Тўлов обороти ва унинг тузилиши

Тўлов обороти ва унинг тузилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Тўлов обороти ва унинг тузилиши 2. Тўлов обороти пул оборотига нисбатан чекланган 3. Тўлов оборотида пулнинг ҳаракати

www.arxiv.uz Эркин рақобатга асосланган бозор муносабатлари шароитида иқтисодиётнинг ўзига хос хусусиятларидан бири давлат мулки ягона бўлмаган ҳолда ривожланаётган турли мулкчилик шаклларига асосланган товар ишлаб чиқариш ва товар муомаласининг мавжудлигидир. Товар муомаласи мавжуд экан, у ўз навбатида корхона ва ташкилотлар ўртасида пулли муносабатларни, яъни ҳисоб-китобларни келтириб чиқаради. Товар муомаласи ва товар айирбошлаш жараёни доимо пул ҳаракатини тақозо этади. Товар обороти пул оборотининг моддий асоси бўлиб ҳисобланади, лекин пул оборотининг ҳажми товар оборотининг ҳажмидан доимо катта бўлади, чунки пул обороти ўз ичига товар айирбошлашдан ташқари бошқа муносабатларни ҳам олади. Масалан, пулли муносабатлар ва пулли ҳисоб-китоблар қуйидаги ҳолларда юзага келади: - банк муассасалари, аҳоли ва турли мулкчилик шаклларига тегишли бўлган хўжалик юритувчи субъектлар ўртасидаги кредит муносабатларида; - халқ хўжалиги тармоқларини молиялаштиришда; - суғурта фондлари, компаниялари билан муносабатларда; - жамғарма фондлари билан муносабатларда; - аҳоли группалари ўртасидаги муносабатларда; - давлат бюджети билан муносабатларда ва ҳоказо. Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда пул оборотига қуйидагича тавсиф берамиз: «Пул обороти - бу жамиятда содир бўладиган иқтисодий муносабатлардаги пул маблағларининг ҳар хил шакллардаги ҳаракатидир».

www.arxiv.uz Пул оборотидан ташқари тўлов обороти деган тушунча ҳам мавжуддир. Тўлов обороти пул оборотига нисбатан чекланган, яъни тўлов обороти пул оборотининг бир қисмини ташкил этади. Тўлов обороти пул оборотининг бир қисмини ташкил этади. Тўлов обороти асосан халқ хўжалигида ўтказиладиган турли тўловлар билан боғлиқ. Шунинг учун тўлов обороти бу - пулнинг тўлов воситаси функциясини бажарувчи пул оборотидир. Ҳозирги кунда пул функцияларининг классик таърифи ўзгартилиб пулнинг муомала ва тўлов воситаси функциялари бирлаштирилиб, пулнинг « тўлов воситаси» функцияси деб юритилмоқда. Шу билан бу иккита функция ўртасидаги чегара олиб ташланиб, пулнинг тўлов воситаси функциясини бажаришда нақдсиз пуллар билан бир қаторда нақд пулларнинг ишлатилиши кўрсатиб 13берилди. Шундан келиб чиққан, ҳолда тўлов оборотининг тузилиши ҳақида фикр юритиб кўрамиз. Тўлов обороти пулли муносабатларда пул формаларидан фойдаланиш хусусиятлари ва тўлов усулига кўра иккига бўлинади: 1. Нақд пулли тўлов обороти; 2. Нақд пулсиз тўлов обороти. Буни ушбу схемада яққол кўриш мумкин: 1-схема

www.arxiv.uz Тўлов оборотининг таркибий тузилиши Пул тўлов (нақд) воситаси - иш ҳақи - пенсия - мукофот - ижтимоий, маиший хизматлар учун тўловлар ва ҳ.к. №60 йўриқнома бўйича ҳисоб-китоб шакллари асосидаги ҳисоб- китоблар Тўлов оборотининг асосий қисми нақд пулсиз тўлов оборотидан ташкил топади. Бу тўлов обороти нақд пулсиз ҳисоб-китоблар асосида амалга оширилади. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар деганда, корхона ва ташкилотларнинг товар айирбошлаш, хизматлар кўрсатиш ва товарсиз операциялар бўйича бир-бирига бўлган талаб ва мажбуриятларни пул маблағларини нақд пул ишлатмасдан бир ҳисобварақдан иккинчи ҳисобвараққа ўтказиш орқали бажарилиши тушунилади. Иқтисодиёт ривожланиб борган сари тўлов оборотида нақд пулсиз тўлов оборотининг улуши ортиб боради. Чунки иқтисодий тараққиётни белгиловчи омиллар нақдсиз тўлов оборотининг ўсишига ижобий таъсир кўрсатади. Иқтисодий тараққиётни белгиловчи омиллар қуйидагилар: а) саноат ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиши; б) товар айланиши ва миллий даромад ҳажмининг ўсиши; в) банк кредитининг айирбошлаш жараёнидаги ролининг ортиб бориши;

