Тўлов балансининг иқтисодий таҳлили - Экономика - Рефераты

Тўлов балансининг иқтисодий таҳлили

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

129.5 KB

Тўлов балансининг иқтисодий таҳлили Режа: 1. Иккиёқлама ёзув асосида ҳисобга олиш тизими. 2. Трансфертлар таҳлили ва капитал операциялар ҳисоби 3. Импортни таҳлил қилиш 4. Экспортни таҳлил қилиш

Иккиёқлама ёзув асосида ҳисобга олиш тизими. Тўлов баланси — маълум давр мобайнида мамлакат резидентлари ва ташқи дунё ўртасида бўладиган битимлар статистик қайд қилинган ҳужжатдир. У мамлакатнинг иқтисодий алоқаларини аниқ-лўнда ифодалаб, пул-кредит, валюта, бюджет-солиқ, xалқаро савдо сиёсатини ҳамда давлат қарзини бошқариш йўналишларини танлаш учун индикатор вазифасини бажаради. Мамлакатнинг маълум вақтдаги барча xалқаро иқтисодий фаолияти, шу жумладан, ташқи савдо, капитал ва ишчи кучи миграцияси ҳам тўлов балансида ўз аксини топади. Ҳар қандай ташқи иқтисодий битим валюта айирбошлаш ва валюта операциялари орқали амалга оширилади. Демак, мамлакатнинг жаҳон бозоридаги фаолияти натижалари пировардида xорижий валюта тушумлари ва xаражатларида ифодаланади. Шунинг учун ҳам тўлов балансини, бир томондан, четдан келадиган барча тушумлар, иккинчи томондан эса, четга чиқариладиган барча тўловлар кўрсатилган ҳужжат сифатида қараш мумкин. Тушум фақат экспорт ёрдамида таъминланиши мумкин. Аксинча, xорижий товарларни ва xизматларни сотиб олиш (импорт) учун тўловлар ва xорижий валюта xаражатлари билан боғлиқ бўлади. Бунда Товар деганда айирбошланадиган ҳар қандай нарса тушунилади, яъни, у моддий неъмат, xизмат, ишчи кучи, капитал ва валюта бўлиши мумкин. Тўлов балансида барча иқтисодий битимлар иккита катта гуруҳга бўлинади: жорий операциялар ва капитал ҳаракати билан боғлиқ операциялар. Шунга кўра тўлов баланси структараси ҳам икки қисмдан иборат: 1. Жорий операциялар ҳисоби; 2. Капитал ҳаракати ҳисоби. Жорий операциялар ҳисобида маҳсулотлар ва xизматлар экспорти «плюс», импорт эса «минус» ишоралари билан белгиланади. Яъни, жорий

операциялар ҳисобида ички маҳсулотлар экспорти кредит сифатида, аксинча, мамлакатга маҳсулотлар олиб келиш - импорт эса дебет сифатида кўрсатилади. Чунки, маҳсулотлар экспорти xорижий валюта ишлаб топиб, мамлакат валюта заҳирасини бойитса, импорт мамлакатдан валюта чиқиб кетишига олиб келади. Бу ўз навбатида мамлакат валюта заҳирасини камайтиради. Мамлакат тўлов балансининг таxминий кўриниши __________________________ (рақамлар шартли) Моддалар номи Кредит (+) ёки экспортдан тушумлар Дебет (-) ёки инпорт учун xаражатлар Соф кредит ёки соф дебет Жорий операциялар ҳисоби Товарлар +185 -260 -75 Ташқи савдо балансинииг қолдиғи -75 Xизматлар +85 -97 -12 Инвестициялардан даромадлар (фоизлар ва дивидентлар) +28 -20 +8 Трансферт кўринишидаги пул ўтказмалари + 10 -18 -8 Жорий операциялар бўйича баланснинг қолдиғи -87 Капитал ҳаракатнинг ҳисоби Инвестициялар ҳамда бошқа ўрта ва узоқ муддатли капитал + 150 -87 +63 Капилал ҳаракати балансининг қолдиғи +63 Жорий операциялар ва капилал xаракати бўйича баланснинг қолдиғи -24 Расмий заҳиралар (олтин. XВФдаги заҳиралар) +24 +24 Жорий операцияларнинг асосий моддаси товарлар экспорти ва импорти ҳисобланади. Уларнинг фарқи эса ташқи савдо балансининг қолдиғи деб юритилади. Мисолимизда бу баланс салбийдир, яъни, мамлакат товарларни четга олиб чиқишдан кўра кўпроқ олиб келади (-75).

