Электрон тўлов тизими ва унинг банклараро ҳисоб-китобларни ташкил этишдаги ўрни - Экономика - Рефераты

Электрон тўлов тизими ва унинг банклараро ҳисоб-китобларни ташкил этишдаги ўрни

Загружено в:

13.03.2024

Скачано:

0

Размер:

69.5 KB

Электрон тўлов тизими ва унинг банклараро ҳисоб-китобларни ташкил этишдаги ўрни Режа : 1. Электрон тўловлар тизимининг мазмуни, аҳамияти, унинг Ўзбекистонда жорий этилиши ва ишлаш принциплари. 2. Банклараро тўлов тизими фаолият юритишининг бухгалтерия модели. 3. Банклараро тўлов тизими орқали маълумотларни узатишнинг технологик жараёни 4. Ўзбекистонда электрон ахборотларни мухофаза қилишни ташкил этиш.

Таянч иборалар : Банклараро ҳисоб-китоблар, клиринг маркази, тўлов маркази, авизо, электрон тўлов, электрон тизим, файл, банклараро оборотлар, банк коди, электрон почта, электрон ахборот, ахборотлар маркази, ахборотлар мухофазаси, бош банк, банк филиали, инициатор банк, эмитент банк. Электрон тўловлар тизимининг мазмуни, аҳамияти, унинг Ўзбекистонда жорий этилиши ва ишлаш принциплари. Ўзбекистон Республикасининг бозор муносабатларига ўтиши билан банк тизимида бир қатор ўзгаришлари бўлиб утди. Икки поғонали банк тизими пайдо бўлди. Тижорат банкларининг шахобчалари кенгайтирилди. Бундан ташқари. турли мулкчилик шаклларининг пайдо бўлиши банклар ўртасидаги муносабатлпрнинг купайишига олиб келди. Шу муносабатлар бўйича ҳисоб-китобларни ўз вақтида тезкорлик билан амалга ошириш учун янги автоматлаштирилган тизимни жорий этиш зарурати тугилди. Илгари почта ёки телеграф орқали тўлов ҳужжатлари бир банкдан иккинчи банкка жўнатилганда тўловлар бир неча кунга, хатто 15-20 кунга чўзилиб кетар эди. Бундан ташқари ноқонуний авизоларни жўнатиш ҳоллари ҳам кузатилган эди. Юкоридаги камчиликларни бартараф этиш мақсадида янги электрон тўловлар тизими дастурий таъминоти ишлаб чиқилди ва 1995 йилдан бошлаб тўлиқ республика банк амалиётига тадбиқ этилди. Электрон тўловлар тизими бу-умумдавлат тизими бўлиб, банклараро тўловларни ташкил этади ва у қоғозсиз технологияларни Ўзбекистон Республикаси Марказий банки электрон почта воситалари орқали ўтказилишига асослангандир. Ҳозирги кунда электрон тўловлар тизими юқори ўтказиш имкониятига эга бўлиб, тўловларнинг республика миқёсида бир неча дақиқа мобайнида ўтишини таъминлайди. Электрон тўловлар тизими қуйидаги функцияларни бажаради:

1.Ўзбекистон Республикаси банклари ўртасида нақд пулсиз ҳисоб- китобларни жадаллаштириш; 2. Узатиладиган электрон тўлов ҳужжатларини рухсатсиз ташқи дахл этишдан ҳимоя қилиш: 3. Банкларнинг вақтинча пул ресурсларидан самарали фойдаланиш; 4. Кредит ва хатарлилик даражасини бошқариш; 5. Тўлов операцияларини тартибга солувчи қонун ва қоидаларга риоя қилиш; 6. Тижорат банклари томонидан амалдаги қонунчиликка ва банк фаолияти меъерий ҳужжатларига риоя қилиниши бўйича Марказий банкнинг назорат ва кузатув функцияларини бажариш; 7. Маълумотлар базасини яратиш. Электрон тўловларни ўтказишда инициатор ва бенифициар банклар иштирок этади. Инициатор банк бу-тўлов операцияларини бошловчи банк, бенифициар банк эса тўлов операцияларини якунловчи банкдир. Банклар ўртасидаги ҳисоб-китоблар электрон тўлов ҳужжатлари асосида амалга оширилади. Электрон тўлов ҳужжати Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан белгиланган шаклда пул ҳисоб- китоб ҳужжатлари асл нусхаси асосида яратилган “электрон” белгили ҳужжат бўлиб,унинг асосий нусхаси ҳисобланади ва асл нусха кучига эга бўлади. Электрон тўловлар тизимида узатиш учун мулжалланган ҳужжатларнинг тўғри тўлдирилганлиги учун банк мижози жавобгар бўлади. Худудий ахборотлаштириш Марказига қайта ишлаш учун узатиладиган электрон тўлов ҳужжатларини ҳисоблаб ўтказиш, ҳисобдан чиқариш ва уларнинг электрон файлларини шакллантирилиши тўғрилиги учун жавобгарлик инициатор-банкка, худудий ахборотлаштириш марказидан қабул қилинадиган тўлов ҳужжатлари учун жавобгарлик эса бенифициар банкка юклатилади. Электрон тўлов тизими бир қатор тамойиллар асосида фаолият кўрсатиб, улар қуйидагилардир: 1. Тўловлар бўйича трансакцияни ўтказиш ташаббуси инициатор- банкка тегишли бўлади;

