Iqtisodiy rivojlanishning mezon va ko‘rsatkichlari - Экономика - Рефераты

Iqtisodiy rivojlanishning mezon va ko‘rsatkichlari

Загружено в:

16.03.2024

Скачано:

0

Размер:

75 KB

Iqtisodiy rivojlanishning mezon va ko‘rsatkichlari Reja: 1. Iqtisodiy taraqqiyotning asosiy mezoni: qo‘shimcha mahsulotning ko‘payib borishi. 2. Ishlab chiqarish imkoniyatlarining kengayishi. 3. Aholi turmush darajasining ko‘tarilishi. 4. Iqtisodiy o‘sish sur’ati va samaradorligi. 5. O‘zbekistonda o‘tgan yildagi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha yuqori o‘sish sur’atlarining ta’minlanishi .

Asosiy tayanch tushunchalar: Iqtisodiy taraqqiyotning mezon va ko‘rsatkichlari, aholi turmush darajasi, sekinlashgan iqtisodiy o‘sish, mo‘tadil iqtisodiy o‘sish, o‘rtacha iqtisodiy o‘sish, barqaror iqtisodiy o‘sish, minimal iste’mol budjeti, kambag‘allik ko‘rsatkichi, mutloq kambag‘allik konsepsiyasi, nisbiy kambag‘allik konsepsiyasi, kambag‘allikning subyektiv konsepsiyasi, mutloq qashshoqlik, nisbiy qashshoqlik. Iqtisodiy taraqqiyotning mezon va ko‘rsatkichlari Har bir mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot darajasini ifodalovchi eng asosiy ko‘rsatkichlardan biri bu - yalpi ichki mahsulot (YAIM)dir. YAIM yahlit iqtisodiyotning rivojlanish yakunini yoritib beradigan ishlab chiqarishning pirovard ko‘rsatkichidir. Uning mazmuni iste’mol qiymati nuqtai-nazaridan qaraganda - yakuniy tovar va xizmatlarning jamini, qiymat jihatidan esa qayta yaratilgan qiymat hamda asosiy fondlar amortizatsiyasini ifodalaydi. Mamlakatimizda iqtisodiy o‘sish mezonlarini aniqlash bo‘yicha qator tadbirlar ishlab chiqildi1. Unga ko‘ra, iqtisodiy o‘sishni uning mezonlari bo‘yicha quyidagi turlarga bo‘lish mumkin: 1. Sekinlashgan iqtisodiy o‘sish (2% dan past); 2. Mo‘tadil iqtisodiy o‘sish (2%-4%); 3. O‘rtacha iqtisodiy o‘sish (4%-6%); 4. Barqaror iqtisodiy o‘sish (6% dan yuqori). Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday davlatda yaratilayotgan YAIM hajmining tarkibida iqtisodiyot subyektlari tomonidan aholiga ko‘rsatiladigan xizmatlar ulushi ahamiyatli o‘rin egallashi obyektiv jarayondir. Mamlakatimizda oxirgi yillarda norasmiy faoliyat (oilaviy biznes, magazinlar, yordamchi xo‘jalik, yakka tartibdagi mehnat faoliyati kabilar) sohasi ham sezilarli darajada kengaydi. Iqtisodiyotning norasmiy sektori tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish bo‘yicha ochiq faoliyat yurituvchi sektor hisoblanadi, lekin ular muntazam ravishda tegishli statistik hisobotlarni topshirmasligi sababli ushbu faoliyat natijalarini hisobga olish imkoniyati cheklangan. Bu esa YAIM hajmi va

