Hisob-kitob, kredit muomalalari va boshqa qarzlar auditi - Экономика - Рефераты

Hisob-kitob, kredit muomalalari va boshqa qarzlar auditi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

151 KB

Hisob-kitob, kredit muomalalari va boshqa qarzlar auditi Reja: 1. Hisob-kitoblar auditining maqsadi, vazifalari va ma'lumot manbalari 2. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitob muomalalari auditi 3. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditi 4. Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar auditi 5. Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar auditi 6. Budjet bilan hisob-kitoblar auditi 7. Bank kreditlari va bankdan tashqari olingan qarzlar bo`yicha hisobkitoblar auditi

1. Hisob-kitob, kredit va boshqa qarzlar bo’yicha muomalalar auditining uslubi Bozor iqtisodiyoti sharoitida xojalik yurituvchi subyektlar o`zaro hisob- kitoblarni amalga oshiradilar, ya'ni erkin iqtisodiy munosabatga kirishadilar. Bunda mol yetkazib berish, ish, xizmatlar bajarish va boshqa xojalik muomalalari vujudga keladi. Natijada subyektlar o`rtasida hisob-kitob muomalalarini amalga oshirish jarayoni vujudga keladi. Masalan, mol yetkazib beruvchilar bilan sotib olingan xom-ashyo, material, asbobuskuna va boshqa tovar-moddiy boyliklar, haridor va buyurtmachilar bilan ortib jo`natilgan mahsulot, transport tashkilotlari bilan yuklarni tashish, soliq organlari bilan budjetga to`lovlar yuzasidan va h.k. Bulardan tashqari jismoniy shaxslar, xodimlar bilan turli xil hisoblashishlarni amalga oshirish mumkin. Masalan, hisobdor shaxslar bilan safar xarajatlari yuzasidan, kreditga olingan tovar-moddiy boyliklarga to`lovlar yuzasidan va h.k. Xojalik yurituvchi subyektlar o`rtasidagi hisob-kitoblar asosan naqd pulsiz amalga oshiriladi. Naqd pullar korxonaning xizmat safarlariga, xojalikning mayda xarajatlariga hisobdorlik asosida beriladi. «Korxonaning ba'zi xarajatlari hisobdor shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Korxonaning ayrim xodimlariga xizmat safari xarajatlari, ayrim mayda xojalik xarajatlari uchun kassadan mablag` beriladi. Hisob-kitob muomalalari xodimlar va yollangan shaxslar bilan mehnat haqi bo`yicha, hisobdor shaxslar bilan va boshqa muomalalar bo`yicha xodimlar bilan hisob-kitoblarni o`z ichiga oladi. Bu hisob- kitoblar asosan naqd pul bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun ichki hisob- kitoblar ataylab yoki bilmasdan ko`p xato-kamchiliklarga yo`l qo`yiladigan soha bo`lib, auditordan tekshiruvda maxsus e'tibor qaratishni talab etadi» 1 . Hisob-kitoblarni auditorlik tekshiruvidan o`tkazishdan asosiy maqsad buxgalteriya hisobidagi ichki hisob-kitob muomalalariga doir debitorlar va majburiyatlar aks ettiriladigan bo`limning ishonchliligi, qo`llanilayotgan hisob va soliqqa tortish uslubiyotining amaldagi me'yoriy hujjatlarga muvofiqligi to`g`risida fikr shakllantirib, quyidagilarni aniqlashdan iborat: 1 У м а р о в а . в а б о ш қ а л а рМ . Б у х г а л т е р и я . Д а р с л и кҳ и с о б и.-Т.: 2004., 95-б. .

- to`liqligi - barcha muomalalarning buxgalteriya hisobotida aks ettirilganligi,hisobga olinmay qolgan hisob-kitoblar yuqligi; - mavjudlik - balans tuzish sanasiga ichki hisob-kitoblar (mehnat haqi, hisobdorsummalar va boshqalar) bo`yicha majburiyatlar mavjudligi; - majburiyatlar - ichki hisob-kitoblarga doir majburiyatlar summalari qonuniyligiva to`g`riligi; - baholashlar - ichki hisob-kitoblarga doir majburiyatlarning me'yoriy hujjatlargamuvofiq ravishda baholanganligi; - aniqligi - mehnat haqi va undan ushlanadigan summalar, xizmat safari bo`yichasutkalik xarajatlar summasi va boshqalarning to`g`ri hisoblanganligi, buxgalteriya hisobi ma'lumotlarining sintetik va analitik hisob registrlaridagi ma'lumotlarga mosligi; - hisob davrining cheklanganligi - ichki hisob-kitoblarga doir barcha majburiyatlarqachon vujudga kelgan bo`lsa, aynan mana shu hisob davrida aks ettirilganligi; Taqdim etish va bayon qilish - ichki hisob-kitoblarga doir majburiyatlarning barchasi hisob va hisobotga oid me'yoriy hujjatlarga muvofiq bayon qilingan, turkumlangan va taqdim qilinganligi. Ushbu maqsadga erishish uchun auditorlik tekshiruvida quyidagi vazifalar hal etilishi lozim: - auditor tekshiruv mobaynida hisobot ko`rsatkichlarida jiddiy xatolar yo`qligigayetarli darajada ishonch hosil qilish; - dalillarni to`plash uchun har xil manbalardan shakllanadigan axborot bazasidanfoydalanish; - auditor tekshiruvni boshlashdan oldin ichki hisob-kitoblarni tekshirish uchunzarur bo`lgan me'yoriy hujjatlar paketi, sintetik va analitik hisob registrlari va boshlang`ich hujjatlarni jamlash; - ichki hisob-kitob muomalalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish;

- soliqqa tortish bo`yicha belgilangan qoidalarni tartibga soluvchi me'yoriyhujjatlar paketini mijoz-korxona faoliyatining xususiyatlarini hisobga olgan holda shakllantirish. Auditor ichki hisob-kitob muomalalarini hisobga oladigan schyotlar bo`yicha sintetik va analitik hisob registrlari korxonada qo`llaniladigan hisob shakliga (jurnalorder, memorial-order, jadval va h.k.) bog`liqligini bilishi kerak. Masalan, buxgalteriya hisobi jurnal-order shaklida yuritiladigan korxonalarda 7-ASK 8-ASK va 10-ACK jurnal-orderlar, jadval-avtomatlashtirilgan (yoki kompyuterlashtirilgan) shaklida – 4210 - «Mehnat haqi bo`yicha berilgan bo`nak», 6510 - «Sug`urta bo`yicha to`lovlar», 6710 «Mehnat haqi bo`yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar», 6720 - «Deponentlangan mehnat haqi», 4220 - «Xizmat safari uchun berilgan bo`naklar», 4230 - «Umumxojalik xarajatlari uchun berilgan bo`naklar», 4290- «Xodimlarga berilgan boshqa bo`naklar», 6870-«Hisobdor shaxslardan qarzlar», 4710 - «Kreditga sotilgan tovarlar bo`yicha xodimlarning qarzlari», 4720-«Berilgan qarzlar bo`yicha xodimlarning qarzlari», 4730 «Moddiy zararni qoplash bo`yicha xodimlarning qarzlari» va 4790 - «Xodimlarning boshqa qarzlari» schyotlari bo`yicha debet va kredit oborotining mashinogrammalari tekshiriladi. Hisob-kitob va kredit operatsiyalar auditining asosiy manbasi bo`lib quyidagi me'yoriy va dastlabki hujjatlar hamda buxgalteriya hisobi registrlari hisoblanadi (1jadval). 1-jadval Hisob-kitob muomalalarining audit manbasi № Me'yoriy-huquqiy hujjatlar 1. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi. 1996 - yil 29 - avgustda tasdiqlangan (2002 - yil 30 - avgust holatiga ko`ra o`zgartirishlar bilan) 2. O`zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi. 2008 yil. 3. O`zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to`g`risida»gi qonun. -T., 1996. 4. O`zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to`g`risida»gi qonun. -T., 2000. 5. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 -yil 5 - fevraldagi 54-son qarori «Mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab chiqarish va

