Tarkibiy o‘zgarishlar va iqtisodiy rivojlanishning bog‘liqligi - Экономика - Рефераты

Tarkibiy o‘zgarishlar va iqtisodiy rivojlanishning bog‘liqligi

Загружено в:

16.03.2024

Скачано:

0

Размер:

52 KB

Tarkibiy o‘zgarishlar va iqtisodiy rivojlanishning bog‘liqligi Reja: 1. Tarkibiy o‘zgarishlar mohiyati, manbalari, zarurligi va shart- sharoitlari. 2. Iqtisodiyot sohalari va tarmoqlaridagi tarkibiy o‘zgarishlar. 3. Iqtisodiyotning asosiy sektorlari: real, budjet va pul sektorlaridagi o‘zgarishlar .

Asosiy tayanch tushunchalar: Fan texnika taraqqiyoti, milliy iqtisodiyot tarkibiy tuzilishi, importga qaramlik, eksport salohiyati, jamg‘arish normasi, ishlab chiqarish tarkibi, iste’mol tarkibi, ijtimoiy ehtiyojlar, tarkibiy o‘zgarishlar. Tarkibiy o‘zgarishlar mohiyati, zarurligi va shart-sharoitlari Milliy iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini o‘zgartirish - moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarni iqtisodiyotning turli sohalari o‘rtasida qayta taqsimlashdir. Ularni samarali va maqsadli o‘zgartirish davlatning faol aralashuvini talab qiladi. Iqtisodiyot tarkibi bevosita davlat makroiqtisodiy siyosatining ta’siri ostida bo‘ladi. Davlatning tarkibiy siyosati bir tomondan, iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarning strategiyasi va taktikalari ishlab chiqilishini, ikkinchi tomondan, tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshirilishining samarali chora-tadbirlari va mexanizmini aniqlash va mazkur mexanizmlar takomillashuvi ustidan nazorat qilishni taqozo etadi. Tarkibiy siyosat - bu ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va aholining o‘sib, o‘zgarib borayotgan ehtiyojlarini qondirish maqsadida ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishini asoslash va ustuvor yo‘nalishlarini ta’minlash, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini ishlab chiqarishga qo‘llash borasidagi chora-tadbirlar majmuidir. Iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish maqsadlari quyidagilarda ifodalanadi: - iqtisodiyotning xom ashyoviy bir tomonlama rivojlanishiga chek qo‘yish; - tayyor, tugallangan mahsulot ishlab chiqarishga o‘tish; - importga qaramlikni cheklash; - eksport salohiyatini oshirish; - istiqbolli sohalarga ustuvorlik berish, barqaror o‘sish; - ishchi kuchi resurslarining oqilona foydalanilishini ta’minlash; - milliy bozorni ichki ishlab chiqarish hisobiga to‘ldirish va aholi talablarini to‘laroq qondirish.