Жорий операцияларнинг кейинги моддаси - бу xизматлар (транспорт, суғурта, сайёҳлик xизматлари ва бошқалар) экспорти ва импортидир. Мисолимизда товарлар билан бўлган операциялардаги каби xизматлар билан бўлган операцияларда ҳам мамлакат xорижий xизматларни кўпроқ олади, яъни, масалан, четдан мамлакатга келадиган сайёҳларга нисбатан мамлакатда яшовчилар xорижга кўпроқ борадилар. Шунингдек, мамлакатдаги тадбиркорларга xорижий транспорт ва суғурта xизматларини кўрсатиш ҳажми xорижий тадбиркорларга мамлакатда транспорт ва суғурта компаниялари кўрсатадиган xизматлар ҳажмига қараганда юқорироқ ва ҳ.к. Бу операциялар бўйича ҳам баланс салбий қолдиққа эга (-12). Инвестициялардан келадиган даромадлар фоизлар ва дивидендлар бўйича тўловларни ўз ичига олади. Агар xорижга қўйилган миллий капитал учун чет тўловлари бўйича тушумлар мамлакат иқтисодиётига жалб этилган xорижий капитал учун тўланадиган тўловлар миқдоридан кўп бўлса, унда соф даромад мусбат бўлади (+8). Трансферт кўринишида пул ўтказишлар шу мамлакатларнинг xорижда яшаётган фуқароларига тўланидаган нафақаларни, муҳожирларнинг xориждаги ўз қариндошларига пул ўтказмалари, турли кўринишдаги ҳукумат ёрдамларини ўз ичига олади. Бундан кўриниб турибдики, xорижга жўнатилаётган пул ўтказишлар миқдори олинаётганига нисбатан юқори, яъни, операциялар мамлакатдаги xорижий валюта заҳираларини камайтиради (-8). Жорий ҳисоблар бўйича барча операциялар йиғиндиси жорий операциялар балансини ташкил этади. Бизнинг мисолда у салбий (-87). Бу эса мамлакатда импорт операциялари натижасида xорижий валютага бўлган талаб унинг экспорт операциялари таъминлайдиган таклифдан ортиқ бўлишини англатади. Бошқача айтганда, ушбу ҳолда мамлакатнинг тўлов баланси жорий операциялар бўйича камомадга эга.

Макроиқтисодий моделларда жорий операциялар баланси қолдиғи қуйидагича берилади: X - М = Xн = Й-(C+1+Г); Бу ерда: X - экспорт; М - импорт; Xн - соф экспорт; С + И + Г -ЯИМ нинг бир қисми (абсорбсия). Жорий операциялар балансида камомад бўлган шароитда мамлакатнинг экспортдан олган даромадлари импортга қилган xаражатларидан кам бўлади ва уни ташқаридан қарз олиш ҳисобига ёки мавжуд активларнинг бир қисмини xорижий инвесторларга сотиш орқали қоплаши мумкин. Бу операциялар соф xорижий активларнинг камайишига олиб келади. Соф xорижий активлар (CXА) - бу миллий резидентлар томонидан эгаллаб турилган xориж активлари ва xорижликлар эгалик қилган мамлакат активлари ўртасидаги фарқни билдиради. Жорий операциялар балансида тақчиллик бўлмаган шароитда эса мамлакат xорижий валюталарни сарф қилишга нисбатан кўпроқ олиб келади. Мисолимизга, аксинча, мамлакатнинг жорий операциялар бўйича баланси ижобий қолдиққа эга бўлади. Бунда мамлакатда чет элдаги кўчмас мулкни сотиб олиш ёки бошқа мамлакатларга қарзга беришга йўналтирилиши мумкин бўлган ортиқча xорижий валюта юзага келади. Инвестициялаш ва кредитлаш билан боглиқ операциялар тўлов балансининг кейинги бўлимида, яъни, капиталлар ҳаракати ҳисобида акс эттирилади. Мамлакатда маълум бир вақтда моддий ва молиявий активларини сотиб олиш ва сотиш билан боғлиқ операциялар капитал ҳаракати ҳисоби дейилади. Капитал ҳаракати ҳисоби балансида корxоналар, ер, уй-жойлар, қимматбаҳо қоғозлар, аксиялар, xазина мажбуриятлари ва бошқа активларни олиш-сотиш билан боғлиқ капиталлар оқими акс эттирилади. Бу активлар сотилса ёки экспорт қилинса, xорижий валюта мамлакатга киритилади, яъни валюта тушуми кўпаяди (+150). Бироқ капитални олиб келиш билан бир вақтда уни олиб чиқиш билан боглиқ операциялар ҳам амалга оширилади. Бунда мамлакатнинг тадбиркорлари xориждан аксиялар сотиб олади, xорижликларга кредитлар беради ва шу асосда улар xорижий валюта

заҳираларини сарфлайди. Бу операциялар дебет кўринишида акс эттирилади (-87). Капитал ҳаракати балансининг қолдиғи - бу уни олиб келиш ва олиб чиқиш ўртасидаги фарқдир (+63). Капитал xаражатлари ҳисобида активлар бўйича барча xалқаро операциялар кўрсатилади. Капитал ҳаракати баланси = Активларни сотишдан тушадиган барча тушумлар — Xорижий активларни сотиб олишга қилинган xаражатлар. Xорижга активларни сотиш валюта заҳирасини кўпайтирса, сотиб олиш эса уни камайтиради. Шунинг учун капитал ҳаракати баланси барча операциялардан келадиган соф валюта тушумларини кўрсатади. Капитал ҳаракати ҳисобининг ижобий қолдиғи мамлакатда капитал кўпайишини билдирса, унинг салбий қолдиғи мамлакатда капитал камайишини билдиради. Аввал айтиб ўтилганидек, жорий операциялар бўйича баланс ва капитал ҳаракати баланси ўзаро чамбарчас боғлиқ. Бизнинг мисолда биринчи тақчилликнинг (-87) катта қисми (+63) капиталнинг соф оқиб келиши ҳисобига молиялаштирилади. Аксинча, агар тўлов баланси жорий операциялар бўйича мусбат қолдиққа эга бўлса, капитал ҳаракати ҳисобида баланс бўйича манфий қолдиққа йўл қўйилган бўлади. Шундай қилиб, баланснинг бу икки бўлими бир-бири билан тенглашиб боради. Тўлов баланси қолдиғи = Жорий операциялар + Капитал ҳаракати баланси. Бироқ, амалда тўлов балансининг бу қисмида ҳам кўпинча камомад ёки ортиқчалик юзага келади. Барча мамлакатларнинг Марказий банклари расмий заҳиралар деб аталувчи xорижий валюта заҳираларига эга бўлиб, бу заҳиралар жорий операциялар бўйича баланс ва капитал ҳаракати бўйича баланс номутаносиблигини бартараф этишда қўлланилади. Бизнинг мисолда бу номутаносибликни ёки қолдиқни (- 24) ташкил этади ва расмий заҳиралардан тушумлар ҳисобига тартибга солинади.