2. Тўловни амалга оширишдан олдин операцион куннинг бошида тижорат банкларининг ички ва ташки вакиллик ҳисобварақларидаги оборотлар ва қолдиқ маблағлари бир-бирига мувофиқлиги текширилади; 3. Амалга оширилган трансакция қайтарилмайди. 4. Тўловларнинг энг юқори суммаси чекланмаган 5. Тўловларнинг инициатор-банк томонидан вакиллик ҳисоб варағидаги маблағ қолдиги чэгарасида тўланади. Ундан ортиқча маблағ сарфлаш овердрафт суммаси миқдорида амалга оширилиши мумкин. Электрон тўловлар иштирокчилари Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг Ахборотлаш марказлари ва ҳисоб-китоб марказларидир. Электрон тўловлар тизимидан фойдаланувчилар бўлиб ҳисоб-китоб касса марказлари ва тижорат банклари ҳисобланади. Электрон тўловлар тизими иштирокчилари ва фойдаланувчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари тижорат банклари, ахборотлаш марказлари ва ҳисоб-китоб марказлари ўртасида тузилган шартнома билан тартибга солиниб турилади. Ҳар бир банк электрон тўловлар тизимига кўшилиши учун аввало Республика Марказий банкида руйхатга олинган ҳамда БДМАБ томонидан уникаль код берилган бўлиши лозим. Шу билан бирга ушбу банк электрон тўловлар тизимига чиқиш имкониятини берадиган тегишли дастурий мажмуага эга бўлиши лозим. Шундан сўнг банк электрон тўловлар тизимига улангунча ахборатлаштириш бош маркази ходимлари ёрдамида маълумотларни қабул қилиш, узатиш бўйича бир неча синов тажрибаларини ўтказиш йўли билан банк тайёргарлигининг хафталик тажриба текшируви ўтказилади. Бундай тажриба текширув ишлари ижобий натижа олгунча давом эттирилади. Тажриба тугагандан сўнг худудий ахборатлаштириш марказида банкнинг элекрон тўловлар тизимида ишлашга тайёр эканлиги тўғрисида далолатнома тузилади ва банк электрон тўловлар тизимига кўшилади.

Банклараро тўлов тизими фаолият юритишнинг бухгалтерия модели МБ ХКМда вакиллик ҳисобварақлари қуйидаги тамойилларга риоя қилган ҳолда юритилади: 1) МБ ҲКМда банкларнинг вакиллик ҳисобварақларига хизмат кўрсатиш амалиёт куни давомида амалга оширилади. ЭТҲнинг муваффақиятли қайта ишланганлиги тасдиқланиши билан вакиллик ҳисобварағида акс эттирилади. Узатиладиган ЭТҲларида ҳимоя қилиш воситалари ёрдамида хатолар аниқланганда ёки ЭТҲларни қайта ишлаш имконияти бўлмаганда, улар қайтарилади (файлни қайта ишлашда - файл бутунлича қайтарилади), ва бу ҳақда электрон квитанция берилади; 2) Электрон тўловлар банклардан фақатгина вакиллик ҳисобварақларидаги маблағлар қолдиғи доирасида амалга оширилади, агарда МБ ҲКМ ва банк ўртасидаги шартномада бошқа ҳолат келишилмаган бўлса; 3) Банк банклараро электрон тўловлар ўтказишга ўзининг МБ ҲКМдаги вакиллик ҳисобварағи ва банкдаги тегишли ҳисобварағидаги айланма ва қолдиқ суммаларининг мувофиқлигини таҳлил қилгандан кейингина киришади. Банклараро тўлов тизимида қўлланиладиган ЭТҲларининг таркиби ва тузилиши: 1) Банклараро тўлов тизимида 2-7-иловаларда келтирилган ЭТҲлар қўлланилади. 2) Ҳар бир ЭТҲ, ташаббускор банк томонидан жўнатиш учун тайёрланган ҳужжатни ва бенефициар банкда электрон усул билан олинган ҳужжатни идентификация қилиш учун мўлжалланган тегишли код (операция тури (кейинги ўринларда - ОТ)) билан белгиланиши керак. Операциялар тури кодлари 8-иловада келтирилган; 3) Маблағларни ўз вақтида ва тўғри ўтказиш мақсадида банкнинг масъул ходими ЭТҲ тайёрлашда пул-ҳисоб-китоб ҳужжатларининг барча реквизитларини тўғри киритиши керак; 4) Тўлов топшириқномасини (ОТ 01), тўлов талабномасини (ОТ 02),

