvur hosil bo’lishi mumkin. Bunday holatga uchramaslik uchun rezident atamasiga universal tushuncha ishlab chiqilishi va u barcha joylarda to’g’ri ishlatilishi lozim.

AQShda rezidentlar deb mamlakatda munatazam ravishda mavjud bo’lgan barcha hukumat tashkilotlari, milliy kompaniyalar yoki muhim yashovchi fuqarolar hisoblanadi. Xorijda yashovchi AQSh fuqarolarini (davlat xizmatchilaridan tashqari) rezident shaxsga mansubligi esa ularning xorijda yashash muddatlari va boshqa omillarga bog’liq. AQSh korporatsiyalarining xorijiy filiallari va shu'ba korxonalari AQSh uchun xorijiy firmalar bo’lib hisoblanadi. Huddi shunday amaliyot boshqa rivojlangan davlatlar uchun ham hosdir. GFRda to’lov balansi nuqtai nazaridan rezident bo’lib, "sub’ektlarning milliy taalluqligidan qat’iy nazar, xo’jalik manfaatlarining markazi ushbu davlat bo’lgan, jismoniy va yuridik shaxslar, korxonalar hamda shu kabilar hisoblanadi". Shu sababli, GFR-da rezidentlarga nafaqat kelib chiqishi germaniyalik bo’lgan shaxslar, balki ushbu mamlakatda joylashib qolgan xorijlik tadbirkorlar ham kiradi. Fransiyada qabul qilingan uslubiyotga asosan "rezident" atamasi Fransiyada yashovchi yoki xorijda 2 yildan kam vaqt davomida yashagan fransuz millatiga mansub shaxslarni hamda Fransiyada 2 yildan ortiq vaqt davomida yashagan xorijliklarni (xorijlik xizmatchilar bundan istisno) bildiradi. Bundan tashqari Fransiyada joylashgan yuridik shaxslar ham rezident hisoblanadi (Fransiyada ishlayotgan diplomatik va konsullik vakolatxonalaridan tashqari). O’zbekiston Respublikasida 1993 yilning 7mayidan harakatda bo’lgan va 2004 yilda qo’shimcha hamda o’zgartirishlar kiritilgan "Valyutani tartibga solish to’g’risida"gi qonunga muvofiq rezidentlar bo’lib quyidagilar hisoblanadi: a) O’zbekiston Respublikasida muhim yashovchi fuqarolar, shu jumladan vaqtincha xorijda bo’lgan fuqarolar; b) O’zbekiston Respublikasida joylashgan va O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq tashkil etilgan yuridik shaxslar; v) O’zbekiston Respublikasida joylashgan va O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq tashkil etilgan, yuridik shaxs bo’lmagan korxona hamda tashkilotlar;

g) O’zbekiston Respublikasining xorijda joylashgan diplomatik va boshqa vakolatxonalari; d) yuqoridagi kichik "b)" va "v)" bandlarda zikr etilgan rezidentlarning O’zbekiston Respublikasi hududi tashqarisida joylashgan filiallari va vakolatxonalari. Shartnoma (bitim) ta'rifi. Bu yerda tasnifning murakkab tomonlari mavjud. Xalqaro shartnomalar (bitimlar) odatda almashuvni ko’zda tutadi deb hisoblanadi. Shakllangan an'ana doirasida 4 ko’rinishdagi shartnomalar (yoki operatsiyalar) farqlanadi: moliyaviy aktivlarga qarata tovarlar, xizmatlar sotib olish va sotish (almashish); barter, ya'ni ushbu mamlakat tovar va xizmatlarini boshqa mamlakatlar tovar hamda xizmatlariga bevosita almashtirish; moliyaviy aktivlarni boshqa moliyaviy aktivlarga almashtirish, ya'ni qimmatli qog’ozlarni pulga sotish, tijorat qarzlarni to’lash va shu kabilar; bir tomonlama o’tkazmalar, ya'ni bir tomonlama asosda, qoplanishsiz tovar va xizmatlar yoki moliyaviy aktivlarni taqdim etish yoki sotib olish. Bunday ta'rif tashqi iqtisodiy operatsiyalarning ko’pchiligini qamrab olsada, bu borada ko’p masalalar ochiq holmoqda. Milliy hisobvaraqlarni tuzish bo’yicha uslubiyotga asosan tovarlar, xizmatlar va daromadlar borasidagi shartnoma (bitim) deb ishtirokchi bo’lmish bir sub’ektdan boshqa sub’ektga aniq (mavjud) ushbu resurslarni berish tushuniladi. Biroq ichki va xalqaro almashuvda ishtirokchi bo’lmish ikkala taraf ham bir yuridik shaxs bo’lib chiqishi kabi gumonli holatlar vujudga keladi. Bunda moddiy qimmatliklarni bir qo’ldan boshqa qo’lga o’tishida yuridik mulkdorlik o’zgarmaydi. Bunday tusdagi operatsiyalarni TMKlar o’z xorijiy filiallari bilan yirik ko’lamlardalarda amalga oshiradilar. Shu bilan birgalikda shunday holatlar ham mavjudki shartnoma tusiga ega bo’lmagan operatsiyalar oqibatidagi qandaydir o’zgarishlar shartnomaga hos iqtisodiy samarani vujudga keltiradi. Masalan, valyuta kurslarining o’zgarishi munosabati bilan valyuta zahiralarining qayta baholanishi mamlakatning tashqi dunyoga bo’lgan talablarini qisqarishi yoki o’sishiga olib keladi. XVF ekspertlari tomonidan to’lov balansini tuzilishiga aloqador bo’lgan shartnoma (bitim) yoki

operatsiyaning ta'rifi tavsiya etiladi. Ushbu atamadan, to’lov balansida aks etishi kerak bo’lgan, har qanday operatsiyaga nisbatan foydalanish tavsiya etiladi. Bir qator operatsiyalar ta'riflarining mukammal emasligi va olinayotgan ma'lumotlardagi xatoliklar sharoitida to’lov balansining kredit hamda debet taraflaridagi yakuniy ko’rsatkichlarida ma'lum bir nomutanosiblik kuzatiladi. Bunday holatga duchor bo’lmaslik uchun to’lov balansi jadvallarini tuzish negiziga ikki taraflama buxgalteriya yozuvi tamoyili qo’yilgan. Bu degani, to’lov balansida qayd etiladigan har qanday operatsiya bo’yicha ushbu hujjatga 2 bir-biriga o'xshash ko’rsatkich kiritiladi: biri - kredit tarafida ijobiy belgi bilan, ikkinchisi - debetli tarafida manfiy belgi bilan. Bulardan birinchi ko’rsatkich sotib olingan yoki ushbu mamlakat rezidentlari tomonidan sotilgan tovarlar, xizmatlar va qimmatli qog’ozlar qiymatini, ikkinchisi esa ushbu operatsiya qanday qilib moliyalashtirilishini ko’rsatadi: naqdli to’lovlar, moliyaviy aktivlar berilishi yoki (kam qollarda) barter asosida. Tovarlar va xizmatlar eksporti xorijdan tushumlar sifatida qayd etiladi hamda kreditli operatsiyalar bo’limiga kiritiladi; tovarlar va xizmatlar importi esa debetli operatsiyalar bo’limiga to’lovlar sifatida kiritiladi. Ushbu operatsiyalarning har biri uchun qilinayotgan ikkinchi yozuv ushbu operatsiyani moliyalashtiruvchi naqd pullar yoki moliyaviy aktivlar harakat yo’nalishini ochib beradi. Masalan, tovarlar eksporti holatida birinchi ko’rsatkich tushumlar bo’limida uning qiymatini, ikkinchisi esa to’lovlar bo’limida xorijga nisbatan moliyaviy talablar o’simini yoki ushbu mamlakat banklarida xorijliklarga tegishli avuarlarning taalluqli qisqarishini ko’rsatadi. Tayyorlov hisobvaraqlarning katta qismi qayta ishlanishi asosida yig’ma to’lov balansiga tushum va to’lovlar yoki mamlakatning tashqi dunyo bilan operatsiyalarining talab hamda majburiyatlaridagi o’zgarishlarni aks ettiruvchi yakuniy ko’rsatkichlar kiritiladi. Shunday qilib, to’lov balansining tuzilish tamoyiliga asosan uning ijobiy ko’rsatkichlarini yakuniy summasi salbiy ko’rsatkichlarining yakuniy summasiga teng bo’lishi kerak. Ya'ni, bu uning rasmiy muvozanatini ta'minlashi lozim. Biroq bunday holatda ham uslubiyot va hisob

yuritish xarakteridagi noaniqliklar hamda qo’ldan boy berilgan imkoniyatlar saqlanib qoladi. Baholarning hisobi. Katta bir muammoni tashqi iqtisodiy xarakterdagi shartnomalar asosida amalga oshadigan baholarning hisobi tashkil etadi. To’lov balanslarini tuzishga aloqador organlar hamma vaqt ham to’g’ri ma'lumotlar olish imkoniyatiga ega emas. Aksincha, shartnoma ishtirokchilarining tijorat sirini saqlashdan manfaatdorligi tufayli ko’p qollarda ushbu ma'lumotlarni olishning imkoniyati yo’q. Har bir tovar uchun turli geografik bozorlarda turli baholar mavjud: bojxona va boshqa soliq yig’imlari olinadigan baholar; tovarning egasi o’z hisob yuritish hujjatlarida tovarning hisobini yuritadigan baholar; ichki firma yoki transfert baholar va boshqa shu kabilar. Ko’pchilik baholarni ichidan to’lov balansiga shartnoma (bitim) haqida ma'lumot kiritish uchun kreditli va debetli yozuvlar uchun yagona tamoyil asosida belgilanadigan baho ishlatilishi kerak, aksincha bo’lganda operatsiyalarning balanslashganlik qoidasiga rioya qilinmaydi. Bahoning tanlanishi nafaqat gap ketayotgan mamlakatga, balki o’z operatsiyalarini birgalikda amalga oshirayotgan uning hamkorlariga aloqador ekanligi, bir xillik va statistik talablarni ta'minlash maqsadida savdo operatsiyalarini bozor bahosida yoki ularning ekvivalentida baholash tavsiya etiladi. XVFning qo’llanmasi va milliy uslubiy ishlanmalarda to’lov balansida taalluqli ko’rsatkichlarni aks ettirish uchun baholarni qanday tanlash kerakligi to’g’risida batafsil ko’rsatmalar mavjud. Shartnoma (bitim) paytini qayd etish. Ma'lumotlari to’lov balansiga kiritiladigan operatsiyani amalga oshirish paytini qayd etish ham muhim masala hisoblanadi. Operatsiyani amalga oshirilish sanasini aks ettiruvchi ko’rsatkich sifatida quyidagi sanalar bo’lishi mumkin: shartnomaning tuzilishi (imzolanishi) yoki kelishuvga erishilishi, tovarni transportga ortib jo’natilishi, uni yetkazilishi, bojxonadan o’tish tartib-qoidalari, xizmatlarni bajarish, daromad yoki xarajatning hisoblanishi. XVF rahbariyati shartnomani amalga oshirish sanasini shunday