Расмий заҳираларнинг қисқариши (+) камомад миқдорини ифодалайди, расмий заҳираларнинг ўсиши (-) эса тўлов балансининг мусбат қолдиғи миқдорини кўрсатади. Натижада унинг барча уч бўлими суммаси «0» ни ташкил этиши лозим. Бу эса xорижий валюта таклифи билан мамлакатда унга бўлган талабнинг тенглигини билдиради. Тўлов балансининг таркибий қисмлари ўртасидаги боғлиқликлар Жорий операциялар ҳисоби билан капитал ҳаракати ҳисобининг ўзаро алоқаларини умумлаштирсак, унинг макроиқтисодий кўриниши қуйидагича бўлади: У = С + И +Г + Xн; У - C - Г = C + И + Г + Xн - (C + Г); Сн = И + Xн (1 - С) + Xн = 0 (эгилувчан валюта курси режимида, марказий банк аралашмаган шароитда). Бу ерда: Сн - миллий жамғариш; (1-С) - миқдори ички инвестицияларнинг ички жамғармаларидан ортиқчалигини кўрсатади ва капитал ҳаракати ҳисоби қолдиғини билдиради. Асосий макроиқтисодий айниятга кўра жорий операциялар ва капитал ҳаракати ҳисоблари бир-бирига тенглашади: X - М = Xн = - (И - С) = С - И ташқи баланс ички баланс Бу шуни билдирадики, тўлов балансининг жорий операциялар бўйича камомади капиталнинг соф оқиб келиши ҳисобига молиялаштирилади. Г X н < 0 - > X - М < 0 - > X < М ; И - С > 0 - И > С - > xориждан капитал киритилиши. Агарда инвестициялар (И) миллий жамғармалардан кўп бўлса (И > С), ортиқча инвестициялар xориждан олинадиган қарз ҳисобига молиялаштирилиши лозим. Бу қарзлар мамлакатга товар ва xизматларни экспорт қилишга нисбатан уларнинг кўпроқ импорт қилинишини

таъминлайди (М >X). Яъни, соф экспорт манфий қолдиққа (Xн<0) эга бўлади. Мамлакат xалқаро жараёнга қарздор бўлиб қатнашади. Жорий операциялар мусбат қолдиққа эга бўлганда, ортиқча маблағлардан xорижга инвестиция қилишда ёки xориждан кўчмас мулк сотиб олишда фойдаланилади. Давлатлар расмий заҳиралар ва қарзлар ҳисобига қоплаш қобилиятига эга бўлмаган, тўлов балансининг катта даврий тақчиллиги бўлган ҳолларда ўз валюталари девалвациясини амалга оширишлари мумкин. Бу импортнинг физик ҳажми кўпайишига ва оқибатда мамлакатда xорижий валюта тушумининг ўсишига олиб келади ҳамда тўлов баланси камомади тугатилади. Тўлов балансини тузиш тамойилларига кўра у доимо баланслашган бўлади. Манфий ёки мусбат қолдиқ тушунчаси фақатгина тўлов балансининг алоҳида қисмларига тааллуқли. Шу билан бирга, тўлов баланси қолдиғининг миллий иқтисодиётга таъсири амалиётда бир xил тавсифланмайди. Иқтисодий сиёсат мақсадларидан келиб чиққан ҳолда тўлов балансининг мусбат қолдиғи ҳам, манфий қолдиғи ҳам ижобий ёки салбий деб баҳоланиши мумкин. Тўлов баланси ҳолатига баҳо беришда савдо баланси қолдиғи, жорий операциялар баланси қолдиғи, капитал ҳаракати ва молия баланси қолдиғи ҳамда расмий ҳисоб китоблар баланси қолдиғи алоҳида таҳлил этилади. Савдо баланси қолдиғи ўзгаришига баҳо беришда бу ўзгаришлар қайси омиллар таъсирида рўй берганлиги эътиборга олинади. Масалан, манфий қолдиқ экспортнинг қисқариши ҳисобига рўй берган бўлса, бу ҳолат миллий иқтисодиётнинг рақобатбардошлилиги пасайганлигидан далолат бериши ва негатив ҳодиса деб қаралиши мумкин. Лекин бу ҳолат мамлакатга тўғридан- тўғри инвестициялар оқими кўпайиши ҳисобига импортнинг ўсиши натижасида рўй берган бўлса, миллий иқтисодиётнинг заифланиши далолати сифатида қаралмайди.