Iqtisodiyot rivojlanishining boshlang‘ich davrlarida kapital qo‘yilmalar tez va yuqori samara beruvchi yo‘nalishlarga sarflanishi, xususan, asosiy ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashga, iqtisodiyotning asosiy va zarur tarmoqlarini vujudga keltirishga yo‘naltirilishi kerak. Mustaqil davlat iqtisodiyoti shakllana borgan sari, mazkur yo‘nalishlarga sarflanadigan investitsiyalar miqdori o‘z- o‘zidan kamaya boradi. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida 2020 yillarga mo‘ljallangan iqtisodiyot tarkibini o‘zgartirish konsepsiyasi amalga oshirilmoqda. 2010-2020 yillarda iqtisodiy salohiyatda davlat tomonidan ko‘zda tutilgan tarkibiy o‘zgarishlar jumlasiga quyidagilar kiradi: qishloq xo‘jaligini yangi texnika bilan ta’minlash, qishloq xo‘jaligi va unga bog‘liq bo‘lgan sohalarning iqtisodiy munosabatlarini takomillashtirish; iqtisodiyotning yuqori samarali, eksportga yo‘naltirilgan tuzilmasini shakllantirish; iqtisodiyotning tayanch tarmoqlarini texnika bilan qayta jihozlash va yanada rivojlantirish; yengil va qayta ishlash sanoat korxonalarini texnika bilan jihozlash va zamonaviylashtirish; - yuqori texnologiya va ilm talab ishlab chiqarishni jadal rivojlantirish. O‘zbekiston Respublikasida davlatning amalga oshirayotgan oqilona iqtisodiy siyosati natijasida o‘tish davrida ko‘pgina MDH mamlakatlariga xos bo‘lgan iqtisodiy inqiroz va beqarorlik va chuqur tarkibiy inqiroz ma’lum darajada yengil o‘tdi, hamda 2008 yilda boshlangan va bugungi kunda ko‘lami tobora kegayib va chuqurlashib borayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi ham shunday bo‘ladi deyishga to‘liq asos bor. Xullas, iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirishda davlat asosan ikki muammoni hal etishga e’tibor berishi lozim. Birinchidan, mustaqil davlatchilikni shakllantirgan holda bozor iqtisodiyoti talablariga javob beraoladigan iqtisodiyotni tarkibiy tuzilishini, uni rivojlanishiga ta’sir etuvchi

bozor infratuzilmasini vujudga keltirish, ikkinchidan, insonning yashashi va mehnat qilishi uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishdan iborat. O‘tish davridagi tarkibiy o‘zgarishlar bozor iqtisodiyotining ijtimoiy yo‘naltirilganligiga, o‘sib va o‘zgarib borayotgan inson ehtiyojlarini qondirishga, ya’ni tarkibiy o‘zgarishlar maqsad ko‘rinishida emas, balki barkamol inson konsepsiyasini amalga oshirish vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Milliy iqtisodiyot tarkibining samarali shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar Mamlakatlar iqtisodiy taraqqiyotining barcha bosqichlarida ishlab chiqarish tarkibiga yangi talablar qo‘yiladi. Mazkur talablar tashqi va ichki omillar ta’sirida shakllanadi. Iqtisodiyot tarkibiga: jamg‘arish normasi, texnika taraqqiyoti, iste’mol tarkibi, ishchi kuchi resurslari, tabiiy resurslar, raqobat, talab va taklif, foyda, narx kabilar faol ta’sir etadi. Milliy iqtisodiyot tarkibini qayta qurish shakllanishiga ta’sir etuvchi omillardan biri hisoblangan raqobat ijtimoiy ishlab chiqarish nisbatlarini moslashtiruvchi asosiy bozor mexanizmidir. Raqobat iqtisodiy subyektlarni mehnat unumdorligini oshirishga, ishlab chiqarishni kengaytirishga, jamg‘arish hajmini oshirishga, FTT sur’atlarini jadallashtirishga va iqtisodiyotda tarkibiy qayta qurishlarni amalga oshirishga undaydi. Tarmoqlararo raqobat ta’siri ostida kapital va ishchi kuchi eng yuqori foyda normasiga ega tarmoqlarga intiladi va oqib o‘tadi. Kapitalning shu tarzda oqib o‘tishi natijasida ushbu tarmoqlarda tovar ishlab chiqarish va taklif etish ortib boradi. Kapital chiqib ketgan foyda normasi past bo‘lgan tarmoqlarda esa ishlab chiqarish hajmi va tovar taklifi qisqarib boradi. Milliy iqtisodiyot tarkibiga ta’sir ko‘rsatuvchi muhim omillardan biri - bu jamg‘arishdir. Jamg‘arish FTT yutuqlarini ishlab chiqarishga tatbiq etish bilan uzviy bog‘liqdir. Jamg‘arish FTT yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish jamg‘arish normasini oshirishga majbur etadi. Jamg‘arish normasini o‘sishi ijtimoiy mahsulot tarkibida ishlab chiqarish vositalarining ulushini ortishini talab etadi. Ushbu holat joriy davrda iste’mol fondi va noishlab chiqarish asosiy fondlari