tanlashni tavsiya etadiki, mulkni o’rnidan ko’chganligi milliy hisob yuritishda o’z aksini topsin. XVF tomonidan tavsiya etilgan to’lov balansi jadvalining batafsil tarkibiy tuzilishi yuqorida qayd etilgan yirik moddalarga bo’lingan, 100dan ortiq ko’rinishdagi operatsiyalarni o’z ichiga olgan. Ushbu tavsiyalar XVFga a'zo mamlakatlar to’lov balanslarini tuzish va ularni o’zaro taqqoslashdagi bir xillikka erishishga qaratilgan. Biroq amaliyotda bu masalaning ko’rinishi haqiqatdan ancha yiroqdir. Tashqi iqtisodiy operatsiyalarga aloqador ma'lumotlarni yig’ishdagi murakkablik, ularning to’la emasligi, uslubiy farqlar va boshqa omillar davlat organlari uchun tashqi iqtisodiy operatsiyalarning hajmi, tarkibiy tuzilishi, ijro etilish vaqti hamda boshqa xarakteristikalarini muqobil aks ettiradigan, to’lov balansi hujjatlarini tuzishni qiyinlashtirib yuboradi. Turli xildagi xato va noto’g’riliklar shunga olib keladiki, to’lov balansiga "Xatolar va o’tkazib yuborishlar" yoki "statistik xatoliklar" moddasi kiritiladi. Biroq to’lov balansi rasmiy nuqtai nazardan doim muvozanatda bo’lishini inobatga olgan holda haqiqiy ma'lumotlar bo’yicha tafovutlar ushbu moddaga kiritiladi. Bir qator holatlarda ushbu moddaga qandaydir sababalarga ko’ra to’lov balansi moddalarining mavjud tavsifiga to’g’ri kelmaydigan yoki yashirilishi kerak bo’lgan ko’rsatkichlar kiritiladi. Ushbu modda nafaqat uslubiyot xatoliklarini, balki hisobga olinmagan, shu jumladan kontrabanda operatsiyalarini aks ettiradi. Shu sababli ushbu modda bo’yicha ko’rsatkichlarning hajmi odatda yetarli darajada barqarordir. Ammo iqtisodiy inqirozlar, ijtimoiy va siyosiy muvozanatsizliklar davrida "Xatolar va o’tkazib yuborishlar" moddasining yalpi ko’rsatkichi ko’tariladi. To’lov balansi moddalarini tasniflash uslublari. To’lov balansini tuzish uslublari va uning sal'dosini o’lchashni o’rganish xalqaro hisob-kitoblar ko’rsatkichlarini to’g’ri tushunishda katta ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy adabiyotlarda ko’p qollarda to’lov balansi ko’rsatkichlari ularning iqtisodiy mazmunini izohisiz keltiriladi. Bu asosan to’lov balansining sal'dosiga aloqadordir. Masalan, AQSh to’lov balansining 1958 va 1978-yillardagi kamomad

ko’rsatkichlari bir-biridan farqli, turlicha iqtisodiy mazmunga egadir; ular turlicha o’lchanadi va ularning matbuotda e'lon qilinishi turli (bir-biriga o’hshamas) oqibatlarga olib kelgan. Shu sababli tahlil va taqqoslashlar maqsadida to’lov balansi ko’rsatkichlaridan foydalanish, iqtisodiy muhit hamda xalqaro valyuta- kredit va moliyaviy munosabatlardagi o’zgarish o’z boshidan bir qator yangilanishlarni kechirgan ushbu ko’rsatkichlarning o’lchanish tamoyillari hamda ularda mujassam bo’lgan iqtisodiy mazmunni bilishni taqozo etadi. Xalqaro to’lov munosabatlari uzoq rivojlanish davrini o’z boshidan kechirgan. Ular bilan birgalikda to’lov balanslarini tuzish va tahlil etish uslubiyoti ham rivojlanmoqda hamda bir qator o’zgarishlarni o’z boshidan kechirmoqda. To’lov balanslarining zamonaviy shakllari to’lov balansi nazariyasining uzoq davrdagi evolyutsiyasi va tuzilish amaliyotining natijasidir. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar oqibatlari ko’lamlarining hisobini yuritish va ularni baholashning dastlabki xatti-harakatlari XIV asrning oxirida Buyuk Britaniyada paydo bo’lgan hamda ilk merkantilizm iqtisodiy qarashlari bilan bog’liq bo’lgan. Mamlakatdan milliy boylik ramzi bo’lmish oltinning tashqariga oqib ketishini oldini olishga intilish tashqi savdo hamda boshqa tashqi iqtisodiy operatsiyalar tabiatini tushunish va ko’lamlarini baholash zaruratini tug’dirdi. "To’lov balansi" tushunchasi dastlab 1767 yilda Jeyms Styuart tomonidan iqtisodiy nazariyaga kiritilgan. Biroq XX asrning boshigacha to’lov balansini tuzish va uning tarkibiga kirgan operatsiyalarni qamrab olish turli davlatlarda turlicha tushunilgan. Erkin raqobat kapitalizmi davrida xalqaro iqtisodiy operatsiyalarning hisobini yuritish muammosi va ularni talab darajasida to’lov balansida aks ettirishga qiziqish ayrim davlatlarning iqtisodiy hamda kredit inqirozlari davrida oltinni oqib ketishini oldini olishga qaratilgan xatti-harakatlari bilan, iqtisodchilar tomonidan esa umumiy muvozanat iqtisodiy nazariyasi doirasida to’lov muvozanatining buzilishi va tiklanishini tushuntirishga intilish bilan asoslangan. Biroq ushbu davrda hali xalqaro hisob-kitoblar to’g’risida ular haqida ma'lumotlar yig’ish tizimining takomillashmaganligi hamda ularni anglab olishning nazariy

yondoshuvlaridagi kamchiliklar mavjudligi oqibatida to’laqonli va haqqoniy ma'lumotlar yo’q edi. Iqtisodiy fanning A. Smit va D. Rikardodan boshlab ko’zga ko’ringan namoyondalari to’lov balansi muvozanati muammosiga tan berib, to’lov balanslarini tuzish jarayoniga yangi elementlar hamda tasavvurlar kiritgan holda o’z hissalarini qo’shdilar. Kapitalizmning, kapitalni chetga olib chiqilishi, boshqa xalqaro iqtisodiy operatsiyalarni tez rivojlanishi bilan xususiyatli bo’lgan zamonaviy bosqichga o’tishi to’lov balanslari mazmunining kengayishiga olib keldi. Bir vaqtning o’zida to’lov balanslarini shakllantirish va muvofiqlashtirishdagi davlat rolini kuchaytirilishining oqibati sifatida xalqaro hisob-kitoblar hisobini yuritish amaliyoti takomillashadi hamda unga zarurat ortib boradi. Faoliyati Xalqaro hisob- kitoblar to’g’risidagi ma'lumotlarni yig’ish va tahlil etishni o’z ichiga olgan kaznacheylik, byudjet hamda kredit organlari, bojxona va boshqa tashkilotlar kabi davlat iqtisodiy muassasalarining roli ortib boradi. AQSh va Buyuk Britaniyada to’lov balansi tuzishning uslublari XX asrning boshiga kelib o’zining to’la rivojini topdi. AQSh to’lov balansining birinchi rasmiy chop etilishi Savdo vazirligi tomonidan 1922 yil ko’rsatkichlari asosida 1923 yilda tayyorlangan edi. Bundan oldingi chop etilishlar ayrim, yakka holdagi izlanuvchilarga tegishli bo’lib, rasmiy tusga ega bo’lmagan. Birinchi jahon urushidan so’ng AQShning kreditor-davlatga va jahon moliyaviy markaziga aylanishining oqibatlaridan biri sifatida muqobil iqtisodiy siyosat ishlab chiqishga yo’nalish bo’la oladigan, yetarli darajada aniq hamda batafsil bo’lgan Xalqaro iqtisodiy operatsiyalar balansini tuzishga qiziqishdan iborat bo’ldi. Bu maqsadda AQSh Savdo Vazirligi birinchi rasmiy nashrning ma'lumotlari va uslubiga tuzatishlar kiritib AQShning 1923 yil to’lov balansini chop etdi. Ushbu balansning ma'lumotlari tahlil maqsadida quyidagi 3 guruhga bo’lingan edi: joriy operatsiyalar, kapitallar harakati, oltin va kumush bilan operatsiyalar. Bunda quyidagi tamoyillarga asoslanildi: joriy operatsiyalarga joriy yilda tugallangan deb hisoblangan, keyinchalik to’lovlar yoki tushumlarni keltirib