uning dinamikasini aniq baholash imkoniyatini bermaydi, buning oqibatida esa hufyona va norasmiy iqtisodiy faoliyat natijalari yakuniy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarda o‘z ifodasini topmaydi . Aholi turmush darajasini ifodalovchi asosiy ko‘rsatkichlar Turmush darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar turli-tuman bo‘lib, turmush darajasi konsepsiyasi bilan uzviy bog‘liq. Ayrim muhim ko‘rsatkichlar va uning indikatorlari 1-jadvalda keltirilgan. Turmush darajasini baholash uchun jadvalda keltirilgan ko‘rsatkichlar: -darajaga oid ko‘rsatkichlar (mutloq qiymatlar); -tarkibiy ko‘rsatkichlar (darajaga oid ko‘rsatkichlarning tarkibiy qismlari); -dinamik (darajaga oid ko‘rsatkichlarning o‘zgarishini tavsiflaydigan, nisbiy) ko‘rsatkichlar sifatida hisoblab chiqilishi mumkin. 1-jadval Aholi turmush darajasi ko‘rsatkichlari va indikatorlari Турмуш даражаси кўрсаткичлари Кўрсаткичлар индикаторлари I . Асосий жисмоний эҳтиёжлар қондирилиши 1. Саломатлик 1.1. 1минг ёки 100 минг аҳоли ҳисобига жами ўлим. 1.2. 1000 туғилган бола ҳисобига бир ёшгача ўлган болалар сони. 1.3. Кутилаётган умр узоқлиги. 1.4. Касаллик натижасида меҳнат қобилиятининг йуқотилиши. 2. Овқатланиш 2.1. Асосий озиқ-овқат маҳсулотлари истеъмоли ҳоказолар. 3. Турар жой 3.1. Турар жойларда уйларнинг умумий майдонини ишга тушириш. 3.2. Турар жойларнинг умумий майдони. 3.3. Турар жой жамғармасини ободонлаштириш. 3.4.Квартираларнинг ўртача катталиги. 4. Уйлардаги мол- мулклар 4.1. Аҳолининг моддий-маиший ва хўжалик буюмлари билан таъминланганлиги. 4.2. Аҳолига маданий-маиший буюмлар сотиш. ҳоказолар. 5. Пулли хизматлар 5.1. Аҳолига пулли хизматлар кўрсатиш ҳажми. 5.2. Аҳолига пулли хизматлар кўрсатиш таркиби. 5.3. Маиший хизматлар ҳажми. ҳоказолар. II. Маънавий эҳтиёжларнинг қондирилиши

6. Аҳолининг маданий даражаси 6.1. Аҳолининг маълумот даражаси. 6.2. Нашр этилаётган китоб ва рисолалар ҳажми. 6.3. Чиқарилаётган журналлар ва бошқа даврий нашрлар ҳажми. 6.4. Аҳолининг телевизорлар билан таъминланганлиги. ҳоказолар. III. Ижтимоий эҳтиёжларни қондириш 7. Меҳнат шароитлари 7.1. Саноатда иш вақти нобудгарчилиги (ўрта ҳисобда бир ишчи ҳисобига, кун). 7.2. Ходимларнинг меҳнат шароитини ўзгартириш (оғир жисмоний меҳнат билан банд бўлганлар ва ҳоказо). 7.3. Ишлаб чиқаришда шикастланиш (бир иш куни ва бундан кўпроқ иш куни ҳисобига бахтсиз ҳодисаларда шикастланган ва меҳнат қобилиятини йўқотганлар ҳамда 1000 нафар ишлайдиган одам ҳисобига шикастланиши ўлим билан тугалланганлир сони). ҳоказолар. 8. Дам олиш шароитлари 8.1. Ёзги оромгоҳларда дам олган болалар сони. ҳоказолар. 9. Ижтимоий таъминот 9.1. Пенсиялар ва ўртача иш ҳақи ва унинг энг кам миқдорлари бўйича нисбат. 9.2. Болаларга аталган нафақаларнинг ўртача миқдорлари ва уларнинг яшашига лойиқ минимум нисбати. 9.3. Пенсиялар миқдори ва тирикчилик минимуми нисбати. ҳоказолар. 10. Ижтимоий- маиший вазият 10.1. Ишсизларнинг умумий сони. 10.2. Бахтсиз ҳодисалар, захарланиш ва шикастланишлар, қотилликлар ва ҳоказолар оқибатидаги ўлим. 10.3. Иш ташлашлар (иш вақти нобудагарчилиги киши-кунлари миқдори, қатнашчилар сони). 10.4. Руйхатга олинган жиноятлар сони. 10.5. Ифлосланган оқар сувларнинг чиқариб ташланиш ҳажми. 10.6. Ҳавога ифлосланган моддалар чиқариб ташланиши. ҳоказолар. 11. Даромадлар ва сарф-харажатлар 11.1. Аҳолининг пул даромадлари, жумладан, уларнинг турлари буйича. 11.2. Аҳолининг пул сарф-харажатлари, жумладан, уларнинг турлари буйича. 11.3. Иш билан банд бўлган ходимларнинг ўртача ойлик иш ҳақи, жумладан, тармоқлар, минтақалар ва касблар буйича унинг табақаланиши. 11.4. Аҳолининг омонатлардаги жамғармалари ва унинг кўпайиши. ҳоказолар. Nisbiy turmush darajasini quyidagi uchta jihat bo‘yicha: а ) avvalgi yillardagi turmush darajasi bilan taqqoslash; b) bir mintaqadagi turmush darajasini boshqa mintaqalardagi (mamlakatlardagi) turmush darajasi bilan taqqoslash; v) amaldagi turmush darajasini odamlarning minimal va oqilona talablarini ifodolovchi ehtiyojlarning rivojlanganlik darajasi bilan taqqoslash orqali aniqlash mumkin .