o‘sishini chegaralab qo‘yadi, chunki bunda milliy mahsulot va milliy daromadning o‘sgan qismi ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirishga intiladi. Iqtisodiy inqiroz davrida jamg‘arish normasi asosan pasayib boradi. Ishlab chiqarish tarkibi iste’mol tarkibi bilan uzluksiz bog‘liqdir. Ularning o‘zaro aloqasi dinamik xarakterga ega. Texnika taraqqiyoti ishlab chiqarish va iste’mol tarkibiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy ehtiyojlar qanchalik to‘liqroq qondirilsa, ishlab chiqarish tarkibi shunchalik mukammal bo‘ladi. Ijtimoiy ehtiyojlar aholining iste’mol buyumlariga bo‘lgan ehtiyojlari, ishlab chiqarish, harbiy, boshqaruv ehtiyojlari va boshqalar orqali aniqlanadi. Ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanib borishi va ularning texnik imkoniyatlarini ortib borishi bilan u yoki bu ijtimoiy ehtiyoj bir vaqtning o‘zida bitta emas bir nechta mahsulot ishlab chiqarish orqali qondirilishi mumkin. Iste’molchiga mahsulotni tanlash imkoniyati berilib, unda birinchidan, ushbu ehtiyojni qondirishga to‘laroq imkoniyat beriladi, ikkinchidan, ehtiyoj birligini eng kam xarajat sarflab mahsulotni iste’mol qilishga imkoniyat beradi. Jamiyat tomonidan u yoki bu mahsulot turlarini ijobiy yakuniy baholash ularni ijtimoiy ishlab chiqarish sohasida saqlab qoladi. Ijtimoiy baholash natijasida iste’mol uchun tanlab olingan turli mahsulotlarning umumiy summasi o‘zaro aloqalar shaklida ishlab chiqarish tarkibini tashkil etadi. O‘tish davrida O‘zbekiston milliy iqtisodiyotini tarkibiy tuzilishini takomillashtirishning zarurligi va uning xususiyatlari Milliy iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan qayta qurish zarurligi eng avvalo tarkibiy o‘zgarishlarni xalq xo‘jaligining ustuvor tarmoqlarida amalga oshirish, ularning maqsad va vazifalarini belgilash hamda o‘zaro muvofiqlashtirishni taqozo etadi. O‘zbekistonda iqtisodiyot tuzilishidagi o‘zgarishlar Prezident g‘oyalariga ko‘ra, quyidagi eng muhim vazifalarni hal etish bilan bog‘liqdir: Birinchidan, boshqa mamlakatlardan xomashyo resurslari eng muhim turlarining, butlovchi mahsulotlarning va oziq-ovqat mahsulotlarining olib