www.arxiv.uz г) мулкчилик шаклларининг ва улар ўртасидаги муносабатларнинг ривожланиши; д) иқтисодий алоқаларни ривожлантиришда ҳисоб-китоб ишларида электрон тўлов тизимидан кенг кўламда фойдаланиш ва бошқалар. Тўлов обороти Нақд пуллик оборот Нақд пулсиз оборот Ҳозирги кунда нафақат хўжалик юритувчи субъектлар хаттоки аҳолининг ҳам накд пулсиз тўлов тизимидаги иштироки ортиб бормоқда. Илгари Халқ банки орқали аҳолига таклиф қилинган накд пулсиз ҳисоб- китобларининг турли шакллари билан бир қаторда пластик ва магнит карточкалардан фойдаланиш ҳам ривожланиб бормоқда. Айниқса, Ташқи иқтисодий фаолият Миллий банки томонидан чет эл валютаси ва миллий валютада чиқарилган пластик карточкалар аҳоли ўртасида кенг ишлатилмоқда. Шу билан бирга ҳозирги кунда Асака банки, Саноат қурилиш банки ҳамда Халқ банки ва бошқа қатор банклар томонидан пластик карточкалар чиқарилиб, аҳолига таклиф қилинмоқда. Тўлов оборотининг иккинчи қисми нақд пулли тўлов оборотидир. Нақд пулли тўлов обороти деганда товар айирбошлаш ва хизмат кўрсатиш жараёнида субъектлар ўртасидаги ҳисоб-китобларнинг нақд пул ёрдамида амалга оширилиши тушунилади. Нақд пулли тўлов оборотининг ишлатиш кўлами нақд пулсиз тўлов оборотига нисбатан чегараланган. Нақд пул обороти давлат ва аҳоли, турли мулкчилик шаклларига тегишли бўлган корхона ва ташкилотлар билан аҳоли ҳамда аҳоли группалари ўртасидаги муносабатларда намоён бўлади. Масалан, корхона ва ташкилотлар ўз ишчи ва хизматчиларига иш ҳақи, мукофот, командировка харажатларини тўлайди, нафақахўрлар пенсия, талабалар стипендия оладилар. Бу нақд пуллар савдо дўконларида,

www.arxiv.uz бозорларда ишлатилади, шу билан бирга турли молиявий мажбуриятлар ва хизматлар юзасидан тўловлар ўтказилади. Чет давлатларда нақд пулларнинг ишлатилиши билан банд бўлганларнинг 10 фоиздан камроғи ўз иш ҳақларини нақд пулда оладилар. Англияда ҳам нақд пулда иш ҳақи оладиганлар барча ишловчиларнинг 10 фоизи атрофини ташкил этади. Германия ва Канадада 5 фоизи, АҚШда эса тахминан 1-2 фоизни ташкил этади. Чунки бу давлатларда иш ҳақи пластик, кредит карточкалари ёки чекларга ўтказиб берилади. Нақд пул ёрдамида амалга ошириладиган тўлов обороти қуйидаги ҳолларда юзага келади: а) аҳоли томонидан давлат, хусусий, қўшма, кооператив чакани ва майда улгуржи савдо ташкилотларидан маҳсулот ҳарид қилиниши; б) аҳоли томонидан қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг деҳқон бозорларида сотиб олиниши; в) аҳоли томонидан озиқ-овқат ва буюм бозорларида тижоратчилардан, хунармандлардан ва бошқа тадбиркорлардан товарларни сотиб олиниши; г) турли транспорт турларидан ва бошқа маиший хизмат кўрсатиш ташкилотлари хизматидан фойдаланиш; д) ишчи-хизматчилар иш ҳақининг тўланиши; е) стипендия ва турли нафақаларнинг тўланиши; ж) акциялар бўйича дивидентлар тўланганда; з) лотереялар бўйича ютуқлар тўланганда; и) суғурта тўловлари тўланганда; й) аҳоли томонидан коммунал ва бошқа тўловлар тўланганда;