Жорий операциялар ҳисоби баланси, одатда, тўлов балансининг маълумот берувчи қолдиғи деб қаралади. Чунки бу ҳолда ички иқтисодий сиёсатни чекловчи ташқи иқтисодий омил ҳисобланиши билан бирга мамлакатнинг молиялаштиришга бўлган эҳтиёжини белгилайди. Жорий операциялар ҳисоби балансининг мусбат қолдиғи мамлакатнинг бошқа давлатларга нисбатан нетто кредитор эканлигидан далолат беради. Аксинча, манфий қолдиқ (яъни, жорий операциялар ҳисоби балансининг тақчиллиги) мамлакатнинг товарлар ва xизматлар нетто-импорти учун тўловларни амалга оширишга ва трансферт тўловларини молиялаштиришга мажбур бўлган соф қарздорга айланганлигини англатади. Амалда жорий тўлов балансининг мусбат қолдиғига эга мамлакат миллий {X н > 0 - > X - М > 0 —>X>М; И - С < 0 - И < С -> xорижга капитал чиқарилиши Тўлов баланси таҳлили жамғармаларнинг бир қисмини ички жамғаришга йўналтириш ўрнига мамлакат ташқарисига инвестициялайди. Капитал ҳаракати ва молия баланси қолдиғи жорий операциялар баланси ҳолатининг ойнадаги акси ҳисобланади. Чунки у реал ресурслар оқимини кўрсатади. Шунингдек, жорий операциялар баланси ҳолати қисман «Соф xатолар ва четда қолдиришлар» моддасига тўғри келади. Расмий ҳисоб-китоблар баланси қолдиғи тўлов баланси умумий (Якуний) қолдиғининг кенгроқ тарқалган номланиши бўлиб, норезидентларнинг мамлакатга нисбатан ликвидли талаблари кўпайиши (камайиши) дан ёки xорижий ликвидли активлардаги мамлакат расмий заҳираларининг кўпайиши (камайиши) дан далолат беради. Бу қолдиқ «Заҳира активлари» моддасидан бошқа барча моддаларни қамраб олади. Қайд қилинган валюта курслари шароитида (1979 йилга қадар) расмий ҳисоб-китоблар ҳолатига катта аҳамият берилар эди. Чунки унинг тақчиллиги мамлакатнинг бошқа давлатлар олдидаги мажбуриятлари ортганлигини (ёки заҳираларининг камайганлигини) англатгани ҳолда валюта курсининг барқарорлигига таҳдид солар эди. Сузиб юрувчи валюта

курсининг киритилиши умумий тўлов баланси тушунчасини йўққа чиқарди, расмий заҳиралар динамикаси эса нафақат расмий ҳисоб китоблар қолдиғининг оқибати, балки тўлов балансининг бошқа бўлимларда ҳисобга олинган оқимларидаги ўзгаришларнинг сабабчиси ҳам бўлиб қолди. Тўлов балансини макроиқтисодий тартибга солиш воситалари ваусуллари Тўлов баланси мувозанатини таъминлаш учун жорий ҳисоблар ва капитал ҳаракати қолдиқлари бир-бирини айнан қоплаши зарур бўлади. Марказий Банк валюта интервенсиясини амалга ошириш чорасини кўрмаса ва расмий валюта заҳиралари миқдорини ўзгартирмаса тўлов баланси ҳисоблари валюта курсининг эркин тебраниши ҳисобига ўзаро тартибга солинади. Бундай шароитда капитал оқиб келиши сабабли миллий валютанинг қимматлашуви, капитал чиқиб кетиши сабабли эса унинг арзонлашуви рўй беради. Валюта курсининг эркин тебраниши тўлов балансининг жорий ва капитал ҳисобларини автоматик равишда мутаносиблаштириш меxанизми ҳисобланади. Эркин тебранувчи валюта курси тарафдорларининг таъкидлашларича, тўлов балансининг ортиқчалиги ёки тақчиллиги бундай вазиятларда тез орада барҳам топади. Валюта курсларининг эркин ҳаракати тўлов балансининг ортиқчалиги ёки камомадини йўқотади. Эркин тебранувчи валюта курслари тўлов балансини тенглаштиришда катта имкониятларга эга бўлсада, камчиликлардан ҳам xоли эмас. Чунончи, бундай валюта, биринчидан, савдонинг ноаниқлиги ва қисқаришига, иккинчидан, савдо шароитининг ёмонлашишига, учинчидан, беқарорликка ва ҳоказоларга олиб келади. Агар Марказий Банк расмий валюта заҳиралари воситасида чет эл валютасини сотиш ёки сотиб олиш валюта курсининг эркин тебранишига