sotish bo`yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllanitirish haqidagi Nizom» 6. O`zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish to`g`risida Nizom. -T.,2002. 7. O`zbekiston Respublikasi hududida banklar tomonidan xojalik yurituvchi subyektlarni qisqa muddatli kreditlashni tashkil etish tartibi to`g`risida Nizom. O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1999 -yil 16 - martda 675-son bilan ro`yxatga olingan 8. O`zbekiston Respublikasi hududida banklar tomonidan xojalik yurituvchi subyektlarni o`rta va uzoq muddatli kreditlashni tashkil etish tartibi to`g`risida Nizom. O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2000 -yil 8 -fevralda 892-son bilan ro`yxatga olingan 9. Tijorat banklari tomonidan fermer xojaliklari hamda kichik va o`rta biznes subyektlarini milliy valutada kreditlash tartibi. O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2001 -yil 7 -martda 907-son bilan ro`yxatga olingan 10. Umumdavlat soliqlarini hisoblash va budjetga to`lash to`g`risida yo`riqnomalar 11. Mahalliy soliqlar va yig`imlarni hisoblash va budjetga to`lash to`g`risida yo`riqnomalar. 12. Vazirlik, idoralar, korxonalar va tashkilotlar xodimlarini O`zbekiston Respublikasi hududidan tashqariga xizmat safariga yuborilganda xizmat safari xarajatlarini qoplash uchun mablag`lar berish tartibi to`g`risidagi Nizom 13. O`zbekiston Respublikasi 21-son «Xojalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy-xojalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo`llash to`g`risida yo`riqnoma».nomli Buxgalteriya hisobi milliy andozasi (BHMA) 14. O`zbekiston Respublikasining boshqa BHMAlari 15. Hisob-kitob muomalalarini hisobga oluvchi dastlabki hujjatlar va hisob registrlari 16. Moliyaviy hisobot

Dastlabki hujjatlarni tekshirishda auditor ushbu hujjatlarning belgilangan tartibda tasdiqlangan namunaviy shakllaridan foydalanilganligini ham aniqlashi zarur. Ichki hisob-kitob muomalalarini auditorlik tekshiruvidan o`tkazish ushbu muomalalarni hisobga olish va ichki nazoratning ahvolini oldindan baholashni nazarda tutadi. Bunda xodimlarni ishga yollash va ishdan bo`shatishda qonunchilikka rioya qilinishini, ro`yxatdagi hisob va nazorat xodimlariga xizmat vazifalarini, ish vaqtini va bajariladigan ishlarni taqsimlash holati; mehnatga haq to`lash, mukofotlash va moddiy yordam to`g`risidagi nizomlarga rioya qilinishi va ichki nazoratning holatini o`rganganidan so`ng ichki hisob-kitob muomalalarini tekshirish uchun tanlash hajmini aniqlaydi. 2. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitob muomalalari auditi Xojalik subyektlari har doim ham bevosita o`z kassasidan yoki hisob-kitob schyotidan hisoblashishlarni amalga oshira olmaydi. Bunday hollarda xodimlarga hisobdorlik asosida bo`naklar naqd pullarda beriladi, ular to`lovlarni amalga oshiradilar. Bular ma'muriy xojalik muomala xarajatlari va xizmat safarlari uchun beriladigan bo`naklardir. Ushbu xojalik muomalalari 4220 - «Xizmat safari uchun berilgan bo`naklar», 4230 - «Umumxojalik xarajatlari uchun berilgan bo`naklar» va 6970 «Hisobdor shaxslarga to`lanadigan qarzlar» schyotlarida hisobga olinadi. «Naqd pulsiz hisob-kitob yo`li bilan amalga oshirib bo`lmaydigan mayda ma'muriy-xojalik, operatsion va xizmat safari xarajatlari uchun kassadan korxona ishchilariga beriladigan pul bo`naklari hisobdor summalar deb ataladi. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar auditining asosiy vazifalari: hisobdor summalar to`g`ri va maqsadli ishlatilganligini tekshirish; xojalik yuritish nuqtai nazaridan qonunga xilof va maqsadga muvofiq bo`lmagan xarajatlarni aniqlash; xizmat safarlari bilan bog`liq xarajatlarni qoplash bo`yicha belgilangan tartibga rioya qilinishini tekshirish»1. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar auditi mazkur obyekt bo`yicha ichki nazorat va hisob tizimining holatini o`rganishdan boshlanadi. Ichki nazorat tizimini baholashda aniqlangan, uning kuchli tomonlari (nazorat barcha test qilinadigan

yo`nalishlar bo`yicha amalga oshirilganligi, muomalalar haqqoniyligi, tegishli tarzda ruxsat etilganligi va hisobda aks ettirilganligi), shunindek, kuchsiz tomonlari (hisobdor shaxslar ro`yxati, hisobdor summalar beriladigan muddatlar va boshqalarning buyruq bilan tasdiqlanganligi) hisobdor shaxslar bilan hisob- kitoblarni batafsil tekshirishda e'tiborga olinadi. Bu muomalalar ko`p hollarda yoppasiga tekshiriladi. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar auditining vazifalari quyidagilardan iborat (9.2-jadval). 2-jadval Hisob-kitoblar auditining vazifalari № Audit vazifalari mazmuni Xizmat safari xarajatlarining qoplanish tartibiga rioya qilinishini aniqlash Hisobdor shaxslar tomonidan qilingan xarajatlarning qonuniyligi va maqsadga muvofiqligini aniqlash Xojalik xarajatlarining asosliligini aniqlash Xizmat safari va xojalik xarajatlari yuzasidan korxona ma'muriyati farmoyishlarining qonuniyligini aniqlash Bo`nak hisobotlari va ularga ilova qilingan hisobdor summalarning sarflanganini isbotlovchi hujjatlar (transport chiptalari, mexmonxona va boshqa tashkilotlari pattalari (kvitantsiyalar), olingan moddiy boyliklarning schyotlari, har xil ishlar naqd pul hisobidan bajarilgan shartnomalar) rasmiylashtirilishini tekshirish Kassa hujjatlarining (kassir hisobotlari, kassa kirim va chiqim orderlari va ularni qayd qilish daftarlari) tekshirish Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar bo`yicha analitik va sintetik hisob registrlarining ma'lumotlari (7 -ASK.- jurnal-order) ni tekshirish Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblarni audit qilishda buxgalteriya hisobi holati bilan tanishishi, hujjatlarning to`g`ri va o`z vaqtida rasmiylashtirilishi, xizmat safarlari va xojalik xarajatlari yuzasidan korxona rahbarining farmoyishi bor-yuqligi, xodimni bu safarga yuborish va xojalik xarajatlarining asosliligini aniqlash Auditor buxgalteriya xodimlarining ushbu sohadagi, qonunlar va yuqori tashkilotlarning me'yoriy hujjatlaridan xabardorliklariga hamda ularning nusxalari korxona buxgalteriyasida mavjudligiga ishonch xosil qilishi, shuningdek ushbu