chiqarmaydigan operatsiyalar kiritildi. Ushbu qatorga savdo singari "ko’zga ko’rinmaydigan" operatsiyalar ham kiritildi. Kapitallar harakati bo’yicha operatsiyalarga harakatidan kelgusida foydalar yoki foizlar tushumi kutilayotgan operatsiyalar kiradi. Oltin va kumush bilan operatsiyalarga katta ahamiyat berilgan holda ular maxsus bo’limga ajratildi. 1943 yilda amerikalik iqtisodchi H. Leri 1919-1939 yillarga AQSh to’lov balansini tuzdi. Ushbu balansning shakli ikkinchi jahon urushidan so’ng AQSh to’lov balansini tuzish uchun asos bo’lib xizmat qildi. 1946 yildan boshlab to’lov balansi to’g’risidagi chorak va yillik hisobotlar AQSh Savdo vazirligi tomonidan "Surwey yf Current Business" jurnalida chop etila boshlandi. Huddi shu singari Buyuk Britaniya va bir qator boshqa davlatlar to’lov balanslarining ishlab chiqilish hamda ko’rsatkichlarini tahlil etilish jarayonlari bo’lib o’tdi. Leri tomonidan 1919-1939 yillarga tuzilgan to’lov balansi va undan so’nggi chop etilgan AQSh hamda boshqa davlatlarning to’lov balanslari bundan oldingi to’lov balanslaridan shakl va mazmun jihatidan farq qiladi. To’lov balansi tashqi dunyoga nisbatan mamlakat moliyaviy pozitsiyasini tahlil qilish uchun statistik jadval sifatida tuzilgan. Bundan kelib chiqqan holda to’lov balansiga faqat naqd pul tushumi bilan tugaydigan bitimlar kiritilgan. Xalqaro savdo ichki iqtisodiyotga ta'sir etadi deb hisoblanar edi, modomiki eksportning importdan oshishi va buning teskarisi asosan xalqaro hisob-kitoblardagi muvozanatni avtomatik ravishda tiklanishiga ko’maklashuvchi pul muomalasi hamda baholar sohasidagi o’zgarishlarga olib keladi. Iqtisodiyotga davlat aralashuvining kuchayishi nazariyotchilarni iqtisodiyotni avtomatik muvofiqlashtirish konsepsiyasidan, xususan bozorning stihiyali kuchlari yordamida to’lov balansini muvofiqlashtirishdan voz kechishga olib keldi. To’lov balansi tushunchasining qayta ko’rib chiqilishiga milliy daromad va yalpi ichki mahsulot hisob-kitoblari uslublarining rivojlanishi ham yordam berdi. Zamonaviy iqtisodchilar to’lov balansida boshqa mamlakatlarga tovar va xizmatlar sifatida olib chiqib ketilgan milliy mahsulot ulushini, mamlakatga olib kirilayotgan tovar hamda xizmatlar hajmini va eksport hamda import o’rtasidagi farqni

moliyalashtirish uslublarini aks ettirishni muhim deb hisoblaydi. Zamonaviy to’lov balansi joriy operatsiyalarining qoldiqi odatda yalpi ichki mahsulot, milliy daromad, "xarajatlar va chiqarish" hisobvaraqlari hisob-kitoblari jadvallariga kiradi. Jahon xo’jaligining shakllanishi ayrim davlatlar xalqaro hisob-kitoblar ko’rsatkichlarini taqqoslashni talab etar edi. Shu sababli ayrim davlatlar to’lov balanslarini tuzishning tamoyillari tobora soddalashtirishmoqda. Xalqaro hisobkitoblar bo’yicha ma'lumotlarni taqdim etish borasida ma'lum darajadagi birxillikka erishishga Millatlar Ligasi va XVFning faoliyati ko’maklashdi. Millatlar Ligasining ekspertlari to’lov balanslari tuzish uslublarini standartlashtirish bo’yicha ish olib bordi. 1924 yilda Millatlar Ligasi tomonidan 13 mamlakatning 1922 yil to’lov balanslari to’g’risidagi ma'lumotlarni chop etilishi ushbu ko’rsatkichlarni Xalqaro taqqoslanishiga asos soldi. 1927 yilda Millatlar Ligasi tomonidan asosan namuna sifatida AQSh va Buyuk Britaniya to’lov balanslari olingan sxema hamda bir qator tavsiyanomalar berilgan edi. Millatlar Ligasi ekspertlari tomonidan kiritilgan aniqliklar tufayli 1947 yilda BMT hujjati sifatida chop etilgan to’lov balansi tuzishning sxemasi yaratildi. Ushbu hujjat Millatlar Ligasining ushbu faoliyat borasidagi yakuni va bir vaqtning o’zida XVF tomonidan to’lov balansini tuzishning shakl hamda tamoyillarini ishlab chiqishning negizi bo’lib hisoblandi. XVF to’lov balansi sxemasini soddalashtirish uslubiyotini ishlab chiqishni davom ettirdi, uning natijasi muntazam ravishda qayta chop etilayotgan to’lov balansi bo’yicha qo’llanmada aks etmoqda. hozirgi kunda XVF a'zosi bo’lmish mamlakatlar to’lov balanslarining chop etilishi 1993 yil qo’llanmasidagi qoidalar asosida amalga oshadi. XVF uslubiyotiga asosan to’lov balansi moddalarining tasnifi A. Joriy operatsiyalar Tovarlar Xizmatlar Investitsiyalardan tushgan daromadlar

Boshqa xizmatlar va daromadlar Bir tomonlama xususiy o’tkazmalar Rasmiy bir tomonlama o’tkazmalar A ning yakuni. Joriy operatsiyalar balansi V. To’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar va boshqa uzoq muddatli kapital To’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar Portfel' investitsiyalari Boshqa uzoq muddatli kapital Jami: A+V (AQShdagi bazaviy balans konsepsiyasiga muvofiqdir) S. qisqa muddatli kapital D. Xatolar va o’tkazib yuborishlar Jami: A+V+S+D (AQShdagi likvidlilik konsepsiyasiga muvofiqdir) E. O’rnini qoplovchi moddalar Oltin-valyuta zahiralarini qayta baholash, SDRning taqsimlanishi va ishlatilishi F. Favqulodda moliyalashtirish G. Xorijiy rasmiy organlarning valyuta zahiralarini tashkil etuvchi majburiyatlar Jami: A+V+S+D+F+G (AQShdagi rasmiy hisob-kitoblar konsepsiyasiga muvofiqdir) N. SDR zahiralarining yakuniy o’zgarishi XVFdagi zahira pozitsiyasi Xorijiy valyuta Boshqa talablar XVF kreditlari XVFda qabul qilingan to’lov balansi moddalarini tasniflash tizimi ushbu Fondga a'zo davlatlar tomonidan qo’llaniladi. Bunda ayrim mamlakatlar Xalqaro hisob-kitoblarining xarakteri ular tomonidan tuzilayotgan to’lov balanslarining xususiyatli tomonlarini belgilaydi. Rivojlangan va rivojlanib borayotgan mamlakatlarning to’lov balanslari mazmuniga ko’ra bir-biridan tubdan farq qiladi.

To’lov balansi sal'dosini o’lchash uslublari To’lov balansi tuzishning muhim masalalaridan biri - bu, uning sal'dosini o’lchashdir. Ushbu masala keng ko’lamdagi, ya'ni alohida xalqaro bitimlar to’g’risidagi ma'lumotlarning aniqligidan tortib jadval tuzishning tarkibiy tuzilishigacha bo’lgan savollarni qamrab oladi hamda to’lov balansi nazariyasi va amaliyotining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bo’lib hisoblanadi. To’lov balansining kamomadi yoki aktiv sal'dosining qabul qilingan aniqlash uslubi - bu, to’lov balansini asosiy va balanslovchi moddalarga bo’lishdir. Asosiy moddalarning sal'dosini "to’lov balansining sal'dosi" deb atashadi. Ushbu miqdorning ijobiy yoki salbiy bo’lishiga qarab esa uni to’lov balansining aktivi yoki kamomadi deb atashadi. To’lov balansining sal'dosi muhim ko’rsatkichlardan hisoblanadi. Uning miqdori yalpi ichki mahsulot va milliy daromad hisob-kitobiga kiritiladi, valyutaning holatiga, ichki hamda tashqi siyosatni olib borish vositalarining tanloviga ta'sir etadi. Bundan to’lov balansi sal'dosini o’lchash paytidagi eng muhim muammo sifatida moddalarni asosiy yoki balanslovchi moddalarga tasniflash muammosi maydonga chiqadi. To’lov balansi sal'dosi tushunchasi operatsiyalar ma'lum bir to’plamining balans yakuniga aloqadordir. Ushbu tushuncha principial xarakterga egadir. To’lov balansining aktivligi yoki passivligi ko’rsatkichi doim muvozanatda bo’lgan yalpi to’lov balansining xarakteristikasi sifatida qabul qilinishi kerak emas. To’lov balansi sal'dosining ko’rsatkichi tuzilmaviy bo’lib hisoblanadi. Uning katta- kichikligi birinchi navbatda ushbu moddalar yakunini ifodalovchi moddalar tanloviga bog’liq. Bunday tanlov o’z holicha bo’lishi kerak emas. U ma'lum bir maqsadga bo’ysungan va o’zida taalluqli tahliliy yondoshuvni aks ettirmoqi lozim. To’lov balansi moddalarining XVF uslubiyotiga muvofiq tasnifi uning sal'dosini aniqlashning evolyutsiyasini kuzatib borish imkonini beradi. Ushbu sxemadan foydalangan holda, ma'lum bir guruh operatsiyalarning tagiga chizishning o’zi kifoya qiliadi va bunda ushbu chiziqning yuqorisida joylashgan