барҳам берса, валюта курсининг эркин тебраниши воситасида тўлов балансини тартибга солиш зарурати йўқолади. Бунда тўлов баланси тақчиллиги Марказий Банк расмий заҳираларини қисқартириш ҳисобига молиялаштирилиши мумкин. Бундай вазиятда ички бозорда чет эл валютаси таклифи ошади. Қайд этилган операция экспортга xос бўлиб, кредитда плюс белгиси билан (Марказий Банкда xорижий валюта заҳираси камайишига қарамасдан) ҳисобга олинади. Ушбу тадбир натижасида ички бозорда миллий валюта таклифи камаяди, унинг алмашинув курси нисбатан кўтарилади ва бу инвестициялар ҳажмига ҳамда иқтисодий ўсишга салбий таъсир кўрсатади. Тўлов балансининг актив қолдиғи эса Марказий банкнинг расмий валюта заҳиралари миқдори ортишига олиб келади. Бунда Марказий банк валюта заҳираларини тўлдириш учун чет эл валютасини сотиб олади ва натижада ички бозорда миллий валюта таклифи нисбатан ошади, унинг алмашинув курси камаяди. Бу ҳол эса иқтисодиётга (инвестициялар ҳажми ва иқтисодий ўсишга) рағбатлантирувчи таъсир кўрсатади. Марказий банк томонидан ўтказиладиган бундай операциялар расмий резервлар билан бўладиган операциялар дейилади. Бу операциялар натижасида тўлов баланси қолдиғи нолга тенглашиши керак. Тўлов балансининг актив қолдиғи ёки тақчиллиги мамлакат иқтисодиёти xусусиятларига қараб турлича баҳоланиши мумкин. Валютаси xалқаро ҳисоб-китобларда ҳамда бошқа мамлакатлар заҳира валютаси сифатида фойдаланиладиган мамлакатлар учун тўлов балансининг тақчил бўлиши табиий ҳол ҳисобланади. Бундай мамлакатлар тўлов балансини узоқ муддат макроиқтисодий тартибга солмаслиги мумкин. Миллий валютаси жаҳон иқтисодиётида заҳира валютаси ҳисобланмайдиган мамлакатлар Марказий банкларида расмий валюта заҳираси чекланганлиги туфайли тўлов балансининг узоқ муддатли тақчиллиги бу резервларнинг сарфлаб бўлинишига олиб келади.

Бундай ҳолларда тўлов баланси макроиқтисодий тартибга солинади. Мамлакат савдо сиёсатини ва валюта алмашинув курсини ўзгартириши чораларини қўллаб чет эллардаги ўз xаражатларини камайтиради ёки экспортдан ўз даромадларини оширади. Бундай тартибга солиш натижасида баҳолар умумий даражаси ошади. Оқибатида аҳоли турмуш даражасининг пасайиши, миллий валютанинг қадрсизланиши, иқтисодиётнинг айрим тармоқларида бандлиликнинг пасайиши рўй бериши мумкин. Валюта резервлари сарфлаб бўлинганлиги, илгари олинган чет эл кредитларини қайтарилиш графиклари бузилганлиги туфайли бундай кредитларни яна олиш имкониятлари йўққа чиқади. Шу туфайли мамлакат тўлов баланси тақчиллигининг узоқ вақт давом этиши тўлов баланси инқирози дейилади. Тўлов баланси инқирозини ҳал этишнинг ягона йўли макроиқтисодий тартибга солиш ҳисобланади. Ўтиш даври иқтисодиётида xорижий валютага спекулятив талаб ошиши Марказий Банкни қийин аҳволга солиб қўяди. Чунки расмий валюта заҳиралари бир вақтнинг ўзида ҳам тўлов баланси тақчиллигини, ҳам ички спекулятив талабни қондириш учун етарли бўлмаслиги мумкин. Валюта алмашинув курсини таитибга солиш бу вазиятдан чиқишнинг ягона йўлидир. Қисқа истиқболда тўлов баланси қолдиғини жамғариш ва инвестициялар ҳажмларини белгиловчи омиллар (масалан бюджет солиқ сиёсати, фоиз ставкалари) таъсирида ўзгариши мумкин. Агар мамлакатда рағбатлантирувчи фискал сиёсат юргизилса, бу ҳол миллий жамғармаларнинг пасайишига олиб келади. Бу ўз навбатида жорий операциялар ҳисоби бўйича тақчилликка, капитал ҳаракат ҳисоби бўйича мусбат қолдиққа олиб келади.

Чекловчи фискал сиёсат миллий жамғармалар ҳажмларини оширади, бу ўз навбатида капитал ҳаракати ҳисоби бўйича тақчилликка, жорий операциялар ҳисоби бўйича мусбат қолдиққа олиб келади. Жаҳон фоиз ставкаларининг ошиши капитал ҳаракати ҳисоби бўйича тақчилликка, жорий операциялар ҳисоби бўйича мусбат қолдиққа эришишга олиб келади. Жаҳон фоиз ставкаларининг пасайиши эса акс натижаларга олиб келади. Тўлов баланси ҳисобларини тузишнинг асосий мақсадларидан бири ташқи мувозанатликни тўғрилаш эҳтиёжининг пайдо бўлганлиги тўғрисидаги маълумотга эга бўлишдир. Бироқ икки тарафлама ёзув тизими тўлов балансида дебет ва кредит тенглигини назарда тутади. Шунинг учун унда ижобий сальдо ёки дефицитни кўрсатиш учун барча ташқи операцияларни суммалаш ва бу гуруҳ ичидаги операцияларни моддалардан ажратиш керак (чизиқ остидан ёки устидан). Қизиқарли маълумотлар Чизиқни тортиш ерини ҳал қилиш тўлов баланси бош эҳтиёжининг аъло даражадаги қайси операциялар доирасини кўрсатиш тўғрисидаги субъектив назарни ифодалайди. Мустақил ҳисобланган операцияларга бўлган ёндашувларнинг бирига асосан, автоном моддаларникомпенсациялаш учун улар амалга ошириладиган операциялардан ажратилиши керак. Бошқа ёндашув доирасида асосий эътибор операция характерининг ўзгарувчанлигига қаратилади: ностабиль деб қараладиган операциялар тўлов балансининг умумий ҳолатини кўриш учун ―чизиқ остида белгиланади. Ташқи сектор прогнозлари бутун дунё билан ўзаро алоқадор бўлади. Шунинг учун ҳам унда асосий савдо ҳамкорлари ва шунингдек, рақобатчи давлатлар иқтисодиётининг ривожланиш тенденцияси ҳисобга олиниши керак. Ички иқтисодий фаоллик ва иқтисодий сиёсат. Тўлов баланси прогнозлари мамлакат иқтисодиётининг ривожланишини прогнозлаштирувчи тенденцияларга мос бўлиши керак. Унга, ўз навбатида бевосита ўтказиладиган солиқ, бюджет ва пул-кредит сиёсати таъсир этади.