me'yoriy hujjatlarga amal qilinish darajasini tekshirishi kerak. Buning natijasida quyidagilar aniqlanishi mumkin: - ilgari hisobdor pullar yuzasidan qarzi bo`lgan yoki bu pullar yuzasidanhisoblashmagan, hisobot topshirmagan shaxslarga, korxonada haqiqatda ishlamaydigan shaxslarga pul berilmayotganligi; - navbatdagi mehnat ta'tiliga chiqarish va bir yo`la xizmat safariga yuborishxollari mavjudligi; - xizmat safari vaqtida mehnat qobiliyatini yuqotib, kasalxonada davolanishdabo`lgan xodimlarga turar joy va kundalik xarajatlari to`lash tartibiga rioya qilinishini, bu muddatning 2 oydan oshmaganligini aniqlash kerak. Hisobdor shaxslarga bo`naklar berilishining asosliligini aniqlash xojalik ehtiyojlari uchun hisobdor summa berish talablariga rioya qilishni tekshirishdan iborat. Bunda auditor hisobini berish uchun bo`nak olgan shaxslar, hamda berilgan bo`naklar summasi. va muddatining korxona rahbari buyrug`iga muvofiqligini aniqlaydi. Bo`nak berish uchun xizmat safari to`g`risidagi buyruq va xizmat safari guvohnomasi asos bo`ladi. Xizmat safari uchun hisobdor summa berilganligini tasdiqlaydigan kassa chiqim orderlarini tekshirish mobaynida barcha rekvizitlarining to`liq to`ldirilganligiga, xususan, bo`nak berish uchun asosning aks ettirilganligiga e'tibor beriladi. Muayyan hisobdor shaxs tomonidan oldingi olingan bo`nak bo`yicha to`liq hisobot berilganidagina, unga bo`nak beriladi. Hisobi beriladigan bo`nak berishning asosliligini tekshirish amallari kassa muomalalarini tekshirish mobaynida amalga oshirilishi mumkin. Bunda aniqlangan tafovutlar to`g`risidagi axborotlar ichki hisob-kitob muomalalarini tekshirayotgan auditorga beriladi. Hisobdor shaxslar tomonidan bo`nak hisobotlarining o`z vaqtida taqdim qilinishini tekshirish, bo`nak hisobotlari haqiqatda taqdim qilingan muddatlarni, xizmat safari to`g`risidagi buyruqqa yoki xizmat safari guvohnomasida ko`rsatilgan muddatlarga solishtirish yo`li bilan amalga oshiriladi.

Agar auditor ushbu qoidaga amal qilinmayotganligini aniqlasa, unda 21-son BHMS ning talablariga muvofiq belgilangan muddatlarda qaytarilmagan hisobdor summalarning 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyotida aks ettirilishi (Debet 9430, Kredit 4220, 4230) va keyinchalik ushbu summalarning hisobdan chiqarishini tekshirish zarur. Ayrim korxonalarda xodimlarga go`yo xojalik hamda xizmat safarlari uchun bo`nak ajratilgandek bo`lib, aslida ularning shaxsiy ehtiyojlari uchun pul berilishiga yo`l qo`yiladi. Shuning uchun auditor xodimning xizmat safariga jo`natish guvohnomasi borligini, uning muddatini, yo`l xarajatlarini, amaldagi me'yorlar bo`yicha sutkalik to`lov summasi qanchaligini, hisobdor shaxslar bo`naklar bo`yicha hisobotlarni o`z vaqtida topshirishlari va sarflanmay qolgan mablag`lar qoldiqlarini kassaga topshirishlarini aniqlaydi. 3. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditi Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar xojalik yurituvchi subyektlar faoliyatida eng ko`p uchraydigan hisob-kitoblardir. Hisob-kitoblar mahsulot yetkazib berish, ishlar bajarish, xizmatlar ko`rsatish shartnomlari bo`yicha bajarilgan majburiyatlar uchun keyin haq to`lash yoki oldindan to`lash tarzida amalga oshiriladi. Xojalik subyektlari o`rtasidagi o`zaro hisob-kitoblar shakllari O`zR. Markaziy banki tomonidan belgilanadi. Unga ko`ra, mulk shaklidan qat'iy nazar barcha xojalik yurituvchi subyektlar o`z majburiyatlari bo`yicha boshqa xojalik subyektlari bilan hisobkitoblarni, shuningdek, tovar- moddiy boyliklar uchun jismoniy va yuridik shaxslar o`rtasidagi hisob-kitoblar, odatda, bank muassasalari orqali naqd pulsiz tartibda amalga oshirilishi lozim. Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan bo`ladigan hisob-kitoblarni hisobga olishda 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» schyotidan foydalaniladi. Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni tekshirish quyidagi asosiy ikki yunalish bo`yicha amalga oshirilishi mumkin:

- olingan tovar-moddiy boylik (ish, xizmat) lar uchun to`lovlar yoki ortibjo`natilgan tovar (bajarilgan ish va xizmat) lar uchun tushgan summalarning to`g`riligini aniqlash; - tovar-moddiy boyliklarni kirimga olish va hisobdan chiqarishning to`liqliginitekshirish. «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditining asosiy vazifasi hisob-kitob holati to`g`risidagi ma'lumotlar haqiqiy va qonuniyligi, hisob- kitob va moliyaviy intizomga rioya qilinishi va u korxona to`lov qobiliyatiga ta'sirini tekshirish, qarzlar haqiqiyligini aniqlashdan iborat. Yuqorida qayd etilgan hisob-kitoblarni tekshirish uchun ma'lumot manbasi bo`lib, mahsulot (ish, xizmat) larni yetkazib berishga oid shartnomalar, hisob- kitoblar bo`yicha o`zaro solishtiruv dalolatnomalari, hisob-kitoblarni inventarlash dalolatnomalari, to`lov hujjatlarining nusxalari, 4310 - «Tovar-moddiy boyliklar uchun mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo`naklar», 5010- «Kassadagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar», 5110 - «Hisob-kitob schyoti», 5200 - «Chet el valutasidagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar», 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» va boshqa schyotlar bo`yicha hisob registrlari (ro`yxatlar, jurnal- orderlar, mashinogrammalar), Bosh kitob, moliyaviy hisobot va boshqalar hisoblanadi» 2 . Mol yetkazib beruvchilar va haridorlar o`rtasidagi hisob-kitoblar qoidaga ko`pa naqd pulsiz amalga oshiriladi va ular ikki guruhga bo`linadi: 1) tovar muomalalari bo`yicha; 2) moliyaviy majburiyatlar bo`yicha. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning quyidagi asosiy shakllari mavjud: to`lov topshiriqnoma, to`lov talabnoma, akkreditiv; inkassa topshirig`i, cheklar va o`zaro talablarni uzishga asoslangan hisob shakli. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitob muomalalarni auditdan o`tkazish ham yuqorida bayon qilingan, barcha hisob-kitob muomalalari uchun xos bo`lgan umumiy qoidalariga asosan o`tkaziladi. 2 Т у л а х о д ж а е в а . в а б о ш қ а л а рМ.. А у д и тМ . Ў қ у в қ ў л л а н м а.-Т.: 2004., 106 б.

Hisob-kitob ma'lumotlarining mosligini tekshirish balans va hisob registrlari ma'lumotlari tengligini aniqlashdan boshlanadi. Agar hisob-kitob ma'lumotlarini solishtirish amallarini bajarish mobaynida nomuvofiqliklar aniqlansa, auditor ularning katta-kichikligini va vujudga kelish sabablarini aniqlaydi. Hisob va hisobot ma'lumotlarining o`zaro tengligi aniqlaganidan so`ng, auditor mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar qoldig`ining haqqoniyligini baholashi kerak. Shu maqsadda u quyidagilarni tekshiradi: - analitik hisob registrlarida dastlabki hujjatlar va shartnomalarning raqamlarihamda tuzilgan sanalari to`g`risidagi ma'lumotlar mavjudligi; - analitik hisob registrlarida ko`rsatilgan shartnomalar va dastlabki hujjatlarninghaqiqatda mavjudligi (tanlab tekshiriladi); - dastlabki hujjatlar va hisob registrlaridagi ma'lumotlarning mosligi (tanlabtekshiriladi). Majburiyat summalarining hujjat bilan tasdiqlanmaganlari shubhali qarzdorliklar qatoriga qo`shiladi. Bunday qarzlarning haqqoniyligi hisob-kitoblarni inventarizatsiya qilish (solishtirish dalolatnomasi tuzish) yo`li bilan tasdiqlanadi. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarga doir qarzdorliklar haqqoniyligini baholashda ularning vujudga kelish muddatlari, hisob- kitoblar bo`yicha majburiyatlar bajarilishining belgilangan chegara muddati o`tib ketgan, talab qilib undirib olinmagan debitor qarzlar bor yoki yo`qligi tekshiriladi. Hisob-kitoblar bo`yicha inventarizatsiya materiallarini tekshirish mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar qoldiqlarining haqqoniyligini baholashda muhim ahamiyatga egadir. Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblarga doir muomalalar quyidagi yo`nalishlar bo`yicha tekshiriladi: - shartnomalar mavjudligi va rasmiylashtirilish holati; - sotib olingan moddiy qiymatlik (ish, xizmat) lar to`liqligi va to`g`ri kirimqilinganligi;