barcha ko’rsatkichlarning yakuniy ko’rsatkichi bizga ma'lum bo’lgan bir konsepsiyaga binoan to’lov balansi sal'dosiga muvofiq bo’ladi. Ushbu ko’rsatkich chiziqdan pastda bo’lgan teskari ifoda bilan olingan barcha ko’rsatkichlar summalari bilan muvozanatlashtiriladi. Mazkur tasniflashning tarkibiy tuzilishi ma'lum bir me'yorda tarixan xalqaro iqtisodiy operatsiyalar rivoji ketidan boradi. Joriy operatsiyalar balansining konsepsiyasi. Xalqaro almashuvning tarixan eng rivojlangan shakli sifatida maydonga tashqi savdo chiqadi. Xalqaro savdo bo’yicha hisob-kitoblar dastlabki to’lov balanslari moddalarining asosiy mazmunini tashkil etgan edi. Xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashib borishi bilan xizmatlar xalqaro almashuvda kattaroq rol' o’ynay boshladi. Savdo balansi va xizmatlar balansi mamlakat ichki iqtisodiyotining holati hamda jahon xo’jaligida egallagan o’rni bilan o’zaro bog’liqdir. Tashqi savdoning kamomadi yoki aktivligi jahon bozorida ushbu mamlakat tovarlari raqobatdoshligini, iqtisodiyotini kuchli yoki kuchsizligini aks ettiradi va jiddiy iqtisodiy choralar ko’rilishiga sabab bo’lishi mumkin. Tashqi dunyo bilan mamlakat iqtisodiy aloqalarini kengroq ma'noda to’lov balansining joriy operatsiyalar balansi aks ettiradi. Masalan, mamlakat lisenziyalar sotuvi va turizmdan tushumlar, xorijda ishlayotgan ishchilar pul o’tkazmalari hisobiga savdo balansi kamomadini qoplashi mumkin. To’lov balansining joriy operatsiyalar sal'dosi ko’p qollarda mamlakat tashqi iqtisodiy holatining xarakteristikasi uchun ishlatiladi. Joriy operatsiyalar balansi mamlakat tomonidan xorijga berib yuborilgan yoxud xorijdan yalpi ichki mahsulotga qo’shimcha olingan real qimmatliklar qiymatini aks ettiradi deb hisoblanadi. Tahliliy nuqtai nazardan joriy operatsiyalar balansi xorijiy ekspertlar fikriga ko’ra o’zining ikki xususiyati bilan farqlanadi. Ya'ni, birinchidan, joriy operatsiyalar o’zining tabiatiga ko’ra yakunlangan operatsiyalardir, ular bo’yicha hisob-kitoblar kapitallar bilan operatsiyalar singari javob sifatidagi qo’shimcha operatsiyalarni keltirib chiqarmaydi. Ikkinchidan, qisqa muddatli davrda joriy operatsiyalar nisbatan muvozanatlidir, ularning yakuni esa nisbatan chuqurroq iqtisodiy tendensiyalar ta'sirini aks ettiradi. Bularning oqibatida joriy operatsiyalar

balansi hozirgacha katta iqtisodiy ahamiyatga ega bo’lgan ko’rsatkich sifatida ko’riladi. Ushbu ko’rsatkich mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyati yakunlarini hamda ichki iqtisodiy jarayonlar bilan o’zaro harakatlarini aniqlash maqsadida milliy hisob-varaqlarga, "xarajatlar-chiqaruvlar" hisobkitoblari, boshqa makroiqtisodiy agregatlarga kiritiladi. Bazis balansining konsepsiyasi. Uzoq muddatli kapital hisobining yuritilishi va uning to’lov balansida to’laroq aks ettirilishini rivojlanishi bilan bazis balansi konsepsiyasi olg’a surilgan edi. U ikkinchi jahon urushidan so’ng AQSh, Buyuk Britaniya va boshqa mamlakatlarda keng tarqalgan edi hamda to’lov balansi holatini aniqlashda ishlatilgan. Ushbu konsepsiyaning asl mazmuni shundaki, bunda asosiy moddalarga kiritiladigan bazaviy barqaror bitimlar ajratib olinadi. Ushbu bitimlar, mualliflarning fikricha, vaqt davridagi barqarorlik va iqtisodiy kon'yunktura o’zgarishlariga befarqligi bilan xarakterlanadi. Bundaylarga nafaqat joriy operatsiyalar, balki uzoq muddatli kapital harakatlari ham kiritildi. Balanslovchi operatsiyalarga qisqa muddatli kapital va valyuta zahiralari harakati kiritildi. XVFning tasnifi bo’yicha bazis balansining sal'dosi "A" va "V" guruhlar operatsiyalari yuzasidan sal'do summasi sifatida aniqlanadigan bo’ldi. Ushbu summa "V" guruhidan pastdagi operatsiyalar balansi bilan muvozanatlantirilishi lozim. Bazis balansi konsepsiyasiga muvofiq joriy operatsiyalar aktivi kapital harakatini muvozanatlashtiribgina qolmay, balki ushbu maqsadga erishish uchun valyutaning oqib kelishini ta'minlaydi. To’lov balansini uzil-kesil balanslashtirishni ma'lum bir chegaralarda valyuta kurslari, foiz stavkalari va iqtisodiy siyosatning boshqa instrumentlarini o’zgartirish orqali boshqariladigan qisqa muddatli kapital harakati ta'minlashi kerak edi. Bunday yondoshuvni ma'lum bir davrgacha qisqa muddatli kapital harakatiga mustaqil jarayon sifatida jiddiy e'tibor berilmaganligi bilan tushuntirish mumkin edi. Likvidlilik konsepsiyasi. Ushbu konsepsiya 1958 yilda AQShda ishlab chiqilgan edi. O’sha davrlarda AQSh to’lov balansi holatining keskin yomonlashuvi va dollarning inqirozi Savdo vazirligi tomonidan to’lov balansi

tuzish hamda uning kamomadini o’lchash uslublarini tanqidiy nuqtai nazardan qayta ko’rib chiqishga majbur etdi. Qisqa muddatli kapital harakatiga nisbatan munosabat ham qayta ko’rib chiqildi va bunda xorijlik xususiy shaxslar hamda rasmiy organlar qo’lidagi likvid dollarli aktivlarga muhim ahamiyat berildi. Bu esa o’z navbatida yangi yondoshuvning mazmuni va nomini belgilab berdi. Likvidlilik konsepsiyasi AQSh dollarining zahira valyutasi ekanligi hamda Xalqaro to’lov va zahira vositasi sifatida ishlatilishidan kelib chiqqan edi. Bundan AQSh chayqov maqsadida AQSh dollarlaridan foydalanilishiga qarshi kurashga doim tayyor bo’lib turishi kerak. Buning uchun esa norezident shaxslarda qancha likvidli dollarli aktivlar borligini bilish darkor. Ushbu summaning o’simini esa to’lov balansining sal'dosi ko’rsatishi kerak edi. Shu sababli likvidlilik konsepsiyasiga muvofiq negizli shartnomalar tarafdorlari tomonidan kiritiladigan moddalardan tashqari asosiy moddalar qatoriga yana 3 ko’rinishdagi shartnomalar kiradi: qisqa muddatli xususiy milliy kapital harakati, xorijiy tijorat kreditlari va "xatolar va o’tkazib yuborishlar" moddasi bo’yicha sal'do. Savdo vazirligining fikri bo’yicha AQShning xalqaro likvidli pozitsiyasidagi o’zgarishlarni aks ettiruvchi moddalar balanslashtiruvchi sifatida olinadi. Balanslashtiruvchi moddalarga quyidagi o’zgarishlar kiradi: Amerika valyuta zahiralari (XVFga badalni hisobga olgan holda), AQShning xorijlik rasmiy tashkilotlar va xususiy shaxslar oldidagi likvidli majburiyatlari. Ushbu konsepsiyaning o’ziga hosligi shundaki, u AQSh davlat valyuta zahiralari va amerika xususiy mulk egalari qo’lidagi valyuta aktivlarini ayirboshlash imkonini beradi. XVFda qabul qilingan to’lov balansi moddalarining tasnifiga ko’ra likvidlilik konsepsiyasi bo’yicha sal'do birmuncha shartlashuvlar bilan ("S" guruhiga aloqador) asosiy deb hisoblanuvchi, A+V+S+D guruhlari operatsiyalari yuzasidan sal'dolarining summasiga muvofiqdir. Ushbu sal'do E.+F+G+H guruhlari bo’yicha olingan yalpi sal'do hajmi bilan teskari (manfiy) ifodada balanslashtiriladi.