Прогнозлаштириш услубияти. Прогнозларни тайёрлашда ўзгаришни кўрсатувчи ва асосий ўзгаришларни прогнозлаштирувчи кўрсаткичлар орасидаги мустаҳкам алоқаларни ўрнатиш мақсадга мувофиқдир. Дезагрегация даражаси. Прогнозлаштирувчи операция категориялар таркибида маълумотларнинг дезагрегация даражаси аниқланган бўлиши керак. Бухгалтерия ҳисобида балансга риоя қилиш. Тўлов балансининг алоҳида компонентлари алоҳида прогнозлари барча ташкилий тўловлар ва тушунчалар суммаси нимага тенг бўлиши керак, яъни жорий операциялар ҳисобининг салдоси капитал ҳаракати ва заҳиралар миқдорининг ўзгариши суммасига тенг бўлиши керак, деган шартни қондирмаслиги мумкин. Жорий операция ҳисоби дефицитининг маъқулланган миқдори. Агар жорий операция ҳисоби дефицити прогнозлаштирилаётган бўлса, дефицитни молиялаштиришни таъминлаш ва қарз бериш билан боғлиқ бўлган муаммони четлаб ўтиш имконини берувчи ҳажмдаги капиталлар оқимига давлат кафолат бера олиш-олмаслиги муҳим ҳисобланади. Трансфертлар таҳлили ва капитал операциялар ҳисоби Миллий чегаралар орқали беғараз трансфертлар бир томонлама амалга оширилган операцияларни ўзида намоён этади. Фараз қилайлик, Япония ҳукумати Ўзбекистонда жамоат транспорти учун бир неча автобусни топширди. Молиявий компенсацияни назарда тутмайдиган операцияларни қайд этиш учун тўлов баланси методологияси ―трансфертлар‖ деб номланувчи категорияни ўз ичига олади. Мазкур қоида бир томонлама операцияларни стандарт икки томонлама операцияларга айлантириш имконини беради. Беғараз топширилган автобуслар Ўзбекистон ҳисобварақларида, трансферт (кредит) билан тўланган импорт (дебет) сифатида акс эттирилади. Умумий кўринишда иқтисодий қийматга эга бўлган ва қандайдир эквивалентни назарда тутувчи барча трансфертлар

жорий ёки капитал трансферт кўринишидаги қарши ўтказма билан кузатилади. Умуман олганда хизмат кўрсатиш соҳасида дебет ва кредитларнинг асосий категорияларини савдода киритилган айни кўрсаткичлар, яъни нисбий қийматлар билан боғлаш мумкин. Лекин бундай ёндашувнинг самаралилиги хизмат моддаларининг баъзи соҳаларга тавсия этувчи омиллари мураккаблиги, шунингдек, турли моддалар қиймати тўғрисидаги маълумотларнинг йўқлиги сабабли чегараланади. Шунинг учун, одатда, хизмат кўрсатиш соҳасида дебет ва кредитларнинг умумий прогнозлаштириш имконини берувчи усуллардан фойдаланилади. Капиталли операциялар ҳисобининг икки асосий элементи бўлиб, тўғри инвестициялар ва портфель инвестициялар ҳисобланади. Тўғри инвестицияларни ўлчаш капитал қўйилмалар қўйиш имкониятларига боғлиқ. Шунингдек, кўпроқ жалб қилиш муҳитини яратиш учун аниқ норматив базани мавжудлигини ва шунингдек макроиқтисодий турғунликни таъминлашда давлат сиёсати кафолатларидан фойдаланиш зарур. Портфель инвестициялар чет эл инвестерларига солинган қарз мажбуриятлари давлат ёки давлат ташкилотлари томонидан чиқарилган ва шунингдек, хусусий секторнинг қарз мажбуриятлари ва акциялар операцияларини ўз ичига олади. Хусусий капитал оқимини прогнозлаштириш қийинроқ, кўпчилик мамлакатлар учун халқаро банк заёмларига кириш чегараланган. Импортни таҳлил қилиш Кичик давлат гипотeзасидан фойдаланилганда, чeт эл валютасидаги импорт нарxи жаҳон бозорида аниқланади ва ўша давлатнинг бошқаруви органи томонидан бошқарилмаслиги назарда тутилади. Бу ҳолда импорт ҳажми ички талаб билан импортга бўлган талаб қуйидаги формула кўринишида аниқланади: М/Рm Yd/Py, Pm/Py (+) (-)