- moddiy qiymatlik (ish, xizmat) lar uchun o`z vaqtida va to`liq haq to`langanligi. Auditor dastavval mahsulot yetkazib berish, ish bajarish va xizmat ko`rsatish uchun boshqa xojalik shartnomalarining mavjudligi hamda shartnomalarning to`g`ri rasmiylashtirilganligini aniqlaydi. Shartnomalar amaldagi qonunchilik talablariga mos kelishi lozim. Auditor dastlabki hujjatlardagi ma'lumotlarni shartnomalar, schyot-fakturalar va loyiha-smeta hujjatlarining ma'lumotlari bilan solishtirish natijasida olingan moddiy qiymatlik (ish, xizmat) larni kirim qilishning to`liqligi, to`g`riligi va o`z vaqtidaligi to`g`risida dalillarga ega bo`ladi. Dastlabki hujjatlarni tekshirishda barcha hisoblashuv-to`lov hujjatlarida QQS summasining alohida satr bilan ajratib ko`rsatilganligiga va QQS summasining hisobkitob yo`li bilan ajratib ko`rsatilishiga yo`l qo`yilmasligiga (me'yoriy hujjatlarda belgilangan holatlardan tashqari) e'tibor qaratiladi. Auditor ushbu talablarga rioya qilinishini tekshirish natijasida olingan moddiy qiymatlik (ish, xizmat) lar bo`yicha QQS ni hisobga olishning asoslanganligini tasdiqlovchi dalilga ega bo`ladi. Uning qoplanishi to`langan, kirim qilingan va ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatilgan qiymatliklar bo`yicha amalga oshiriladi. Hisob-kitob hujjatlari xali yetib kelmagan moddiy qiymatlik (ish, xizmat) larni tekshirishda ushbu olingan qiymatlik (ish, xizmat) larning puli to`langan, lekin yo`lda kelayotgan (debitor qarz) sifatida hisobda turmaganligi aniqlanadi. Xorijdan olingan import mahsulot (ish, xizmat) lar uchun hisob-kitoblar bo`yicha tekshiruv o`tkazilganda, mulkchilik huquqi o`tgan paytni, moddiy qiymatlik (ish, xizmat) larni kirim qilish sanasiga amalda bo`lgan O`zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining valuta kursini va to`lov hujjatlarining to`lanishini, kurs farqlarini, qo`shilgan qiymat solig`i summasini va franko (tovarni haridorga yetkazib berishda transport xarajatlarini qoplash va hisob-kitob qilish) shartlarini aniqlashning to`g`riligi tekshiriladi. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar schyotlarining to`lanishini tekshirishda auditor quyidagilarni aniqlaydi:

- qarzlarni qoplash bo`yicha muomalalarning tegishli to`lov hujjatlari (bankko`chirmalari va to`lov topshirig`i, o`zaro talablarni hisobga olish dalolatnomalari, cheklar va shunga o`xshash) bilan tasdiqlanganligi; - to`lov hujjatlarining haqiqiyligi va to`g`ri rasmiylashtirilganligi (barchamajburiy rekvizitlarining mavjudligi, QQS summasining alohida satr bilan ajratib ko`rsatilganligi, bank shtampi, chet tilidagi hujjatlarning tasdiqlangan tarjimasi va shunga o`xshash); - to`lov hujjatlari ma'lumotlarining 3110 - «Oldindan to`langan ijara haqi», 3120 «Oldindan to`langan xizmat haqi», 3190 - «Boshqa oldindan to`langan xarajatlar», 4310 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga berilgan bo`naklar», 6010 - «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» (joriy qismi), 7010 - «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» (uzoq muddatli qismi) schyotlari bo`yicha hisob registrlarining ma'lumotlariga mosligi, ushbu schyotlar bo`yicha hisob registrlari ma'lumotlarining 5110, 5210, 5220, 4310, 4010, 4020, 6310, 4220, 4230, 6870, 4810-4890, 6810, 6820, 6830 va 6890 schyotlar bo`yicha hisob registrlariga mosligi. Qarzdorliklarning o`zaro hisoblashish tartibida qoplanishini tekshirish natijasida, auditor o`zaro hisob-kitoblar uchun asos (shartnoma, tomonlardan birortasining o`zaro hisob-kitoblar tartibidagi to`lovni amalga oshirish to`g`risidagi iltimosnomasi) mavjudligini, qarz summasi va qoplash sanasini, hamda hisob registrlarida aks ettirishning to`g`riligiii aniqlaydi. O`zaro talablarni hisobga olish, hisob-kitoblarni solishtirish dalolatnomasi va har ikkala tomon ishtirokida tuzilgan o`zaro talablarni hisobga olish to`g`risidagi tomonlardan birortasining xati (arizasi). Dalolatnomalarda majburiy rekvizitlardan tashqari, qarzdorlikni vujudga keltirgan shartnomalar va dastlabki hujjatlar ma'lumotlari, QQS summasi alohida ajratilgan holda ko`rsatilishi lozim. Da'vo muddati o`tib ketgan qarzdorliklar bo`yicha o`zaro talablarni hisobga olishga yo`l qo`yilmaydi. 4. Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar auditi

Haridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni tekshirishning umumiy qismi - qoldiqlar haqqoniyligini baholash va bajariladigan uslubiy amallar mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni tekshirishga o`xshash. 21-sonli BHMS ga muvofiq, «Jo`natilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko`rsatilgan xizmatlar uchun haridor va buyurtmachilar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar, 4010 «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4020 «Olingan veksellar», 6310 - «Xaridorlar na buyurtmachilardan olingan bo`naklar», 9010 - «Mahsulotlar sotishdan olingan daromadlar», 9020 - «Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar», 9030 - «Bajarilgan ishlar va ko`rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar», 9110 - «Sotilgan mahsulotlar tannarxi», 9120 - «Sotilgan tovarlar tannarxi», 9130 - «Sotilgan ishlar va xizmatlar tannarxi» schyotlarida hisobga olinadi. Auditor 4010 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4020 - «Olingan veksellar» va 6310 «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo`naklar» schyotlari bo`yicha hisob yuritish va nazoratning holati hamda qoldiqlarning haqqoniyligini baholash natijasida haridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar bo`yicha muomalalarning ishonchliligini tekshiradi. Bu schyot bo`yicha oborotlarni tekshirishning muhimligi korxona faoliyatini baholaydigan asosiy ko`rsatkich- tovarlar, mahsulotlar, ish va xizmatlarni sotishdan olinadigan daromad ko`rsatkichi bo`yicha axborotlarni shakllantirishi bilan izohlanadi. Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarning auditi mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarning auditiga o`xshash ravishda amalga oshiriladi. Xaridorlar bilan hisob-kitoblarning auditi jarayonida mol yetkazib berish uchun shartnomalar tuzilganligi, Xaridor tomonidan qabul qilingan mahsulotlar uchun korxonaga tegishli bo`lgan summalar (sotish muddatlari, mahsulot sifati va boshqa omillarni hisobga olgan holda) to`g`ri hisoblanganligi, 15 % miqdorida oldindan to`lov amalga oshirilmasdan turib mahsulot berilganligi, 4010 -«Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan schyotlar», 6230 - «Boshqa kechiktirilgan daromadlar», 6310 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo`naklar» schyotlarda ko`rsatilgan Xaridorlar qarzi haqiqiyligi aniqlanadi. Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) lar bo`yicha qarzlarning haqiqiyligi, qonuniyligi va