Yuqorida keltirilgan turmush darajasi konsepsiyasi inson faoliyatining alohida qirralarini xarakterlaydi. Ta’kidlab o‘tilganidek, barcha klassifikatsiyalar o‘rtasida uzviy aloqa mavjud. Ular bir-birini to‘ldiradi, ammo kompleks baholash uchun integral ko‘rsatkichlar tizimi zarur. Hozirda asosi turlicha bo‘lgan turmush darajasi konsepsiyalarini aholining turmush darajasini (sifatini) har tomonlama xarakterlab beradigan yagona ko‘rsatkichga keltirish bo‘yicha samarali usul yo‘q, biroq olimlar shunday usullarni ishlab chiqish bo‘yicha jiddiy ish olib bormoqdalar. Aholining turmush darajasini ifodalash uchun jahondagi turli mamlakatlarda turlicha mezonlar qo‘llaniladi Ular orasida minimal iste’mol budjeti, kambag‘alchilik, mutloq va nisbiy kambag‘alchilik ko‘rsatkichlari keng foydalaniladi. Minimal iste’mol budjeti - shaxsning rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan ma’naviy ehtiyojlar iste’molining ijtimoiy asoslangan minimal darajasini ta’minlaydigan iste’mol tovarlari va xizmatlari turlarining qiymati Kambag‘allik ko‘rsatkichi aholining turmush darajasini baholash uchun foydalaniladigan mezonlardan biridir. Jahon amaliyotida kambag‘allik darajasini ta’riflashga yondashishda uchta asosiy konsepsiya: mutlaq, nisbiy va subyektiv kambag‘allik konsepsiyasidan foydalaniladi. Mutlaq kambag‘allik konsepsiyasi shaxs yoki oqilona minimal hayotiy ehtiyojlarini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan daromadni ta’riflashga asoslanadi. O‘zbekistonda insonning minimal ehtiyojlarini ta’riflash uchun shunday tirikchilik minimumi belgilanganki, uni hisoblab chiqishda kaloriyalar, oqsillar, yog‘lar va uglevodlar zaruriy iste’molining fiziologik me’yorlaridan foydalaniladi. Nisbiy kambag‘allik konsepsiyasi asosiy mezon sifatida insonning minimal ehtiyojlaridan emas, balki uning farovonligi ko‘rsatkichlarining u yoki bu mamlakatda ustunroq keluvchi moddiy ta’minlanganlik darajasi bilan bo‘ladigan nisbatidan foydalanadi. Bunday yondashishda daromadlari mamlakat bo‘yicha o‘rtacha daromadning muayyan ulushidan oshmaydiganlar kambag‘al hisoblanadi. Keyingi vaqtlarda chet eldagi tadqiqotlarda nisbiy kambag‘allikni ta’riflashning boshqa uslubiyatidan ham keng foydalanilmoqda, u insonning

boshdan kechirayotgan, umumqabul qilingan turmush tarzi olib borish imkonini bermaydigan yetishmovchiliklar ro‘yxatini o‘z ichiga oladi. Kambag‘allikning subyektiv konsepsiyasi ijtimoiy maqbul turmush darajasi uchun zarur bo‘lgan resurslarni subyektiv ta’riflashga asoslangan. Turmush darajasini ifodalash uchun mutlaq va nisbiy qashshoqlik ko‘rsatkichlaridan ham foydalaniladi. Mutlaq qashshoqlik - daromadlarning umuman yo‘qligi yoki shaxsning (oilaning) minimal turmush ehtiyojlarini qondirish uchun zarur daromadning yo‘qligidir. Mutlaq qashshoqlik ko‘proq daydilar, boshpanasizlar va shu kabilar orasida uchraydi. Nisbiy qashshoqlikni O‘zbekiston sharoitida yashash minimumi budjetidan kam bo‘lgan daromadlar miqdori bilan aniqlanadi. Jahon amaliyotida esa bu ko‘rsatkich mamlakat bo‘yicha o‘rtacha daromadlarning 40-60 foizidan kam bo‘lgan daromadlarga nisbatan qo‘llaniladi. Aholining quyidagi to‘rtta turmush darajasini ajratib ko‘rsatish mumkin: -to‘q turmush darajasi - insonning har tomonlama kamol topishini ta’minlaydigan ne’matlardan foydalanish; -normal daraja - insonning jismoniy va aqliy kuch-quvvatini to‘la tiklash uchun qulay sharoitlarni ta’minlaydigan ilmiy asoslangan me’yorlar bo‘yicha oqilona iste’mol qilish; - kambag‘allik - mehnat uchun resurslarni qayta yaratishning quyi chegarasi sifatidagi ish qobiliyatini saqlash darajasida ne’matlarni iste’mol qilish; -qashshoqlik - iste’mol qilinishi insonning yashash qobiliyatini saqlash imkoniyatinigina beradigan ne’matlar va xizmatlarning biologik mezonlar bo‘yicha yo‘l qo‘yiladigan minimal turlarini iste’mol qilish. Iste’mol budjetlari turmush darajasi indeksi va dinamikasini me’yoriy tahliliy baholash, bashoratlash va tartibga solish hamda daromadlar sohasida asoslangan siyosat ishlab chiqishning muhim vositasidir.