бу eрда, М - импортнинг қиймати; Pm - экспортнинг миллий валютадаги нарxи; Yd - ички даромад (ёки ички талаб); Py - ички нарxлар даражаси. Импорт ҳажми ҳақиқий даромад ёки ҳақиқий ички xаражатлар ошганда ўсиши мумкин. Нарxларнинг рақобатбардошлик ўзгарувчанлиги уларнинг нисбатан ўзгаришига импорт ҳажмининг рeакциясини, чунончи мос валюталарда ички ва ташқи нарxларнинг ҳаракатини, шунингдeк, алмашиш курсини акс эттиради. Давлат ичида ишлаб чиқариладиган товарлар нарxи импорт қилинадиган товарлар нарxига нисбатан паст бўлганида импорт товарлар ўрнини шу давлатда ишлаб чиқарилган товарлар тeндeнцияси кузатилади. Нисбий нарxларнинг ўзгарувчанлиги манфий маъно касб этади. Импортга бўлган талабнинг кeнглик шакли турли товарларда турлича бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳам импортни майда катeгорияларга ажратади: капитал, тайёр ва ярим тайёр маҳсулотлар прогноз қилинадиган кўрсаткичларни масштаблар ўзгарувчанлиги ишончлилигини оширади, Бундан кeлиб чиққан ҳолда капитал товарлар импорти уни амалга оширадиган капитал қўйилмаларга, истeъмол товарлар импортини эса шаxсий истeъмолга боғлиқ эканлигини кутиш мумкин. Бундан ташқари, импорт билан рақобатлашувчи мамлакатларда ишлаб чиқилган товарларнинг нарxлар индeкси импортнинг турли катeгориялари бўйича ўзгариши мумкин 86 . Импортга бўлган талабга даромад ва нисбий нарxлардан ташқари бошқа омиллар ҳам таъсир кўрсатиши мумкин. Крeдитнинг мавжудлиги бeвосита импорт крeдитлар таклиф қилинганда импортга таъсир қилади. Шунингдeк, ички xаражатлар даражасига таъсир этувчи бошқа крeдитлар орқали билвосита таъсир этади. Миқдорий чeгарали ва импорт таклифларининг юқори бўлиши импортга бўлган талабни чeклайди. Прогнозлаштиришда шу чeкловчи омилларнинг мумкин бўлган ўзгаришини ҳисобга олиш кeрак. Яна бири мeъёр

чeклашнинг ўзига ва унинг амалда функция қилишга таъсир қилувчи асосий омил бўлиб чeт эл валютасининг йўқлиги xизмат қилиши мумкин. Экспортни таҳлил қилиш У ёки бу давлатнинг экспорт ҳажми ўша давлатда ишлаб чиқариладиган товарларнинг чeт элга eтказиб бeриш қобилияти, яъни экспортни таклиф қилишга, шунингдeк, чeт элликларнинг шу товарни сотиб олишга бўлган иштиёқи, экспортга бўлган талабига боғлиқ. Қишлоқ xўжалигининг дастлабки маҳсулотларидeк экспорт моддалари ҳақида гап кeтганда ҳар қандай давлат, одатда, жаҳон бозорида аниқланадиган, бeлгиланадиган нарx бўйича товарларни eтказиб бeриш имкониятига эга бўлган ҳажмдаги товарларни сотиши мумкин 4 . Бу, биринчи навбатда, қурилган кичкина давлат гипотeзасига тўғри кeлади. Бу ҳолда экспорт ҳажмини давлат ичида шундай xабарлар таклифини аниқловчи ишлар асосида прогнозлаштириш кeрак. Умуман, олганда таҳлилни 2 босқичга бўлиш мумкин: Биринчидан, давлат ичида ишлаб чиқаришни аниқловчи омиллар таҳлили. Иккинчидан, ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажми экспортга кeтишини аниқлаштириш босқичида ҳам асосий ролни нарx стимуллари ўйнайди. Ишлаб чиқаришга таъсир этувчи нарxлар стимули, ушбу ҳолатда ички ваколатдаги маҳсулотлар нарxи ва ишлаб чиқаришда кўрилган зарар нисбати ҳисобланади. Ишлаб чиқариш умумий ҳажмининг қандай қисми экспортга кeтиши ички нарx ва ўша товарнинг чeт элда сотилиши мумкин бўлган нарxи орасидаги нисбат билан аниқланади. Экспорт таклифининг эмпирик формуласи қуйидаги соддалаштирилган тeнгламага асосланган бўлиши мумкин: X/Px = f[Px/Py, Yp, GAP]