ishonchliligi dastlabki hisob-kitob-to`lov hujjatlari, hisob-kitoblarni inventarlash dalolatnomalari va hisob registrlaridagi ko`rsatkichlar asosida tekshiriladi. Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarga doir muomalalarni tekshirishda 4010, 4020 va 6310 schyotlar bo`yicha hisob registrlari ma'lumotlarining Bosh daftar hamda o`zaro aloqador hisob registrlari ma'lumotlari bilan tengligi aniqlanadi. Bunda asosan 4010 schyot debeti bo`yicha yozuvlar 9010 -, 9020, 9030, 9210, 9220 schyotlarning krediti bo`yicha yozuvlar bilan solishtiriladi. Agar qonun yoki oldi-sotti shartnomasida tovarga mulkchilik huquqining maxsus tartibi ko`zda tutilmagan bo`lsa, u holda umumiy qoida bo`yicha mulkiy huquq mol yetkazib beruvchidan Xaridorga tovarni jo`natish vaqtida o`tadi va quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan aks ettiriladi: Debet 4010 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», Kredit 9010 - «Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar». Bunday yozuv soliqqa tortish maqsadi uchun qanday hisob tartibi to`lov bo`yicha yoki jo`natish bo`yicha qabul qilinganidan qattiy nazar amalga oshiriladi. Muomalalarning hujjat bilan asoslanganligini tekshirish mobaynida tovar (ish, xizmat) lar bahosi shakllanishining shartnoma shartlariga muvofiqligi hamda QQS summasi va Xaridorlarga taqdim qilingan schyotlar boshqa elementlarining to`g`riligi aniqlanadi. Xaridorlar tomonidan schyotlarni to`lashning o`z vaqtidaligi va to`liqligi 5110, 5210, 5220, 6310, 7310 schyotlar bilan bog`lanadigan ma'lumotlarni taqqoslash va analitik hisob registrlaridagi yozuvlarni ko`rib chiqish yo`li bilan aniqlanadi. Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob - kitoblarni tekshirishni boshlashdan oldin saldo (qoldiq) reestrlarida ko`rsatilgan qoldiqlarning Bosh daftardagi 4010 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4020 - «Olingan veksellar», 6310 «Xaridor va buyurtmachilardan olingan bo`naklar» schyotlari bo`yicha qoldiqlarga teng kelishini aniqlash zarur. Shunindek, reestrlarning o`z vaqtida to`ldirilishi, buxgalteriyaga topshirilishi va xojalikning kassasiga yoki hisob-kitob schyotiga tushgan to`lovlar haqida belgilar (yozuvlar) mavjudligi tekshiriladi. Mahsulot (ish, xizmat) lar realizatsiyasi bo`yicha to`lov

talabnomalarining o`z vaqtida to`ldirilishi va inkassaga qo`yilishi tekshiriladi. Qarzlarning vujudga kelish sanalari va to`lov muddati o`tib ketgan summalarini saldo (qoldiq) reestrlari bo`yicha aniqlash zarur. Ushbu to`lov hujjatlari bo`yicha qarzlar nihoyatda puxta tekshiriladi. Chunki, amaliyotda Xaridorlar va buyurtmachilarning qarzlari 4010 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» va 4020 - «Olingan veksellar» schyotlarining debetida, to`lovlarning kelib tushishi esa 6310 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo`naklar» schyotining kreditida aks ettiriladi, shuningdek mahsulot va materiallar bir xojalik yoki tashkilotga jo`natilib, schyot esa adashib boshqasiga taqdim etilishi hollari ham uchraydi. Buning natijasida haqiqiy bo`lmagan debitor va kreditor qarzlar vujudga keladi. Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda korxona rahbari va bosh buxgalteri tomonidan muddati o`tib ketgan debitor qarzlarni undirish choralari ko`rilayotganligi aniqlanadi, hisob-kitoblarni o`zaro taqqoslash va aniqlangan tafovutlarni taqqoslash dalolatnomasi tuzib to`g`rilash, qarzlarni o`zaro surishishga doir ishlarning amalga oshirilayotganligi tekshiriladi. Shuningdek, audit jarayonida Xaridorlarning muddatlari chiqib ketgan debitor qarzlari talab qilinganligi va talab qilinmaganligini aniqlab tahlil qilinadi. Debitor qarzlarni hisobdan o`chirish faktlari bo`yicha auditor ushbu faktlarning asoslanganligi va to`g`ri aks ettirilganligini aniqlaydi.

5. Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar auditi Xojalik yurituvchi subyektlar bilan o`zaro hisob-kitob munosabatlarida korxonada tugallanmagan hisob-kitoblar bo`yicha debitorlik va kreditorlik qarzlari yuzaga keladi. Debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda, auditor avvalo debitor va kreditor qarzlarning paydo bo`lishi sabablarini aniqlashi zarur. Hisob- kitoblarning belgilangan qoidalariga muvofiq keladigan qarzlardan tashqarisi, katta miqdordagi debitor va kreditor qarzlarning mavjudligidan dalolat beradi. «Debitorlik qarzi tovarlar haqiqatda yuklab jo`natilgan, ishlar bajarilgan, xizmatlar ko`rsatilgan kundan boshlab 90 kun o`tgach muddati o`tgan hisoblanadi» 3 . Debitorlik va kreditorlik qarzlari bo`yicha muomalalarni tekshirishga kirishishdan oldin qarzlarning tegishli qoldiqlari balans moddalari bo`yicha to`g`ri aks ettirilganligini aniqlash lozim. Buning uchun tekshirish davri boshidagi hisob- kitoblarning har qaysi turi yuzasidan analitik hisob registrlarining ma'lumotlari bo`yicha hisob-kitoblarni hisobga olish uchun mo`ljallangan schyotlar bo`yicha qoldiqlari balansning tegishli moddalari qoldiqlari bilan taqqoslanadi. So`ngra hisob-kitoblar har qaysi turi bo`yicha alohida tekshiriladi. Bunda auditor qarzning paydo bo`lishi sabablarini, u kimning aybi bilan va qachon paydo bo`lganligi, uni undirib olish mumkin yoki mumkin emasligini, ya'ni debitorlar o`z qarzlarini tan olgan xatlar yoki hisob-kitoblarni taqqoslash dalolatnomalari mavjudligini, da'vo qilish muddatlari o`tkazib yuborilmaganligini, qarzlarni yopish yoki undirish uchun qanday choralar ko`rilayotganligini aniqlashi lozim. Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda quyidagilarni aniqlash lozim: - kreditga sotilgan tovarlar bo`yicha hisob-kitoblar to`g`riligi; - shartnomalar mavjudligi; - xaridorlar topshiriqnoma-majburiyatlarining taqdim etish muddatlari;- kreditni qoplash tartibi va boshqalar. 3 ЎзР Президентининг 1999 й и л 19 июлдаги ПФ-2340 сон Фармони.

Kreditga sotilgan tovarlar bo`yicha hisob-kitoblar holati 4700 - “Xodimning boshqa operatsiyalar bo`yicha qarzi hisobi schyoti” schyotlar guruhi bo`yicha, shuningdek, 4710 - “Kreditga sotilgan tovarlar bo`yicha xodimning qarzi” schyot ko`rsatkichlari asosida o`rganiladi. Eng muhimi, Xaridorlarning muddati o`tgan qarzlari bo`yicha hisob-kitoblar o`rganib chiqiladi va muddati o`tgan qarzlar paydo bo`lishi sabablari aniqlanadi. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: - kredit berish qoidalariga rioya qilmaslik; - ijro varaqalari bo`yicha boshqa korxonalar yoki jismoniy shaxslar foydasigasummalar to`g`ri va asosli ushlab qolinganligi, shuningdek, ushlab qolingan summalar oluvchilarga o`z vaqtida o`tkazilmaganligi; - korxona ixtiyoridagi xonadonlarda istiqomat qiluvchilar va yotoqxonalarda, mehmonxonalarda yashovchi shaxslar bilan korxona hisobidagi xonadonlardan foydalanganligi va maishiy xizmat ko`rsatilganligi uchun hisob-kitoblar to`g`ri hisoblanmaganligi. Turli debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar auditi bo`yicha 4800 - «Turli debitorlar qarzlarini hisobga oluvchi schyotlar», 6900 - «Turli kreditorlarga bo`lgan qarzlarni hisobga oluvchi schyotlar» schyotlarning hisob registrlari va hisobotlardagi buxgalteriya yozuvlari hamda ulardagi hisobda turgan qarzlar tekshiriladi. Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirish uslubiyoti va ketma-ketligi boshqa barcha hisob-kitob muomalalarini tekshirishga o`xshash. Yuqorida keltirilgan schyotlarda hisobga olinadigan muomalalarning xilmaxilligini etiborga olgan holda, auditor hisob-kitoblar ahvolini tahlil qilish mobaynida ushbu schyotlar qo`llanishining qonuniyligini aniqlaydi. (Ya'ni, 4800, 6900 schyotlarida aks ettiriladigan muomalalar boshqa schyotlarda aks ettirilmayotganligini aniqlaydi yoki aksincha). Auditor yil oxirida to`lanmagan, deponentlanmagan summalar bo`yicha haqiqatda to`langan ish haqi summalaridan hisoblanishi lozim bo`lgan daromad solig`ining qayta hisoblanganligini aniqlash zarur. Ijro varaqasi bo`yicha boshqa korxonalar foydasiga ushlanadigan summalar (alimentlar, jarimalar, moddiy zararni undirish va h.k.) to`g`riligi va asoslanganligi