kelinishini qisqartirib, ana shu mahsulotlar o‘rnini bosadigan korxonalarni rivojlantirish asosida respublikaning iqtisodiy mustaqilligiga erishish; Ikkinchidan, o‘zimizda ishlab chiqarishni tashkil etish hisobiga mahsulotlar va xalq iste’mol mollarining hayotiy muhim turlariga bo‘lgan aholi va umumxalq xo‘jaligi talablarini qondirish; Uchinchidan, iqtisodiyotning mutanosib va barqaror ishlashini ta’minlash; To‘rtinchidan, iqtisodiyotning xomashyo yetishtirishga qaratilgan bir tomonlama yo‘nalishini bartaraf etish, g‘oyat boy ma’dan - xomashyo resurslari va qishloq xo‘jalik xom ashyosini chuqurroq, mukammalroq qayta ishlanishini tashkil etish, ishlab chiqariladigan mahsulotning butlik darajasi va raqobatbardoshligini oshirish ; Beshinchidan, respublikaning eksport imkoniyatini kengaytirish, tashqi iqtisodiy aloqalarda to‘lov balansining ijobiy bo‘lishiga erishish; oltin-valyuta zaxirasini mustahkamlash; Oltinchidan , mehnat resurslarining oqilona bandligini ta’minlash, mehnat qilishning yangi texnologiyalarga, xalqning tarixiy an’analari va udumlariga mos keladigan sohalarini barpo etish; Yettinchidan, tarmoqlar ichidagi va hududiy jihatdan vujudga kelgan nomutanosibliklarni bartaraf etish, respublika hududida ishlab chiqaruvchi kuchlarni jadal rivojlantirish va oqilona joylashtirish8. Buning natijasida mustaqillik yillarida O‘zbekiston iqtisodiyotida ijobiy o‘zgarishlar yuz berdi va tarkibiy o‘zgarishlarni ta’minlash uchun shart-sharoitlar vujudga keltirildi. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishida chuqur o‘zgartirishlar amalga oshirilishi oqibatida respublikaning yoqilg‘i- energetika resurslariga bo‘lgan ehtiyoji o‘zi hisobidan to‘la ta’minlandi hamda g‘alla importiga qaramlik barham topib, g‘alla mustaqilligi qaror topdi. Noishlab chiqarish sohasidagi tarkibiy siyosat quyidagi yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi: - kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablarini izchil amalga oshirish;

- madaniyat va san’at sohalarini rivojlantirish; - sog‘liqni saqlash sohasida ambulatoriya - poliklinika xizmatlarini ko‘paytirish. Milliy iqtisodiyotdagi ijobiy siljishlar oqibatida noishlab chiqarish sohalariga sarmoya qo‘yilmalari ham orta bordi. Iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarni yanada samaraliroq bo‘lishi uchun quyidagi sharoitlar yaratilishi lozim: - davlatning tarkibiy o‘zgarishlar borasidagi faol investitsion siyosatini amalga oshirish; - xususiy investitsiyalarni rag‘batlantirish va ular uchun munosib qulay sharoitlar yaratish; - xususiy investitsiyalar yo‘nalishini savdo-vositachilik sohalaridan ishlab chiqarishni rivojlantirishga burish; - xorijiy investorlar uchun yanada qulay investitsiya muhitini yaratish; - bozor munosabatlarining asosi bo‘lgan kichik va o‘rta korxonalar rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish; - zarar ko‘rib ishlovchi korxona va tarmoqlarni davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlashni asta-sekin to‘xtatish, sanatsiya va bankrotlik siyosatini qo‘llash.

Adabiyotlar: 1. Mc Connell, Brue. Economics. 17 th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014. 2. N.Gregory Mankiw. Principles of Economics, 7th edition. Amazon, USA 2016. 3. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19th Edition. McGraw-Hill Companies. USA. 2015. 4. Шодмонов Ш.Ш., Ғофуров У.В. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. - Т.: Iqtisod - moliya , 2010. - 728 бет. 5. Мамбетжанов Қ.Қ. Ижтимоий-иқтисодий тараққиёт назарияси. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2015. 6. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика: Учебник. / 17-изд. - М.: ИНФРА-М, 2009. - 916 с. 7. Нуреев Р.М. Экономическая развития: модели становления рыночной экономика: Учебник. / 2-е изд., перераб и доп. - М.: «НОРМА», 2008. - 640 с. 8. Самуэлсон Пол Э., Нордхаус Вильям Д. Экономика.: Учебник. / 18-е изд.: Пер с англ. -М.: ООО «ИД.Вильямс», 2009. - 1360 с. У

Похожие

Iqtisodiy rivojlanishning mezon va ko‘rsatkichlari

Iqtisodiy rivojlanishning sikllilik xarakteri

Indikativ rejalashtirishda ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishning ssenariy shartlarini aniqlash

Kredit mexanizmi va uning tarkibiy qismlari

Sanoat tarmoq tuzilmasi va tarkibiy siljishlar