Iqtisodiy hamkorlik va Taraqqiyot Tashkiloti (IHTT) tomonidan qabul qilingan tasnifda likvidlilik konsepsiyasi yaqqol aks etgan. Avval u o’zida birmuncha qarama-qarshiliklarni mujassam etgan edi. qisqa muddatli kapital bilan bir qator operatsiyalarni to’lov balansining asosiy moddalari qatoriga kiritilishi yetarli darajada asoslanmagan edi. Xususan, amerikalik xususiy shaxslar qo’lida turgan xorijiy valyutalar aktivlarini to’lov balansiga kiritilishining asosiy sababi shundaki, AQSh qonunchiligi davlat moliya organlariga ulardan, rasmiy zahiralarga qo’shimcha ravishda, dollarni himoyalashda foydalanishni qiyinlashtirib qo’ygan edi. "Xatolar va o’tkazib yuborishlar" moddasi bo’yicha sal'do qisqa muddatli kapital harakati bilan bog’lanmagan bo’lib, ushbu holat xalqaro hisob-kitoblarning hisobini yuritilishidagi kamchiliklar bilan izohlanar edi. Balanslashtiruvchi moddalar qatoriga AQShning xususiy qisqa muddatli majburiyatlari o’zgarishining kiritilishi ushbu majburiyatlarga dollarga bo’layotgan yaqqol xavf sifatida qarashni aks ettirar edi. Haqiqatda ham AQSh qonunchiligiga muvofiq dollarlarning xorijlik egalari ularni bevosita AQSh g’aznaxonasida oltinga almashtira olmas edilar. Ammo AQSh dollariga ishonch yo’qolgan paytda xorijlik xususiy banklar o’z dollarlik aktivlarini Markaziy banklarga sotish imkoniyatiga ega bo’lgan, Markaziy banklar esa o’z navbatida ushbu dollarlarni AQSh g’aznaxonasiga oltinga almashtirishga taqdim qilar edilar. 1958 yildagi AQSh to’lov balansining yirik kamomadi hukumat va Moliya doiralarida katta bezovtalanishni keltirib chiqardi. Bu esa o’z navbatida kamomadni o’lchash uslublariga bo’lgan ishonchsizlikda o’z ifodasini topdi. Likvidlilik konsepsiyasi endigina paydo bo’lib qattiq tanqidga uchradi. Biroq AQSh Savdo Vazirligi uni himoya qilish va amalda qoldirishga muvaffaq bo’ldi. Likvidlilik konsepsiyasidan dollar zahira valyutasi maqomiga ega bo’lganligi sababli rasmiy konsepsiya sifatida faqatgina AQSh to’lov balansiga nisbatan foydalanilgan. AQSh to’lov balansining yirik kamomadlari boshidanoq ushbu konsepsiyani gumon ostiga qo’ydi. Rasmiy zahiralar balansi konsepsiyasi. To’lov balansi sal'dosini o’lchashda navbatdagi qadam bo’lib, AQSh tomonidan 1965 yilda olg’a surilgan va

keyinchalik XVF hamda IHTT ekspertlari tomonidan asosiy konsepsiya sifatida qabul qilingan rasmiy hisob-kitoblar konsepsiyasi bo’ldi. AQSh va boshqa mamlakatlarning rasmiy organlari uchun ushbu uslubiyotning yoqimli tomonlari shundaki, birinchidan u kamomadning nisbatan pastroq ko’rsatkichlarini berdi, ikkinchidan to’lov balansi holatini yahshilashga xorijiy xususiy qisqa muddatli hamda portfel' kapitallarini keng jalb etish amaliyoti zaminiga nazariy asosni keltirdi. Rasmiy hisob-kitoblar konsepsiyasi AQSh to’lov balansi sal'dosini o’lchash uslublarini tanqidiy tahlili natijasida paydo bo’ldi. Rasmiy hisob-kitoblar balansining konsepsiyasi yoki XVF nashrlarida yakuniy balans deb nomlanganidek AQShda 1965 yildan boshlab ishlatila boshlandi. Keyinchalik esa boshqa mamlakatlarda ham tarqaldi va XVF hamda IHTT ekspertlari tomonidan ham qo’llab-quvvatlandi. Rasmiy hisob-kitoblar balansining ko’p mamlakatlar tomonidan ishlatilgan standart ta'rifi balanslashtiruvchi moddalar qatoriga quyidagi moddalarning kiritilishini ko’zda tutadi: rasmiy valyuta organlarining valyuta zahiralari bilan operatsiyalarini (oltin, xorijiy valyuta, XVFgi zahira pozitsiyasi va SDRgi aktivlar); rasmiy valyuta organlarining xorijiy rasmiy tashkilotlar oldidagi, Xalqaro tashkilotlar va SDR taqsimotini o’z ichiga olgan holda, majburiyatlarini o’zgarishi. XVFning tasnifiga ko’ra to’lov balansi sal'dosi rasmiy hisob-kitoblar konsepsiyasiga muvofiq asosiy moddalar sifatida tasniflanadigan A+B+C+D+E+F+G guruhlari bo’yicha yakun sifatida maydonga chiqadi hamda "N" guruhi yuzasidan operatsiyalarning yakuniy summasi, ya'ni mutlo? rasmiy valyuta operatsiyalari bilan muvozanatlashtiriladi. Rasmiy hisobkitoblar konsepsiyasining alohida mamlakatlarda ishlatilishi o’z xususiyatlariga ega bo’lib, XVF tavsiyalari va IHTT sxemalaridan farqli edi. 70-yillar o’rtasidagi jahon iqtisodiyoti va valyuta tizimidagi inqirozli larzalar sharoitida xalqaro to’lov munosabatlari tarkibiy tuzilishidagi yirik siljishlar hamda bu bilan bog’liq kapital harakatidagi barqarorsizlik to’lov balansi sal'dosini aniqlash uslublarini qayta ko’rib chiqishga olib keldi.

AQShda 1976 yildan boshlab to’lov balansi sal'dosini rasmiy asosda faqat joriy operatsiyalar sal'dosi sifatida, boshqa operatsiyalar bo’yicha ma'lumotlarni ma'lumotli ko’rsatkichlar sifatida chop etib, o’lchay boshladilar. To’lov balansiga ta'sir etuvchi omillar To’lov balansi takror ishlab chiqarish bilan to’g’ri va teskari aloqaga ega. Bir tomondan, u takror ishlab chiqarishda ro’y berayotgan jarayonlar oqibatida shakllanadi, boshqa tomondan esa unga aks ta'sir ko’rsatadi, chunki valyutalar kursi oltin-valyuta zahiralari, valyuta holati, tashqi qarz, valyuta va iqtisodiy siyosat yo’nalishlari, jahon valyuta tizimi holatiga ta'sir etadi. To’lov balansi mamlakatning jahon xo’jaligidagi ishtiroki, tashqi iqtisodiy aloqalarining ko’lamlari, tarkibi va xarakteri to’g’risida ma'lumot beradi. To’lov balansida quyidagilar aks ettiriladi: 1) eksportning turli imkoniyatlarini va tovarlar, kapitallar, xizmatlar importiga ehtiyojni belgilovchi iqtisodiyotning tarkibiy disproporsiyalari; 2) iqtisodiyotni bozor va davlat tomonidan muvofiqlashtirish uslublarining o’zaro nisbatidagi o’zgarishlar; 3) kon'yunktur omillar (xalqaro raqobat, inflyatsiya, valyuta kursi va boshqalarning o’zgarish darajasi). To’lov balansi holatiga bir qator omillar ta'sir etadi. Bular quyidagilar: a) Mamlakatlar iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotining notekisligi, xalqaro raqobat. To’lov balansi asosiy moddalarining evolyutsiyasi jahon iqtisodiyotidagi raqib-markazlar kuchlarining o’zaro nisbatidagi o’zgarishlarni aks ettiradi. Ikkinchi jahon urushidan so’ng harbiy Yevropa va Yaponiya davlatlari to’lov balanslarining yirik kamomadi sharoitida AQShning aktiv to’lov balansi shakllandi. Bu o’z navbatida, AQShning 1950-yillarning oxirigacha monosentrik hukmronligi tizimida o’z aksini topdi, ya'ni to 1960 yilgacha G’arbiy Yevropa va Yaponiya davlatlarining savdo balanslari odatda passiv edi, shu davrlardagi AQShning savdo balansi esa amerika monopoliyalarining jahon bozoridagi mavqei hamda dollarning barqarorligi tufayli juda katta aktiv sal'do bilan yopilar edi (1947 yilda 10 mlrd. AQSh dollari). AQShning xalqaro investor va kreditorga aylanishi

ushbu mamlakatga xorijdan yirik miqdordagi dividendlar hamda foizlarning oqib kelishiga sabab bo’ldi. Biroq keyinchalik to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarning yillik o’simidagi AQShning ulushi G’arbiy Yevropa va Yaponiya davlatlari ulushining o’sishi hisobiga 1967 yildagi 50 foizdan 1980 yildagi 4 foizgacha pasayib ketdi. 1985 yildan boshlab esa AQSh kapitalning netto-importyoriga aylandi. AQShning jahon sanoat ishlab chiqarishidagi ulushini, harbiy xarajatlarining o’sishi sharoitida, 1948 yildagi 54,6 foizdan 1984 yilda 37,8 foizgacha, tovarlar eksportida 33 foizdan 12,7 foizgacha, kapitallar eksportida 70- yillar ichida 20 foizga pasayishi mamlakat to’lov balansi joriy operatsiyalarining muntazam kamomadiga olib keldi. AQShning 1990 yillardagi uzoq muddatli iqtisodiy ko’tarilishi AQShga yana jahon iqtisodiyoti va Xalqaro moliyadagi iqtisodiy peshqadamlikni qaytarib olish imkonini berdi. Yuqorida zikr etilgan uch markaz, ya'ni AQSh, G’arbiy Yevropa va Yaponiya o’rtasidagi qarama-qarshilik ularning to’lov balanslari holatida o’z aksini topadi; b) Iqtisodiyotning siklli tebranishlari. To’lov balanslarida mamlakat xo’jalik hayotidagi tebranishlar, ko’tarilishlar va tushkunliklar o’z aksini topadi. Chunki mamlakat ichki iqtisodyotiining holatiga tashqi iqtisodiy operatsiyalar bog’liq. Sanoat sikllari mexanizmi bilan bog’liq to’lov balansining tebranishlari mamlakat ichki iqtisodiy siklli jarayonlarini bir mamlakatdan boshqa mamlakatlarga o’tib ketishiga ko’maklashadi. Ishlab chiqarishning o’sishi yoqilg’i, hom ashyo, jihozlar importining o’sishiga, pasayishi esa tovarlar olib kirish hajmining qisqarishiga olib keladi. Tovarlar, kapitallar, xizmatlar eksporti jahon bozori sharoitlarining o’zgarishiga molik bo’ladi. Xo’jalik rivojlanishining sustligida kapitalning chetga chiqishi ko’payadi. Iqtisodiyotning jadallab rivojlanishida, ya'ni foydalar o’sgan, mamlakatda kredit ekspansiyasi kuchaygan, foiz stavkasi ko’tarilgan paytda kapitalning chetga chiqishi pasayadi. Zamonaviy iqtisodiy siklning asinxronligi sababli uning tebranishlari to’lov balansiga to’g’ridan-to’g’ri emas, balki egri ta'sir etadi. Jahon iqtisodiy inqirozlari u yoki bu mamlakatlar to’lov balanslarining yirik ko’lamdagi kamomadlariga olib keladi;