hisob yozuvlarini hisoblashuv-to`lov vedomostlari va ushlash uchun asos bo`lgan boshqa hujjatlar bilan solishtirish orqali tekshiriladi. Bunday summalarni o`tkazishning o`z vaqtidaligi va to`liqligi shaxslar bo`yicha qarzlarning ahvoli va harakatini tahlil qilishda va summalarning xodimlardan ushlangan hamda o`tkazilgan sanasi bilan taqqoslash orqali aniqlanadi. Budjet tashkilotlari bilan hisob-kitoblarni tekshirishda shartnomalar mavjuddigi, ish (xizmat) bajarilishining hujjat bilan tasdiqlanishi, ularning xususiyatlari, ishlab chiqarish yoki noishlab chiqarishga taalluqli ekanligi aniqlanadi. Bular sarflarni moliyalashtirish manbalarini aniqlashning to`g`riligini tasdiqlash uchun zarur. Chunonchi, o`qitish, malaka oshirish bilan bog`liq va ishlab chiqarish maqsadlari uchun zarur bo`lsa, O`quv uchun to`lovlar xarajatlar tarkibi to`g`risidagi nizomga muvofiq tannarxga qo`shilishi mumkin. Ayrim hollarda hisob-kitoblarni debitor qarz summasi katta bo`lgan tashkilotlardagi tegishli hujjatlar bilan taqqoslab ko`rish tavsiya qilinadi. Bunday qarama-qarshi tekshiruvlar birinchi navbatda, savdo va ta'minot tashkilotlarida o`tkaziladi. Debitor va kreditor qarzlarining da'vo muddatlari hamda debitor qarzlarni undirish bo`yicha xojalik sudiga murojat qilish tartibi tekshiriladi. Shunindek, debitor va kreditor qarzlarining inventarizatsiyasi va uning natijalari tahlil qilinadi. Buning uchun auditor turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitob muomalalarini auditorlik tekshiruvidan o`tkazishni yakunlashda ishchi hujjatlardagi malumotlarni umumlashtiradi va 4800, 6900 – schyotlar bo`yicha hisob hamda hisobot ma'lumotlarining ishonchliligi, hisobni yuritish to`g`riligini baholaydi. 6. Budjet bilan hisob-kitoblar auditi O`zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligiga muvofiq ko`pchilik korxonalar budjetga umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yig`imlar to`laydilar. Soliqlar va boshqa to`lovlar bo`yicha budjet bilan hisob-kitoblarni auditorlik tekshiruvidan o`tkazishning maqsadi - tekshiriladigan xojalik yurituvchi subyekt moliyaviy hisobotining soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar bo`yicha qarzdorlikni

aks ettirish qismida, hamda soliqqa tortishdagi tartibga solinmagan masalalar bilan bog`liq sezilarli holatlarni aks ettirishdan iborat. «Korxonada budjet bilan hisob-kitoblar auditining asosiy maqsadi soliq va yig`imlarning barcha turlari bo`yicha hisoblar to`g`ri tashkil etilishi, ular to`liq va o`z vaqtida budjetga o`tkazilishi, soliq to`lovlarining kechiktirish sabablari va boqimandalar qaysi schyotlarga o`tkazilganligi, mablag`lar o`z vaqtida o`tkazilmaganligiga aybdor shaxslarga nisbatan va yo`l qo`yilgan kamchiliklarni oldini olish uchun qanday choralar ko`rilganligini aniqlashdan iboratdir. Budjet bilan hisob-kitoblarni tekshirishda auditor xojalik yurituvchi subyektga soliq va yig`imlar noto`g`ri hisoblanishi hamda ular o`z vaqtida budjetga o`tkazilmaganligi uchun soliq idoralari tomonidan ko`riladigan jarima va boshqa choralari bilan bog`liq bo`lgan moliyaviy yo`qotishlarni oldini olishga yordam berishi lozim. Xojalik yurituvchi subyektlarning budjet bilan hisob-kitob muomalalari bo`yicha tekshiruvining asosiy manbalari quyidagilar hisoblanadi: - to`lovlar va yig`imlar alohida turlari bo`yicha ma'lumotnomalar va hisoblar; - tegishli summalar budjetga o`tkazilganligi to`g`risidagi dastlabki hujjatlar ilovaqilingan bank ko`chirmalari; - soliq idoralari tomonidan o`tkazilgan tekshiruvlar bo`yicha dalolatnomalar; - buxgalteriya hisobi schyotlari bo`yicha yozuvlar;- jurnal-orderlar va hisob registrlarining boshqa turlari; - Bosh kitob, moliyaviy hisobot va boshqalar. Budjet bilan olib boriladigan hisob - kitoblar auditor jiddiy e'tibor berishi lozim bo`lgan murakkab obyekt hisoblanadi. Birinchidan, budjetga to`lanadigan soliqlarning noto`g`ri hisoblanganligi va to`langanligi uchun korxonaga nisbatan moliyaviy jazo choralari qo`llaniladi. Bu esa uning moliyaviy ahvoliga sezilarli darajada ta'sir qiladi. Ikkinchidan, hisob-kitoblarning to`g`riligini tasdiqlovchi auditorlik xulosalari soliq inspektsiyasi tomonidan qabul qilinishi ayrim hollarda shubha ostiga olinib, qabul qilinmasligi ham mumkin. So`ngi holatda soliq organi taqdim qilingan auditorlik xulosasini qaytadan tekshirib chiqishga haqlidir. Agar auditor xulosasi davlat budjeti manfaatlariga zid, amaldagi qonunchilikka va me'yoriy hujjatlarga rioya qilinmasdan, sifatsiz tuzilganligi aniqlansa, amaldagi

qonunchilikka muvofiq sanksiyalar kuchga kiradi. Bunday hollarda auditorlik firmasi aditorlik faoliyati bilan shug`ullanishga huquq beradigan litsenziyadan mahrum qilinishi mumkin. Soliqlar to`lanishini tekshirishdan oldin soliqqa tortiladigan obyekt bo`yicha ko`rsatkichlarning to`g`riligi, soliqqa tortiladigan baza va soliq stavkalariga rioya qilinishi tekshirilishi kerak» 4 . Bozor iqtisodiyoti sharoitida turli xil mulkchilikka asoslangan korxonalarning budjet bilan o`zaro munosabatlari kengaymoqda. Respublikamizning barcha hududlarida budjetga to`lanadigan to`lovlarning to`g`riligini aniqlaydigan va ularning o`z vaqtida o`tkazilishi ustidan qat'iy nazorat o`rnatadigan soliq xizmatlari tashkil etilgan. O`zbekiston Respublikasi qonunchiligida Davlat soliq qo`mitasiga, xususan, Respublika Soliq qo`mitasi hamda viloyatlar, tumanlar va shaharlardagi soliq organlariga quyidagi huquqlar berilgan: foyda va boshqa soliqqa tortiladigan obyektlarni yashirganligi yoki kamaytirib ko`rsatganligi uchun barcha yashirgan yoki pasaytirilgan summalarni va shu summa miqdorida jarima undirish uchun korxonalarga nisbatan moliyaviy sanksiyalar qo`llash. Bunday xato ikkinchi marta takrorlanganida esa ikki baravar jarima solish, shuningdek budjetga soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni hisoblash hamda to`lash uchun zarur bo`lgan soliq deklaratsiyalari, hisobotlar, hisobkitoblar va boshqa hujjatlarni taqdim qilmaganliklari, kechiktirilganligi, foydaning hisobga olinmaganligi yoki bu hisobning belgilangan tartibni buzib yuritilganligi uchun tegishli soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar summasidan foizi undiriladi. Bunda mansabdor shaxslarga eng kam oylik ish haqining besh barobaridan etti barobariga ma'muriy jarima solinadi. Auditor budjet bilan hisob-kitoblarni tekshirishda malakali maslahatchi va ushbu hisob-kitoblar to`liq hamda o`z vaqtida bo`lishi lozim. Budjet bilan hisob- kitoblarda korxona buxgalterlari tomonidan yo`l qo`yilgan xatolarni ko`rsatish bilan auditor ushbu korxonaga soliq inspektsiyasi tomonidan qo`llaniladigan moliyaviy jazo choralari bilan bog`liq bo`lgan zararlardan qutilib olishga yordam beradi. Shuning uchun u budjet to`lovlariga doir hisob-kitoblarning to`g`riligi va 4 Д ў с м у р а т о в . А у д и т Ра с о с л а р и. Д а р с л и к.-T.: 2003.