www.arxiv.uz к) газета ва журналларга обуна бўлиш ёки жорий даврда сотиш олинганда; л) аҳоли томонидан ер, мулк ва бошқа солиқлар нақд пул ёрдамида тўланганда. Бу рўйхатни яна давом эттириш мумкин. Умумлаштириб шуни айтиш мумкинки, аҳоли томонидан нақд пул ёрдамида турли хил тўловлар тўлаганда нақд пулли тўлов обороти юзага келади. Лекин нақд пул доимо нақдсиз пулга, нақдсиз пул эса нақд пулга айланиб туради. Пулнинг бундай ҳаракатини қуйидаги схемада кўришимиз мумкин. 2-схема Тўлов оборотида пулнинг ҳаракати. 1. Ҳар бир корхона ўз ишчи-хизматчиларига иш ҳақи ва шунга тенглаштирилган тўловларни тўлаш учун банкдан нақд пул олади. Банкдаги ҳисобварақда турган нақдсиз пул нақд пулга айланади. 2. Корхона ва ташкилотлар бу пулларни иш ҳақи ва бошқа тўловлар кўринишида аҳолига тарқатади. 3.-4.-5. Иш ҳақи, пенсия стипендия, мукофот ва бошқа тўловларни олган аҳолининг турли қатламлари бу пулни ўз эҳтиёжларини қондириш

www.arxiv.uz учун бозорда, савдо, маиший хизмат кўрсатиш, маданият ташкилотларида сарфлайдилар, турли тўловлар газ, электр энергияси, телефон, солиқлар,жарималар ва ҳоказо тўловларни тўлайдилар. Деҳқонлар, ҳунармандлар ҳам ўзлари меҳнат қилиб топган пулларни ўз эҳтиёжларини қондириш мақсадида сарфлайдилар 6. Аҳолининг турли қатламларидан келиб тушган нақд пуллар дўкон ва нақд пул билан ишлайдиган бошқа ташкилотлар томонидан банкка топширилиши лозим. Чунки ҳар бир корхона ва ташкилотга ўз оборот кассасида накд пулни ушлаб туриш учун лимит ўрнатилади. Ушбу лимитдан ортиқча қисми албатта банкка топширилиши шарт қилиб белгиланган. Бу ҳолда ҳам биз нақд пулнинг нақдсиз пулга айланганини кўрамиз, яъни банк Аҳоли кассасига топширилган нақд пуллар нақд пулни топширган корхонанинг хисоб варағига ёзиб қўйилади. Шундай қилиб, биз тўлов оборотининг нақд ва нақдсиз шаклларини ва уни ишлатиш доираларини кўриб чиқдик. Тўлов оборотининг бошқа хусусиятларига кўра ҳам таснифлаш мумкин. Тўлов обороти ижтимоий маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёнида содир бўладиган ҳар хил муносабатларни ўзида акс эттиришга кўра 2 га бўлинади: Биринчидан, товарларни сотиш жараёнидаги капитал кўринишдаги ҳисоб-китобларни акс эттирувчи тўлов обороти. Бундай тўлов обороти, бошқача қилиб айтганда, товарли ёки товар операциялари бўйича тўлов обороти дейилади. Бунда тўловлар нақд пул кўринишда ҳам, нақдсиз пул кўринишда ҳам амалга оширилади. Корхона ва ташкилотлар ўртасидаги товар айирбошлаш ва қурилиш-монтаж ишлари жараёнидаги пулли ҳисоб- китоблар асосан нақдсиз пул кўчириш асосида бажарилади. Аҳоли группалари ўртасида корхона ва аҳоли ўртасидаги товар айирбошлашда нақд пул иштирок этиб, нақд пулли тўлов обороти юзага келади.