v) Davlatning xorijdagi xarajatlarining o’sishi. To’lov balansi uchun og’ir yuk bo’lib, turli siyosiy va iqtisodiy maqsadlarga qaratilgan, hukumatning tashqi xarajatlari hisoblanadi; g) Iqtisodiyotning militarizatsiyasi va harbiy xarajatlar. AQShning to’lov balansida aks etadigan, xorijdagi xarajatlarining asosiy qismi harbiy maqsadlarga mo’ljallangan. Harbiy xarajatlarning to’lov balansiga egri ta'siri birinchi navbatda ularni ishlab chiqarish sharoitlari va iqtisodiy o’sishning sur'atlariga bo’lgan ta'sirida, harbiy bo’lmagan tarmoqlardan yulib olinayotgan resurlarda o’z aksini topadi. Agar eksport tarmoqlari harbiy buyurtmalar bilan bosib yuborilgan, tovarlarni chetga olib chiqishni kengaytirishga mo’ljallangan mablag’lar harbiy maqsadlarga yo’naltirilgan bo’lsa, mamlakatning eksport qobiliyati qisqaradi. Qurollarning o’sishi harbiy-strategik tovarlar shu jumladan, tinchlik vaqtidagi iste'mol me'yorlaridan ortiq bo’lgan hajmda ko’p turdagi hom ashyolar (neft, kauchuk, rangli metallar) importini oshiradi; d) Xalqaro moliyaviy bog’liqlikning kuchayishi. Zamonaviy sharoitlarda moliyaviy oqimlarning harakati xalqaro iqtisodiy munosabatlarning muhim shakllaridan biriga aylandi. Bu esa o’z navbatida chetga kapitallarni olib chiqishni, ssuda kapitallari jahon bozorining (Yevrobozorlarni o’z ichiga olgan holda) rivojlanishini, shartnoma shartlarining erkinlashishi sharoitida moliyaviy bozorlarning o’sishi bilan asoslanadi. Natijada mamlakatlarning moliyaviy o’zaro bog’liqligi ularning o’zaro tijorat bog’liqligidan ustunroq bo’lib qoldi. Bu esa valyuta va kredit tavakkalchiliklarini, birinchi navbatida qarz oluvchining to’lovga layoqatsizligini kuchaytirib yuboradi. 1980-90 yillardagi jahon qarzlar inqirozi va 1997-98 yillardagi valyuta-moliya inqirozlari ushbu tavakkalchiliklar xavfliligini ochib tashladi; e) Xalqaro savdodagi o’zgarishlar. Ilmiy texnik inqilob, xo’jalik rivojlanishining sur'atlarini o’sishi, yangi energetika bazasiga o’tilishi Xalqaro iqtisodiy aloqalarda tarkibiy o’zgarishlarni keltirib chiqaradi. Tayyor mahsulotlar bilan, shu jumladan intellektual tovarlar, neft va energo resurslar bilan savdo qilish sur'ati oshdi. 1970-yillarning oxiri va 1980-yillarning boshida neftga baholarning

tusatdan 18 barobar oshib ketishi neft importyori bo’lmish mamlakatlar to’lov balansi joriy operatsiyalarining kamomadiga olib keldi. Tovarlar oqimining geografiyasida rivojlangan davlatlar orasidagi almashuvning kengayish tarafiga qarab o’sishi, rivojlanib borayotgan mamlakatlar ulushining ularning tashqi savdosida qisqarib borishi holatida yuzaga keladi (jahon savdosining 70%, Yevropa Ittifoqi mamlakatlari-38%). Rivojlangan davlatlarning o’zaro savdosi ular eksportining 80 foizini o’z ichiga oladi (Yevropa Ittifoqi mamlakatlari-58%), rivojlanib borayotgan mamlakatlar orasidagi savdo esa ular eksportining 1/4 qismini tashkil etadi. Bunday hol jahon bozoridagi raqobat kurashini kuchaytirib yuboradi; j) To’lov balansiga valyuta-moliyaviy omillarining ta'siri. Devalvatsiya odatda eksportni, revalvatsiya esa importni rag’batlantiradi. Jahon valyuta tizimining barqarorsizligi Xalqaro savdo va hisob-kitoblar sharoitlarini yomonlashtiradi. Milliy valyuta kursining pasayishi kutilgan holda eksport va import bo’yicha to’lov muddatlarining o’rnidan siljishi ro’y beradi, ya'ni importyorlar to’lovlarni tezlashtirishga, eksportyorlar esa aksincha xorijiy valyutadagi tushumni olishni kechiktirishga harakat qiladilar ("lidz end legz" siyosati). Xalqaro hisob-kitoblar muddatlaridagi kichik bir qisqa uzilish mamlakatdan kapitallarni chetga oqib ketishiga olib kelishi mumkin. Baho va to’lov valyutasi sifatida ishlatilayotgan yetakchi valyutalar kurslarining tebranishi ko’pchilik davlatlarning to’lov balanslariga ta'sir etadi; z) inflyatsiyaning to’lov balansiga salbiy ta'siri. Bunday holat, ya'ni baholarni pasayishi milliy tovarlarning eksportini qiyinlashtirib, raqobatdoshligini pasaytirgan, tovarlar importini rag’batlantirgan va kapitallarni xorijga chiqib ketishiga imkon bergan paytda vujudga keladi; i) Favqulodda holatlar - hosilning bo’lmasligi, tabiiy ofatlar, halokatlar va shu kabilar to’lov balansiga salbiy ta'sir etadi.

To’lov balansini muvofiqlashtirishning asosiy usullari To’lov balansi azaldan davlat tomonidan muvofiqlashtiriluvchi ob’yektlardan biri bo’lib sanaladi. Bu quyidagi sabablar bilan asoslanadi. Birinchidan, to’lov balanslariga ba'zi mamlakatlardagi yirik va uzoq muddatli kamomad, ba'zilariga esa haddan tashqari aktiv saldoda aks etuvchi muvozanatsizlik hosdir. Xalqaro hisob-kitoblar balansining muvozanatsizligi valyuta kursining dinamikasiga, kapitallar migratsiyasiga, iqtisodiyotning holatiga ta'sir etadi. Masalan, to’lov balansining joriy operatsiyalar kamomadini milliy valyuta bilan qoplagan holda, AQSh boshqa mamlakatlarga inflyatsiyaning eksportiga, dollarlarni Xalqaro muomalada keragidan ko’payib ketishiga ko’maklashdi. Bu esa 1970 yillarda Bretton-Vuds valyuta tizimining yemirilishiga olib keldi. Ikkinchidan, oltin standartining 1930 yillarda bekor qilinishidan so’ng, to’lov balansini baho yordamida muvofiqlashtirish orqali muvozanatlashtirishning stixiyali mexanizmi nihoyatda kuchsiz harakatlanadigan bo’lib qoldi. Shu sababli to’lov balansini muvozanatlashtirish davlatning maqsadli tadbirlariga muhtojdir. Uchinchidan, xo’jalik aloqalarining globallashuvi sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan muvofiqlashtirish tizimida to’lov balansining ahamiyati ko’tarildi. Uni muvozanatlashtirish vazifasi iqtisodiy o’sish sur'atlarini ta'minlash, inflyatsiya va ishsizlikni jilovlash bilan birgalikda davlat iqtisodiy siyosatining asosiy vazifalari doirasiga kiradi. To’lov balansini muvofiqlashtirishning moddiy asosi bo’lib quyidagilar hisoblanadi: a) rasmiy oltin-valyuta zahiralari; b) davlat byudjeti orqali qayta taqsimlangan milliy daromad; v) kapitalning eksportyori, kreditori, kafili, qarz oluvchisi sifatida davlatning tashqi iqtisodiy aloqalarda bevosita ishtirok etishi; g) me'yoriy aktlar va davlat nazorat organlari yordamida tashqi iqtisodiy operatsiyalarni cheklash.

To’lov balansini muvofiqlashtirishda muammo tug’iladi: qanday mamlakatlar (aktiv sal'do yoki kamomadga ega) muvozanatlashtirish bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishi kerak. Ushbu masala bo’yicha nazariyotchilar va amaliyotchilarning fikrlari turlichadir. Odatda ichki va tashqi omillar tazyiqi ostida to’lov balansini muvofiqlashtirish muammosi kamomadga ega mamlakatlar oldida nihoyatda dolzarb bo’lib qoladi. Xalqaro hisob-kitoblarning aktiv balansiga ega mamlakatlar yuqorida zikr etilgan davlatlarni o’z uylarida tartibni qaror toptirishga, ya'ni: inflyatsiyani cheklash, deflyatsion siyosatni amalga oshirish, eksportni rag’batlantirish, tovarlar importini qisqartirish va boshqa shu kabilarga undaydilar. Bunday talablarni ikkinchi jahon urushidan so’ng AQSh to’lov balansining muttasil kamomadiga ega harbiy Yevropa davlatlariga qo’ygan. 1960- yillar va 1980-yillarning birinchi yarmida vaziyat o’zgardi, G’arbiy Yevropa davlatlari hamda birinchi navbatda Yevropa Ittifoqi a'zolari huddi shunday talablar bilan AQShga murojaat etdilar. To’lov balansining kamomadiga ega bo’lgan davlatlar odatda ularning hamkorlari bo’lmish aktiv sal'doga ega bo’lgan davlatlarni importning bojxona hamda boshqa shu kabi cheklovlarini bekor qilishga, kapitalni chetga olib chiqishni kengaytirishga undaydilar. To’lov balansini davlat tomonidan muvofiqlashtirilishi - bu, to’lov balansining asosiy moddalarini shakllantirishga hamda shakllangan sal'doni qoplashga yo’naltirilgan davlatning iqtisodiy, shu jumladan valyuta, moliyaviy, pul-kredit chora-tadbirlarining yig’indisidir. Mamlakatning valyuta-iqtisodiy va xalqaro hisob-kitoblarining holatiga ko’ra tashqi iqtisodiy operatsiyalarni rag’batlantirish yoki cheklashga qaratilgan to’lov balansini muvofiqlashtirish uslublarining turli xildagi to’plami mavjud. Kamomadli to’lov balansiga ega mamlakatlar tomonidan eksportni rag’batlantirish, tovarlar importini cheklash, xorijiy kapitallarni jalb etish, kapitallarni chetga chiqib ketishini cheklash maqsadida odatda quyidagi choratadbirlar qo’llaniladi. 1. Deflyatsion siyosat. Bunday ichki talabni pasaytirishga qaratilgan siyosat fuqarolik maqsadlari, baholar va ish haqlarini muzlatishga mo’ljallangan