ularning O`zbekiston Respublikasidagi mavjud qonunchilikka muvofiq o`z vaqtida o`tkazib berilishini sinchiklab tekshirishi lozim. Budjetga to`lanadigan to`lovlarning ro`yxati O`zbekiston Respublikasining soliq Kodeksi bilan, ayrim to`lovlar bo`yicha budjet bilan hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi esa Davlat soliq qo`mitasi va Moliya vazirligining tegishli yo`riqnomalari bilan tartibga solinadi. Soliqlar bo`yicha qarzlar yuridik shaxslarning budjet oldidagi majburiyati bo`lib hisoblanadi va odatda, ma'lum sanada to`lanadi. Soliq qonunchiligining tez- tez o`zgarishi va me'yoriy hujjatlar ayrim qoidalaridagi ziddiyatlar soliqlarga doir hisobkitoblarda tasodifiy xatolarni keltirib chiqarishi mumkin. Soliqlar bo`yicha qarzlar sinchiklab tekshiruvdan o`tkazilganida quyidagi xatolar aniqlanishi mumkin: - soliqlarni hisob-kitob qilishda buxgalteriya hisobi tamoyillari, qonun hujjatlariva yo`riqnomalarning noto`g`ri qo`llanilishi; - soliq stavkalarining noto`g`ri qo`llanilishi; - soliqqa tortiladigan bazaning noto`g`ri aniqlanishi; - penya va jarimalarning noaniq hisobga olinishi; Kreditorlik qarzlari va butun buxgalteriya hisobotini baholashga quyidagilar ta'sir ko`rsatadi: - soliqqa tortish bo`yicha imtiyoz olish uchun xato axborotlarni taqdim etish; - soliq organlariga taqdim qinadigan ma'lumotlarning buzib ko`rsatilishi yokiyashirilishi; - budjetga qarzdorliklarni aniqlashda, soliqqa tortishdan ozod etilganlar sifatidasoliqqa tortishda hisobga olinadigan daromadlarni noto`g`ri turkumlash yoki hisob-kitob qilish; - soliqqa tortish bo`yicha imtiyoz olish uchun bosh va shuba korxonalaro`rtasidagi hisob-kitoblar bo`yicha hisobda qalbaki muomalalarni aks ettirish.

Har bir soliqqa oid qonunchilik hujjatida soliq stavkalarini qo`llash, soliq solinadigan bazani aniqlash, soliqlarni to`lash muddatlari, hisobotlarni tayyorlash va hokazo talablar aks ettiriladi. 7. Bank kreditlari va bankdan tashqari olingan qarzlar bo`yicha hisobkitoblar auditi Kreditlarni berish va qoplash bilan bog`liq bo`lgan barcha masalalar bank qoidalari va qarz oluvchi korxona hamda bank bilan shartnomaviy asosida tuziladigan kredit shartnomalari bilan tartibga solinadi. Unda kreditlash obyekti, kreditni berish va qoplash muddatlari, foiz stavkalari, kreditdan foydalanganligi uchun foizlarni hisoblash va to`lash tartibi, majburiyatlarni ta'minlash shakllari, kreditni berish va qoplash yuzasidan tomonlar huquqlari va majburiyatlari, hujjatlar ro`yxati va ularni bankka taqdim etish muddatlari va boshqa turli shartlar ko`zda tutiladi. Bank kreditlari va qarzlar bo`yicha hisob-kitoblarni auditorlik tekshiruvidan o`tkazish uchun ma'lumot manbalar quyidagilardan iborat: kredit shartnomalari, kredit va qarzlaridan foydalanganligi uchun foizlar to`lash bo`yicha hisob-kitoblar, to`lov hujjatlari ilova qilingan bank ko`chirmalari, 3-sonli jurnal-order va sintetik va tahliliy hisoblarning boshqa registrlari, Bosh kitob, balans, moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot va hokazolar. Bank kreditlari va qarzlar hisobini auditorlik tekshiruvidan o`tkazishdan maqsad korxonaning olingan kreditlar va boshqa qarz mablag`larini aks ettiruvchi hisobot ko`rsatkichlarining ishonchliligi to`g`risida yetarli dalil-isbotlarga ega bo`lishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagilar tekshirilishi kerak: - kredit va qarzlarning haqqoniyligi hamda hujjatlashtirilganligi; - kredit va qarzlar olinishining asoslanganligini aniqlash (qarz mablag`lariningolingan manbalari); - qarz mablag`lardan maqsadli foydalanish va ularni to`liq hamda o`z vaqtidaqaytarish (qarz mablag`lari qaysi maqsadlar uchun ishlatilgan, kreditlar va qarzlar bo`yicha qarzdorlik qanday qaytarilmoqda, muddati uzaytirilgan qarzdorlik mavjudligi);

- qaytarilmagan kredit va qarzlarning qoldiqlari hamda ular bo`yicha foizlarto`lanishini baholash; - kredit va qarzlar bo`yicha sintetik hamda analitik hisobning yuritilishinitekshirish (kredit va qarzlarni hisobga oladigan schyotlarning qo`llanilishi, qarz mablag`larini olish va qaytarish muomalalarini aks ettirish, moliyaviy natijalarni shakllantirish tamoyillariga rioya qilinishi). Auditorlik dalil (isbot) larga ega bo`lish uchun turli usullar (hujjatlarni tekshirish, muomalalarni ko`pib chiqish, o`z mablag`lari bilan qarz mablag`larning nisbatini aniqlash maqsadida analitik amallarni bajarish) va axborot manbalaridan foydalaniladi. Bank kreditlari va qarzlarni auditorlik tekshiruvidan o`tkazishda quyidagi ma'lumot manbalaridan foydalaniladi: - bank kreditlari va qarz olish masalalarini, buxgalteriya hisobini va soliqqatortish muomalalarini tartibga soladigan me'yoriy hujjatlar; - bank kreditlari va qarzlar bo`yicha muomalalarni rasmiylashtirish va hisobda aksettirishga doir shartnomalar va dastlabki hujjatlar (kredit va qarz shartnomalari, kreditlar bo`yicha foiz stavkalarining o`zgarishi to`g`risida kredit shartnomalariga qo`shimcha qilinadigan bitimlar, kreditni qaytarish muddatlari, kredit shartnomalarining boshqa shartlari); - kredit shartnomasiga muvofiq qaytariladigan kredit va foiz summalariningakseptsiz (roziliksiz) hisobdan o`chirilishini tasdiqlaydigan memorial-orderlar. Yuqorida ko`rsatilgan muomalalarni hisobda aks ettirishga doir sintetik va analitik hisob registrlari hamda buxgalteriya hisobotlari puxta tekshiruvdan o`tkaziladi. Mazkur sohani tekshirish uchun zarur axborotlar moliyaviy hisobotning quyidagi shakllarida aks ettiriladi (9.1-jadval): 9.1-jadval Bank kreditlari auditining obyektlari Ko`rsatkichlar Ko`rsatkichlar keltirilgan moliyaviy hisobot shakllari