www.arxiv.uz Иккинчидан, товар характерига эга бўлмаган пулли ҳисоб- китобларни амалга ошириш жараёнида содир бўладиган тўлов обороти. Бундай тўлов обороти товарсиз операцияларда юзага келадиган тўлов обороти ёки молиявий мажбуриятлар бўйича юзага келадиган тўлов обороти бўлиб ҳисобланади. Бу тўлов обороти ҳам нақд пул кўриниши билан биргаликда навдсиз пул кўринишида бўлиши мумкин. Корхона ва ташкилотлар банк кредитини қайтарганларида, кредит учун фоиз тўлаганларида корхона фаолиятини суғурталаш билан боғлиқ тўловларда, солиқлар ва бюджетдан ташқари фондларга турли тушумлар тўлаганларида нақд пулсиз тўлов обороти юзага келади. Аҳолининг турли бадаллари ва солиқларнинг иш ҳақидан олиб қолиб, керакли ташкилотларга ўтказилиши ҳам нақдсиз тўлов оборотига мисол бўлади. Республика ва маҳаллий бюджетга нақд пул ёрдамида солиқларнинг тўланиши эса нақд пулли тўлов оборотини вужудга келтиради. Тўлов оборотини яна иштирокчилар ва иштирокчиларнинг жойлашувига кўра ҳам таснифлаш мумкин. Тўлов оборотининг иштирокчилари бўлиб марказий ва тижорат банклари, турли мулкчилик шаклига тегишли бўлган корхона ва ташкилотлар, аҳолининг турли қатламлари ҳисобланади. Мана шу иштирокчилар бир-бири билан турли операциялар бўйича муносабатда бўлади. Бу муносабат жараёнида улар бир шаҳар ичида ёки турли шаҳарларда жойлашган бўлиши мумкин. Агар тўлов оборотида қатнашган иштирокчилар битта шаҳар ичида жойлашган бўлса, бу оборот бир шаҳар ичидаги тўлов обороти дейилади. Агар иштирокчилар турли шаҳарларда, масалан, бири Андижонда, иккинчиси Самарқандда бўлса бундай тўлов обороти шаҳарлараро тўлов обороти дейилади. Лекин ҳозирги даврда тўлов обороти электрон тўлов тизими орқали жуда тез содир этилмоқца. Шу сабабли тўлов оборотини бундай бўлиш, бизнинг фикримизча, қандайдир чегарада ўз кучини йўқотмоқда.

www.arxiv.uz Умуман, тўлов обороти маълум тўлов тизими орқали содир этилади, яъни тўловларни ўтказиш орқали ҳар бир давлатда нақд ва нақдсиз пуллар бошқариб борилади. Бизнинг давлатимизда тўлов тизими 90- йилларнинг ўрталаридан бошлаб шаклланиб борган бўлиб, асосан нақд пулсиз ўтказмалар мана шу тизим орқали олиб борилади. Бу тизим электрон тўлов тизими бўлиб тўлов обороти билан чамбарчас боғлиқдир.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг « Марказий банки тўғрисида»ги Қонуни. (1995 й. 26 декабр). 2. Ўзбекистон Республикасининг « Банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги»ги Қонуни. (1996 й. 25 апрел). 3. Қзбекистон Республикасининг «Электрон рақамли имзо тқғрисида»ги Қонуни. 2003 й. 11 декабрь. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг « Ҳисоб-китоблар механизмини такомиллаштириш ва республика ҳамда маҳаллий бюджетларга 5. тўловларнинг ўз вақтида келиб тушишини рағбатлантириш чора- тадбирлари тўғрисида»ги Фармони. 1998 й. 4 февраль. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг « Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш чора-тадбирлари тқғрисида»ги Қарори. 2005 й. 15 апрель. 7. Ўзбекистон Республикаси Марказий банк бухгалтерия ҳисобининг ҳисоб варақалар режаси. 8. Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг бухгалтерия ҳисобининг ҳисоб варақалар режаси. 2004 й.

Похожие

Тўлов тизими тушунчаси ва унинг элементлари

Бозор ва унинг тузилиши

Бозор иктисодиётининг мохияти. Бозор ва унинг тузилиши

Марказий банк, унинг функционал тузилиши ва функциялари

Ресурслар, товарлар, хизматлар ва пул тўловларининг обороти (айланма ҳаракати)