byudjet xarajatlari cheklovini o’z ichiga oladi. Uning muhim instrumentlari sifatida moliyaviy va pul-kredit choralari xizmat qiladi: byudjet kamomadini kamaytirish, Markaziy bankning hisob yuritish stavkasini o’zgartirish (diskont siyosati), kredit cheklovlari, pul massasi o’simining chegaralarini belgilash. Iqtisodiy tushkunlik, katta ishsizlar armiyasi va foydalanilmagan ishlab chiqarish quvvatlari zahiralarining mavjudligi sharoitlarida deflyatsiya siyosati ishlab chiqarish hamda aholi bandligining yanada pasayishiga olib keladi. 2. Devalvatsiya. Milliy valyuta kursining pasayishi eksportni rag’batlantirishga va tovarlar importini pasaytirishga qaratilgandir. Biroq to’lov balansini muvofiqlashtirishdagi devalvatsiyaning roli uni o’tkazishning muayyan bir shart-sharoitlariga hamda ushbu jarayon paytidagi umumiqtisodiy va moliyaviy siyosatga bog’liq bo’ladi. Devalvatsiya faqatgina raqobatbardosh tovarlar va xizmatlar eksporti salohiyatining mavjudligi hamda jahon bozorida yoqimli sharoit bo’lganidagina tovarlar eksportini rag’batlantiradi. Importni pasaytirish omili sifatidagi devalvatsiyaga kelsak, ishlab chiqarishni baynalmilallashuvi va xalqaro ixtisoslashuvning rivojlanishi sharoitida mamlakat tovarlarni olib kirishni to’satdan qisqartira olmaydi. Devalvatsiya importni qimmatlashtirgan holda mahalliy tovarlar ishlab chiqarilishida xarajatlar va baholarning o’sishiga hamda devalvatsiya evaziga tashqi bozorlarda erishilgan raqobat imtiyozlaridan ayirilishga olib kelishi mumkin. Shu sababli devalvatsiya mamlakatga vaqtinchalik imtiyozlarni bersada, ko’p qollarda to’lov balansining kamomadi sabablarini bartaraf eta olmaydi. Kutilayotgan samaraga erishish uchun devalvatsiya yetarlicha miqdordagi hajmga ega bo’lishi lozim. Aks holda u faqatgina valyuta bozoridagi chayqov operatsiyalarini kuchaytirib yuboradi. Masalan, 1967 yil noyabr oyidagi funt sterlingni 14,3 foizga va dollarni 1971 yilning dekabrida 7,89 foizga devalvatsiyasi ushbu valyutalarga bo’lgan chayqov bosimini bartaraf eta olmadi. Shu bilan birgalikda devalvatsiyaning haddan tashqari katta hajmi boshqa valyutalar kurslari pasayishining zanjirli reaksiyasini keltirib chiqaradi va bunda o’z valyutasini devalvatsiya qilgan mamlakat rejalashtirgan raqobat imtiyozlaridan ayiriladi. Ba'zi

mamlakatlar muntazam ravishda yopiq shakldagi devalvatsiya sifatida, ba'zi paytlarda qo’sh-qatlamli valyuta bozori shaklida valyuta kursining ko’p xilligini qo’llaydi. Valyutalarning erkin suzuvchi kurslar rejimini kiritilishi to’lov balanslarining muqobillashuviga olib kelmadi. Keskin tebranuvchan xarakterdagi devalvatsiyalarni tugatilishi ma'lum bir darajada chayqov kapitallarining Xalqaro hisob-kitoblarga bo’lgan bosimini yumshatdi. Biroq erkin suzuvchi valyuta kurslari rejimi sharoitida devalvatsiyaning eksport va import qilinayotgan tovarlar baholari nisbatiga ta'siri deyarli yo’qga chiqariladi. Shu sababli devalvatsiyaning samarasini ta'minlash uchun ko’pchilik mamlakatlar, ayniqsa rivojlanib borayotgan davlatlar eksport va importga tabaqalashtirilgan bojlar hamda subsidiyalarni kiritadilar. 3. Valyuta cheklovlari. Eksportyorlar valyuta tushumini muzlatish importyorlarga xorijiy valyutani sotishni lisenziyalash, valyuta operatsiyalarini vakolatli banklarda to’planuvi, kapital eksportini cheklash va uni chetdan oqib kelinishini rag’batlantirish hamda tovarlar importini cheklash orqali to’lov balansi kamomadini bartaraf etishga qaratilgandir. 1970-yillarning oxiri va 1980- yillarning boshida joriy operatsiyalarning erkinlashtirilishiga qaramasdan erkin muomalada yuradigan valyutaga ega mamlakatlarning taxminan 90 foizi kapitallarning xalqaro harakati bo’yicha cheklovlarni qo’llagan. Yevropa Ittifoqi mamlakatlari ushbu cheklanishlarni 1990- yillarning boshiga kelib bekor qildilar. 4. Moliyaviy va pul-kredit siyosati. To’lov balansi kamomadini pasaytirish maqsadida eksportyorlarga byudjet subsidiyalaridan, import bojlarini proteksionistik oshirilishidan, mamlakatga kapitallar oqib kelishi maqsadida qimmatli qog’ozlarning xorijlik egalariga to’lanadigan foizlardan olinadigan soliqni bekor qilinishidan, pul-kredit siyosatidan, ayniqsa hisobni yuritish siyosati va pul massasini targetlashdan (pul massasini har yillik o’sishining maqsadli yo’nalishlarini belgilash) foydalaniladi. 5. To’lov balansiga savdo balansi, "ko’zga ko’rinmaydigan" operatsiyalar, kapital harakati balansiga, uning asosiy moddalarini shakllanishi borasida, davlatning maxsus ta'sir choralari. Muvofiqlashtirishning muhim

ob’yekti bo’lib savdo balansi hisoblanadi. Zamonaviy sharoitlarda davlat tomonidan muvofiqlashtirish nafaqat muomala sohasini, balki eksport uchun mo’ljallangan tovarlar ishlab chiqarish sohasini ham qamrab oladi. Tovarlarning sotilishi bosqichida eksportni rag’batlantirish mazkur tovarlar baholariga ta'sir etish orqali (eksportyorlarga soliq, kredit imtiyozlarini berish, valyuta kursining o’zgarishi va boshqa shu kabilar) amalga oshiriladi. eksportyorlarda tovarlarni xorijga olib chiqish va xorijiy bozorlarni o’zlashtirishda uzoq muddatli qiziqishni yaratish uchun davlat ularga maqsadli eksport kreditlarini taqdim etadi, iqtisodiy hamda siyosiy tavakkalchiliklardan sug’urta qiladi, asosiy kapital amortizatsiyasining imtiyozli rejimini kiritadi va ularning ma'lum bir eksport dasturini bajarish bo’yicha majburiyatlari evaziga boshqa moliya-kredit imtiyozlarini taqdim etadi. Eksportni rag’batlantirish uslublarining qo’llanilishi tobora komplekslashib bormoqda. Ular eksportyorlarni valyuta, kredit, moliyaviy qo’llab-quvvatlash shakllarini, shu jumladan reklama, ma'lumotlar, kadrlar tayyorlashni o’z ichiga oladi. Kapitalni chetga olib chiqish azaldan tovarlar eksportini rag’batlantirish uchun ishlatiladi. Passiv to’lov balansida importni muvofiqlashtirish import o’rnini bosuvchi milliy tovarlarni ishlab chiqarishni rag’batlantirish va bu bilan importni qisqartirish orqali amalga oshiriladi. To’lov balansining "ko’zga ko’rinmas" operatsiyalari bo’yicha to’lov va tushumlarni muvofiqlashtirish maqsadida quyidagi choralar ko’riladi: a) ushbu mamlakat turistlari tomonidan valyutani chetga olib chiqish me'yorini cheklash; b) xorijlik turistlarni jalb etish maqsadida turistik infratuzilmani tashkil etishda davlatning to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita ishtiroki; v) "Transport" moddasi bo’yicha xarajatlarni kamaytirish maqsadida byudjet mablag’lari hisobiga dengiz kemalari qurilishiga ko’maklashish; g) patentlar, lisenziyalar, ilmiy-texnik bilimlar va boshqa shu kabilar bilan savdodan tushumlarni ko’paytirish maqsadida ilmiy-tekshirish ishlariga davlat xarajatlarini kengaytirish;