Nomi Sch yotla r 1- shakl 2- shakl 4- shakl Sat r Satr Satr 1 2 3 4 5 Uzoq muddatli bank kreditlari 781 0 570 Uzoq muddatli qarzlar 782 0 580 Qisqa muddatli qarzlar 682 0 740 Foizlar shaklidagi xarajatlar 180 Valuta kursi farqidan daromadlar 150 Olingan va to`langan foizlar 110 Uzoq va qisqa muddatli kredit va qarzlar bo`yicha pul tushumlari va to`lovlari 150 Investitsion faoliyatning sof pul kirimi va chiqimi 100 Bularni tekshirish uchun auditorga korxonada qo`llanilayotgan buxgalteriya hisobi shakliga xos quyidagi sintetik va analitik hisob registrlari taqdim qilinadi: - agar jurnal-order shakli qo`llanilsa, 4 va 12 jurnal-orderlar; - agar hisob ishlari komputerlashtirilgan bo`lsa, 6810, 6840, 7810, 7820, 7830 va7840 - schyotlar bo`yicha komputer shakllari, analitik vedomostlar va bosh daftar. Tekshiruvning ushbu sohasiga kirishishdan oldin auditor kredit va qarz shartnomalari o`rtasidagi asosiy farqlarni bilishi lozim. 21–son BHMS ga muvofiq, kredit va qarzlardan foydalanganlik uchun to`lanadigan foiz to`lovlari moliyaviy faoliyatga doir chiqimlar tarkibida hisobga olinishi, ya'ni moliyaviy natijalarga - 9610 - «Foiz ko`rinishidagi xarajatlar» schyotining debetiga olib borilishi, soliqqa tortish maqsadida esa foyda solig`i bo`yicha qonunchilik talablariga muvofiq hisobga olinishi lozim.

Foizlarni hisobga olishning shunga o`xshash tartibi ishlab chiqarish zaxiralari sotib olish uchun olingan qarz mablag`lari bo`yicha ham qo`llaniladi. 4-son «Tovarmoddiy zaxiralari» nomli BHMS ga muvofiq, korxonalar kredit uchun to`lovlarga doir xarajatlarni, agar bular sotib olish bilan bog`liq bo`lsa, moddiy ishlab chiqarish zaxiralarining haqiqiy tannarxiga qo`shiladi. Bu tartibga sotib olingan tovar moddiy zaxiralarni omborga kirim qilinishiga qadar rioya qilishi, so`ng esa foizlar odatdagi tartibda hisobga olinadi. Kredit va qarzlarni hisobga olishning tashkil etilishini tekshirishda auditor olingan kreditlar bo`yicha qoldiqlar qanday baholanayotganligini ham aniqlashi zarur. Auditor kreditlarning maqsadga muvofiq sarflanishini va ssuda qarzlarini qaytarish tartibini (pul mablag`lari ko`rinishida, veksel berish yo`li bilan, o`zaro qarz surishish orqali) aniqlashi kerak. Kreditlarni qaytarishning to`liqligi va o`z vaqtidaligini auditor bank ko`chirmalari bo`yicha tekshiradi. 7810 - «Uzoq muddatli bank kreditlari» schyoti bo`yicha uzoq muddatli kreditlarning qaytarilishigacha 12 oy to`lmasdan, hisobot tuzishda qaytarilmagan qoldiq qisqa muddatli qarz tarkibida ko`rsatiladi. Auditor kreditlar bo`yicha muddati o`tib ketgan qarzlar mavjudligini tekshiradi, o`z vaqtida qaytarilmaslik sabablarini va ularni qaytarish uchun qanday choralar ko`rilayotganligini aniqlaydi. Bunda bank ssudalari bo`yicha muddati o`tib ketgan qarzlar mavjud bo`lganida kreditlar uchun foiz stavkalarining qanday ko`tarilib borganini aniqlashi zarur. Chunki bu korxona daromadlariga salbiy ta'sir ko`rsatadi. 6810 - «Qisqa muddatli bank kreditlari» yoki 7810 - «Uzoq muddatli bank kreditlari» schyotlari bo`yicha 5110 - «Hisob-kitob schyoti» 5210 - «Mamlakat ichidagi valuta schyotlari» bilan bog`langan debet yozuvlarini tahlil qilib, auditor olingan kreditlarning o`z vaqtida qaytarilishini tekshiradi. Amaliyotda auditor ayrim kreditlarning muddati, bir yoki bir necha marta uzaytirilganligini uchratishi mumkin. Bunday hollarda auditor kreditlarni o`z vaqtida qaytarish imkoniyati haqida va ko`rilgan zararlarning hajmi to`g`risida fikr bildirishi lozim.

Auditor kreditlarning qaytarilishi ta'minlanganligi masalalariga ham e'tibor qaratishi zarur. Kafolat xati, qimmatli qog`ozlar, tovarlar va boshqa mulklarni garovga qo`yish kredit ta'minotining asosiy turlaridir. Shulardan garov to`g`risidagi shartnomalar keng tarqalgan. Bunda quyidagilarni tekshirish zarur: garov to`g`risidagi shartnomaning haqqoniyligi, uning yuzaki tuzilmaganligi, unda garovga qo`yilgan mulklarning qanchalik aniq ko`rsatilganligi va hokazo. Kreditlar hisob-kitob schyoti yoki valuta schyotidan pul o`tkazish, hamda qimmatli qog`ozlarni berish yuli bilan qaytarilishi mumkin. Auditor kreditlardan foydalanganlik uchun foiz summalarining qanday schyotlarda aks ettirilganligi yoki qaysi manbalar - moliyaviy natijalar yoki boshqa manbalar hisobidan qoplanganligini tekshiradi.

Adabiyotlar ro’yxati: 1.O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni - Toshkent 1996 y. 30 avgust. 2.O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. (Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq o’zgartirishlar kiritilgan: O’zR 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni, O’zR 04.04.2006 y. O’RQ-28-son Qonuni, O’zR 10.10.2006 y. O’RQ-59-son Qonuni, O’zR 17.09.2007 y. O’RQ-110-son Qonuni, O’zR 09.09.2009 y. O’RQ-216-son Qonuni asosida) 3. Аудит, Дарслик. 1 ж и л д. М.М.Туложоджаева, Ш.И.Илхомо, К.Б.Ахмаджонов ва бошқалар.Ўз.Р. Олий ва ўрта махсус т, Тошкент давлат иқтисодиёт университети.-Тошкент: NORMA/ 2008/-320 б. 4. А у д и т, Д а р с л и к. 11 ж и л д. М. М. Т у л о ж о д ж а е в а, Ш. И . И л х о м о, К.Б.Ахмаджонов ва бошқалар.Ўз.Р. Олий ва ўрта махсус т, Тошкент давлат иқтисодиёт университети.-Тошкент: NORMA/ 2008/-320 б. 5. Аудиторлик фаолияти буйича услубий к./ Х.Косимо, Л . Юг а й, А . Х о ш и м о в, Б . П а р д а е в, Б . А б д у н а з а р о в.-Т о ш к е н т, 2010.-320 б. 6. Сборник методических / указаний Х . К о с ы м о в, Л . Юг а йпо , А . Х о ш и м о в, Б . П а р д а е в, С о с т а в и т е л ь: Б . А б д у н а з а р о в.-Т а ш к е н т, 2009.-304 с. 7. А у д и т: у ч е б н и к / п о д . Б у л ы г и р е д . – М.:Р . “ЮН И Т ИП – Д А Н А”, - 2009 г. – 431 с т р. 8. Аудит: учебник для студентов , обучающихся по эковузов с п е ц и а л ь н о с т я м / п о д . В .р е дИ П о д о л ь с к о г о. М.: – “ ЮН И Т И – ДАНА”, – 2009 г. – 744 с т р. 9. Бычкова С., Итыгилова Е. А у д и т: учебное пособие. – М.: “Ма г и с т р”, 2009 г. - 463 с т р.

Похожие

Hisob-kitob, krеdit muomalalari va boshqa qarzlar auditi

Hisob-kitob va kredit muomalalari hisobining vazifalari. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni yuritish

Hisob-kitoblar auditi

Hisob-kitoblar auditi

To‘lov va hisob-kitob balanslar