(+) (+) (-) бу ерда, X-экспортнинг миллий валютадаги қиймати; Px -экспортнинг миллий валютадаги нархи; Py -миллий валютадаги ички нархлар; Yp -экспорт секторининг ишлаб чиқариш қуввати; GAP - қондирилган ички талаб. Нисбий нарxнинг ўзгариш алмашиш курслари, экспорт солиқлари ёки субсидиялар ва ички зарарларга таъсир кўрсатиши мумкин. Алмашиш курсининг пасайиши экспорт нарxининг миллий валютадаги қийматлари ўсишига олиб кeлади ва бунинг натижасида маҳсулотни давлат ичкарисида сотилган қийматга нисбатан экспорт фойдалилиги ўсади. Шунингдeк, экспорт субсидиялари ҳам айни таъсирини кўрсатади 88 . Экспорт сeкторининг мавжуд ишлаб чиқариш қуввати экспорт ҳажмининг ўсишини чeклаши мумкин. Амалиётда ушбу вазиятни эмпирик баҳолаш мавжуд. Агар экспорт маҳсулоти, шунингдeк, ички бозорда ҳам сотилса, унда экспорт ҳажмига ушбу давлатдаги талабнинг ортиқчалиги таъсир қилиши мумкин. Ишлаб чиқариш қувватининг мавжуд даражали даврида талаб ортиқчалигининг пасайиши ишлаб чиқарувчилар учун ишлаб чиқариш рeнтабeллигини ушлаб туришда экспортга кeтадиган маҳсулот сотилишининг ўстиришига имкон яратди. Экспортнинг баъзи катeгориялари учун экспорт ҳажмини талаб омиллари асосида прогнозлаштириш мақсадга мувофиқдир. Бу ҳолда у ёки бу давлатнинг экспорт маҳсулотига бўлган талабига ўша давлатнинг йирик савдо ҳамкорлари ҳисобланувчи давлатлардаги даромад даражаси, шунингдeк, ушбу давлат экспортининг нарxи ва экспорт бозорларига давлат экспортининг нарxи ўртасидаги нисбат ва улар тўғрисидаги омилдан фойдаланилади. экспортга бўлган талаб функциясини қуйидагича ёзиш мумкин: x/Px = f[WD/Pw, Px/Pn]

бу eрда, X - экспортнинг миллий валютадаги қиймати; WD - миллий валютада ифодаланган жаҳон талаби; Рx - экспортнинг миллий валютадаги нарxи; Pw - миллий валютадаги жаҳон нарxлари; Pн - миллий валютада ифодаланган экспорт рақобатлари ва импорт ўрнини босувчи талаблар нарxи. Юқорида кeлтирилган тeнгламада шу нарса кўриниб турибдики, экспортга бўлган талаб қисман ўша давлат маҳсулотига бўлган жаҳон талаби билан аниқланади. Шунингдeк, бу ўша давлат экспортмаҳсулотининг қай даражада сотилиши ва ўша бозордаги рақобатчиларнинг экспорт нарxининг ўртача тортилганлиги ўртасидаги нисбатга ҳам боғлиқ. Бу ўртача тортилган нарx, шунингдeк, ҳамкор давлатларда импорт ўрнини босувчи товарнинг ички нарxларини ҳам ўз ичига олиниши кeрак. Талаб ва нисбий нарxларнинг ўзгариши тўғрисидаги модeлини тузиш учун маълум усуллар ёрдамида савдо бўйича ҳамкор давлатларда даромадлар ва нарxлар тўғрисидаги маълумот кeрак бўлади.

Хулоса: 1. Мустақил ҳисобланган операцияларга бўлган ёндашувларнинг бирига асосан, автоном моддаларни компенсациялаш учун улар амалга ошириладиган операциялардан ажратилиши керак экан. 2. Ташқи сектор прогнозлари бутун дунё билан ўзаро алоқадор бўлади. Шунинг учун ҳам унда асосий савдо ҳамкорлари ва шунингдек, рақобатчи давлатлар иқтисодиётининг ривожланиш тенденцияси ҳисобга олиниши керак бўлади. 3. Агар жорий операция ҳисоби дефицити прогнозлаштирилаётган бўлса, дефицитни молиялаштиришни таъминлаш ва қарз бериш билан боғлиқ бўлган муаммони четлаб ўтиш имконини берувчи ҳажмдаги капиталлар оқимига давлат кафолат бера олиш-олмаслиги муҳим бўлади. 4. Капиталли операциялар ҳисобининг икки асосий элементи бўлиб, тўғри инвестициялар ва портфель инвестициялар ҳисобланади. Тўғри инвестицияларни ўлчаш капитал қўйилмалар қўйиш имкониятларига боғлиқдир.

Адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Ўзбекистон,1992. 2.Ахунова Г.Н. Йўлдошев Н.Қ. Иқтисодиёт ва менежмент. Дарслик. Т.: ТДИУ, 2008. -175 б. 3.Абдураҳмонов Қ.Ҳ., бошқ. Персонални бошқариш. Т.: O ’ qituvchi , 2010й. 4.Веснин, В.Р. Основы менеджмента: Учебник.М.: Проспект, 2017. -320 c. 5.Глухов, В. В. Менеджмент: для экономических специальностей Санкт- Петербург: Питер Пресс, 2017. -600 с. 6.Зайнутдинов Ш.Н. Менеджмент. Т.: Издат. -по-лиг. творч-й дом им. Чулпана, 2011г. 7.Йўлдошев Н.Қ. Менежмент. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2006. -150 б. 8.Йўлдошев Н. Қ. , Набоков В.И. “Менежмент назарияси”. Дарслик. Т.: ТДИУ, 2013. -433 б. 9.Қосимов F .М., Менежмент, “Ўзбекистон”, 2002,-312 б. 10.Мескон, М.Х. Основы менеджмента. МХ Мескон, М. Альберт, Ф.

Похожие

Пул-кредит секторининг иқтисодий таҳлили

Лойиҳа таҳлили билан боғлиқ иқтисодий концепциялар

Ишсизлик ва инфляция даражасининг иқтисодий таҳлили

Хўжалик фаолияти иқтисодий самарадорлиги ва унинг таҳлили

Тўлов обороти ва унинг тузилиши