O‘zbekistonda o‘tgan yildagi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha yuqori o‘sish sur’atlarining ta’minlanishi Iqtisodiyotimiz tarkibidagi chuqur o‘zgarishlar mamlakatimiz eksport salohiyatini mustahkamlash, eksport hajmini barqaror oshirish va uning tarkibida ijobiy o‘zgarishlarga erishishda eng muhim omilga aylandi. Ma’lumki, biz mamlakatimizdagi ishlab chiqarish korxonalarini modernizatsiya qilish va yangilash, zamonaviy innovatsiyalarga asoslangan va yuksak samarali texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha o‘z oldimizga katta maqsadlar qo‘yganmiz. Ularni amalga oshirishda kerakli imtiyozlarga ega bo‘lgan maxsus industrial zonalarni tashkil etish yo‘lida oxirgi yillarda biz ko‘pgina tajribalarga ega bo‘lmoqdamiz. Buning amaliy tasdig‘ini «Navoiy» va «Angren» maxsus industrial zonalari faoliyati misolida ko‘rish mumkin. «Navoiy» erkin industrial-iqtisodiy zonasi tashkil etilganidan buyon uning hududida umumiy qiymati 100 million dollardan ziyod bo‘lgan 19 ta investitsiya loyihasi bo‘yicha ishlab chiqarish korxonalari ishga tushirildi. Jumladan, yuksak texnologiyalar asosida modem va televizorlar uchun pristavkalar, elektr energiyani elektron hisoblagichlar, yuqori kuchlanishga chidamli kabellar, issiqlik va suv isitish qozonlari, mobil va statsionar telefon apparatlari, tayyor dori vositalari va boshqa turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi «Angren» maxsus industrial zonasi hududida qisqa muddatda umumiy qiymati qariyb 44 million dollar bo‘lgan 5 ta loyiha asosida energiyani tejaydigan diodli yorug‘lik lampalar, turli kattalikdagi mis quvurlar, ko‘mir briketlari kabi yuksak texnologiyalar asosidagi mahsulotlar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Shuningdek, shakar ishlab chiqarish bo‘yicha yangi zavod va boshqa korxonalar tashkil etildi. Ayni shu yo‘nalishda to‘plangan tajribani hisobga olib, o‘tgan yilning mart oyida Jizzax viloyatida «Jizzax» maxsus industrial zonasi tashkil etilgani sizlarga yaxshi ma’lum. Sirdaryo viloyatida bu zonaning filiali faoliyat ko‘rsatishi ko‘zda tutilgan.

Bugungi kunda «Jizzax» maxsus industrial zonasi hududida transport, ishlab chiqarish va muhandislik-kommunikatsiya infratuzilmasini jadal rivojlantirish bo‘yicha faol ishlar olib borilmoqda.

Adabiyotlar : 1. Mc Connell, Brue. Economics. 17 th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014. 2. N.Gregory Mankiw. Principles of Economics, 7th edition. Amazon, USA 2016. 3. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19th Edition. McGraw-Hill Companies. USA. 2015. 4. Шодмонов Ш.Ш., Ғофуров У.В. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. - Т.: Iqtisod - moliya , 2010. - 728 бет. 5. Мамбетжанов Қ.Қ. Ижтимоий-иқтисодий тараққиёт назарияси. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2015. 6. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика: Учебник. / 17-изд. - М.: ИНФРА-М, 2009. - 916 с. 7. Нуреев Р.М. Экономическая развития: модели становления рыночной экономика: Учебник. / 2-е изд., перераб и доп. - М.: «НОРМА», 2008. - 640 с. 8. Самуэлсон Пол Э., Нордхаус Вильям Д. Экономика.: Учебник. / 18-е изд.: Пер с англ. -М.: ООО «ИД.Вильямс», 2009. - 1360 с. У

Похожие

Iqtisodiy rivojlanishning sikllilik xarakteri

Tarkibiy o‘zgarishlar va iqtisodiy rivojlanishning bog‘liqligi

Indikativ rejalashtirishda ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishning ssenariy shartlarini aniqlash

Variatsiya ko‘rsatkichlari

Mijozning kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlari va ularning tahlili