d) ishchi kuchining migratsiyasini muvofiqlashtirish. Xususan, xorijlik ishchilar pul o’tkazmalarini qisqartirish maqsadida mamlakatga chetdan kelayotganlar kirishini cheklash. Kapitallar harakatini muvofiqlashtirish bir tomondan milliy monopoliyalarning tashqi iqtisodiy ekspansiyalarini rag’batlantirishga, boshqa tomondan esa xorijiy kapitallarning oqib kelishi va milliy kapitallarning repatriatsiya qilinishini rag’batlantirish orqali to’lov balansini muqobillashtirilishiga qaratilgan. Ushbu maqsadga davlatning xorijiy xususiy investitsiyalar uchun va tovarlarni chetga olib chiqishga yoqimli sharoitlar yaratib beruvchi kapitallar eksportyori sifatidagi faoliyati bo’ysungan. Investitsiyalar bo’yicha hukumat kafolatlari tijorat va siyosiy tavakkalchiliklarni sug’urtalashni ta'minlaydi. To’lov balanslarini balanslashtirish usullari. Rasmiy asosda to’lov balansi har qanday balans singari muqobillashgan. Chunki asosiy va balanslovchi moddalarning yakuniy ko’rsatkichlari bir-birini so’ndiradi. Agar joriy moddalar bo’yicha to’lovlar tushumlardan ko’p bo’lsa, unda to’lov balansi sal'dosini muvofiqlashtirishning manbalari va uslublarini xarakterlaydigan balanslovchi moddalar hisobiga kamomadni qoplash muammosi tug’iladi. Buning uchun an'anaviy ravishda xorijiy zayomlar va kapitallarni olib kirish ishlatiladi. Bu yerda gap to’lov balansini muvaqqat balanslashtirish uslublari haqida ketmoqda, chunki qarzdor mamlakatlar foizlar va dividendlar hamda zayomlar summasini to’lashga majbur. To’lov balansining kamomadini qoplash uchun XVF zahira (shartsiz) kreditlarni taqdim etadi. Ularning hajmi katta emas va mamlakatlar o’rtasida kvotalarining (badallarining) 25 foizi chegarasida notekis taqsimlanadi. Ushbu zahira pozitsiyasidan ortiq bo’lgan kreditlar XVF barqarorlashtirish dasturlarining qat’iy talablari bilan izohlanadi. Rivojlangan davlatlar to’lov balansi kamomadini qoplashning manbalarini qidirishda jahon kapitallari bozoridan mablag’larni bank konsortsiumlari kreditlari, obligatsiya zayomlari shaklida jalb etadilar. Bunga asosan to’lov balansi kamomadini qoplashda tijorat banklari (ayniqsa Yevrobanklar) faol ishtirok

etadilar. Bank kreditlarini xalqaro valyuta-kredit va moliya tashkilotlarining kreditlariga nisbatan imtiyozli tomoni shundaki, ularni olish oson hamda ular barqarorlashtirish dasturlari bilan izohlanmagan. Biroq bank kreditlari nisbatan qimmatroq va yirik tashqi qarzi bor davlatlar uchun ularni olish qiyinroqdir. Masalan, Amerika banklari muntazam ravishda ba'zi mamlakatlarni (asosan rivojlanib borayotgan davlatlarni) "qora ro’yhatga" kiritib boradilar. Shu bilan birgalikda xususiy banklar va Xalqaro valyuta-kredit hamda moliya tashkilotlari faoliyatlarini koordinatsiya qilinishi tendensiyalari kuchayib bormoqda. Balans passiv sal'dosini qoplash uchun markaziy banklar tomonidan milliy valyutada o’zaro taqdim etiladigan, "svop" shartnomalari bo’yicha qisqa muddatli kreditlar ishlatiladi. 1970-yillarning o’rtalaridan to 1980-yillarning o’rtalarigacha rivojlangan davlatlar o’z to’lov balanslari kamomadini qoplashda neftdollarlardan, neft qazib chiqaruvchi mamlakatlarning neft eksportidan olingan valyuta tushumini qayta taqsimlash (resiklirovanie) orqali faol foydalangan. To’lov balansi kamomadini qoplashning muvaqqat uslublariga yana mamlakatning xorijiy yordam yo’nalishi bo’yicha olingan imtiyozli kreditlari kiradi. To’lov balansini muqobillashtirishga xorijiy kreditlarni faol ravishda jalb etilishi munosabati bilan tashqi qarz (majburiyat) global muammoga aylandi. To’lov balansini muqobillashtirishning yakuniy uslubi bo’lib rasmiy valyuta zahiralaridan foydalanish hisoblanadi. To’lov balansini muqobillashtirishning yana bir yakuniy uslubi bo’lib subsidiyalar va sovg’a shaklidagi xorijiy yordam hisoblanadi. Masalan, 1947 yilda G’arbiy Yevropa davlatlari to’lov balanslari yalpi kamomadining 75 foizi AQShning moliyaviy yordami hisobiga qoplangan edi. To’lov balansining aktiv sal'dosi davlat tomonidan mamlakatning tashqi qarzini (shu jumladan muddatidan avval) so’ndirish, xorijiy davlatlarga kredit berish, o’zining rasmiy oltin-valyuta zahiralarini kengaytirish, xorijda ikkinchi iqtisodiyotni barpo etish maqsadida kapitalni chetga olib chiqish uchun ishlatiladi.

Zamonaviy, yangi ko’rinish sifatida 1970-yillardan boshlab to’lov balansini davlatlararo muvofiqlashtirish namoyon bo’ldi. U jahon xo’jaligining globallashuvi va milliy muvofiqlashtirishning yetarlicha samaradorlikka ega bo’lmaganligi oqibatida paydo bo’ldi. Takror ishlab chiqarishning tashqi omillari rolining oshib borishi bilan to’lov balansini uzoq muddatli muvozanatsizligi alohida mamlakatlar iqtisodiyoti va jahon xo’jaligidagi disproporsiyalarni kuchaytirib yuboradi. Shu sababli yetakchi davlatlar to’lov balansini kollektiv muvofiqlashtirishning uslublarini ishlab chiqmoqdalar. To’lov balanslarini davlatlararo muvofiqlashtirish vositalariga quyidagilar kiradi: eksportni davlat tomonidan kreditlash shartlarini kelishib olish, ikki taraflama hukumat kreditlari, markaziy banklarning "svop" shartnomalari bo’yicha milliy valyutalardagi qisqa muddatli o’zaro kreditlari, xalqaro moliya institutlari, birinchi navbatda XVFning kreditlari. Yevropa Ittifoqida to’lov balansining davlatlararo muvofiqlashtirilishi quyidagi asosiy uslublarda amalga oshiriladi: a) bojxona bojlarining bekor qilinishi, 1968 yilning 1 iyulidan bojxona ittifoqining yaratilishi va uchinchi davlatlarga nisbatan yagona tashqi tarifning kiritilishi; b) soliq tizimini soddalashtirish; v) tovarlar eksportini kreditlash shartlarini o’zaro kelishish. Shunday qilib, to’lov balansini muvofiqlashtirish jarayoni ancha murakkablashdi, uning instrumentlari ko’paydi, qo’llanilishi esa iqtisodiy siyosatning boshqa shakllari bilan birgalikda muntazam tus oldi.

Xulosa To’lov balansi - bu, xalqaro operatsiyalarning balans hisob-varaqidir. Ya'ni, bu mamlakatning tovarlar, xizmatlar, kapitallar olib kirish va olib chiqish ko’rsatkichlarini nisbati shaklidagi xalqaro xo’jalik aloqalari kompleksining qiymat ifodasidir To’lov balansi quyidagi asosiy bo’limlardan iborat: -savdo balansi, tovarlarni olib kirish va olib chiqish o’rtasidagi nisbat; -xizmatlar va notijorat to’lovlar balansi ("ko’zga ko’rinmaydigan" operatsiyalar balansi); -o’z ichiga tovarlar, xizmatlar va bir tomonlama o’tkazmalarni olgan joriy operatsiyalar balansi; -kapitallar va kreditlar harakati balansi; -rasmiy valyuta zahiralari bilan operatsiyalar. To’lov balansi holatiga bir qator omillar ta'sir etadi. Bular quyidagilar: a) Mamlakatlar iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotining notekisligi, xalqaro raqobat. b) Iqtisodiyotning siklli tebranishlari. v) Davlatning xorijdagi xarajatlarining o’sishi. g) Iqtisodiyotning militarizatsiyasi va harbiy xarajatlar. d) Xalqaro moliyaviy bog’liqlikning kuchayishi. e) Xalqaro savdodagi o’zgarishlar. j) To’lov balansiga valyuta-moliyaviy omillarining ta'siri. z) inflyatsiyaning to’lov balansiga salbiy ta'siri. i) Favqulodda holatlar - hosilning bo’lmasligi, tabiiy ofatlar, halokatlar va shu kabilar to’lov balansiga salbiy ta'sir etadi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari – Т : O’zbekiston, 2009. – 56. 2. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1995 y. 3. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to’g’risida” gi Qonuni. 2003 y 11 dekabr. 4. O’zbekiston Respublikasining “Markaziy banki to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1996 y. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. "Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida" Toshkent. 14.06.2005 yil.. 6. Bekmurodov A.Sh.va b. O’zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida, 5 qism. 4-qism. Moliya va bank tizimidagi islohotlar samarasi, TDIU, 2005 y. 7. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения: учебник / под ред. Красавиной Л.Н. - 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 576 с. 8. О’Нил У. Как делать деньги на финансовом рынке: Стратегия торговли на росте и падении / Уильям О’Нил; Пер. с англ. – 3-е изд. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2006. – 329 с. 9. Шапкин А.С. Экономические и финансовые риски. Оценка, управление, портфель инвестиций. – 5-е изд. – М.: Издательскоторговая корпорация «Дашков и К˚», 2006. – 544 с. 10. Глобализация и национальные финансовые системы / Под ред. Дж. А.Хансона, П.Хонохана, Дж. Маджони. Пер. с анг. – М.: Издательство «Весь мир», 2005. – 320 с.

Похожие

To‘lov va hisob-kitob balanslar

To’lov talabnomalari bilan hisob-kitoblar hisobi

Hisob-kitob, krеdit muomalalari va boshqa qarzlar auditi

Hisob-kitob, kredit muomalalari va boshqa qarzlar auditi

To’lov balansi