мемориал ордерни (ОТ 06) ва инкассо топшириқномасини (ОТ 11) киритишда қуйидаги реквизитлар тўғри тўлдирилиши керак: ҳужжатнинг рақами; ҳужжатнинг санаси; тўловчининг номи; тўловчининг шахсий ҳисобварағи рақами; солиқ тўловчининг идентификация рақами (СТИР); тўловчи банкнинг коди; тўловчи банкнинг номи; ҳужжатнинг суммаси (рақам билан); олувчининг номи; олувчининг шахсий ҳисобварағи рақами; олувчи банкнинг коди; олувчи банкнинг номи; ҳужжатнинг суммаси сўз билан (автоматик тарзда ёзилади); тўловнинг мақсади. Тўлов мақсади қуйидаги маълумотлардан иборат бўлади: а) тўлов нима учун ўтказилаяпти; б) шартнома, ҳисобварақ, товар-транспорт ҳужжатлари, кўрсатилган хизматлар ва бажарилган ишлар учун ҳисоб-китоб қилишда ишни қабул қилиш далолатномаси ёки уларнинг ўрнини босадиган ҳужжатлар, маҳсулот ким орқали жўнатилганлиги тўғрисидаги ишончноманинг рақами ва санаси кўрсатилади. Ижро ҳужжатлари бўйича инкассо топшириқномасида ундириб олиш учун асос бўлаётган ижро ҳужжатининг рақами, санаси ва номи кўрсатилади. Қонунчиликка мувофиқ айрим тўловчиларга "тўлов мақсади" реквизитида нима мақсадда тўлов ўтказилаётганлиги тўғрисида маълумот кўрсатилмаслиги мумкин. 5) Аккредитив учун ариза (ОТ 05)ни киритишда қуйидаги реквизитлар тўғри тўлдирилиши керак:

аккредитив номери; аккредитивни ёзиш санаси; тўловчининг номи; тўловчининг ҳисобварақ рақами; солиқ тўловчининг идентификация рақами (СТИР); эмитент банкнинг номи; эмитент банк (ташаббускор банк) нинг коди, аккредитив суммаси рақам билан; етказиб берувчининг номи; етказиб берувчининг ҳисобварағи рақами; аккредитивни ижро этувчи банкнинг номи; аккредитивни ижро этувчи банк (бенефициар банк) нинг коди; аккредитив суммаси сўз билан (автоматик тарзда ёзилади); аккредитив муддати. Аккредитив шартлари: а) аккредитив тури; 6) товар (маҳсулот), хизматнинг номи; в) аккредитив бўйича тўловларни амалга ошириш учун асос бўладиган ҳужжатнинг номи; МБ ҲКМ томонидан банкнинг вакиллик ҳисобварағи дебетига ёки кредитига маблағ хато ўтказилганда, МБ ҲКМ амалиёт куни давомида банкка хато ўтказилган тўловлар тўғрисида хабарнома жўнатиши керак. Банк, МБ ҲКМдан хабарномани олганда, дарҳол шу амалиёт кунининг ўзидаёқ, вакиллик ҳисобвараққа хато ўтказилган маблағларни қайтаришни амалга ошириши керак. Шундан кейин, дебет ҳужжатлари бўйича алоҳида, кредит ҳужжатлари бўйича алоҳида бухгалтерия ёзувлари ўтказилади. Дебет ҳужжатлари бўйича дастлаб қуйидаги проводка ўтказилади. Дебет 27416 “Банклараро ҳисоб-китоблар”

Кредит 21302 “Тижорат банкнинг Марказий банкдаги вакиллик ҳисобварағи” ТБ А Бир вақтнинг ўзида қуйидаги жавоб проводкасси ўтказилади. Дебет 21302 “Тижорат банкнинг Марказий банкдаги вакиллик ҳисобварағи” ТБ Б Кредит 27416 “Банклараро ҳисоб-китоблар” Бу икки ёзув орқали биз 27416- ҳисобварағининг транзит ҳисобварақ эканлиги ва бир вақтнинг ўзида ёпилишини кўриш мумкин. Ҳисоб-китоб Марказларига тижорат банкларига тушадиган ҳужжатларнинг асосий қисми кредит ҳужжатларидир. Кредит ҳужжатлари бўйича ҳам Ҳисоб-китоб марказларида бухгалтерия ёзувлари ўтказилади. Бош банк ўз филиалларидан келган электрон тўловларни қайта ишлаб ўзининг ягона вакиллик ҳисобварағи орқали Тошкент шаҳар Ҳисоб-китоб марказига модем алоқаси орқали жўнатади. Бу операция бўйича Бош банкда қуйидаги бухгалтерия амаллари бажарилади: Дебет 22204 “Филиаллар ва банклараро ҳисоб-китоблар бўйича тўланадиган ҳисобварақлар” А филиал Кредит 10301 “Бош банкнинг вакиллик ҳисобварағи” А банк Ҳисоб-китоб маркази бир тижорат банкининг вакиллик ҳисобварағида пул маблағларининг камайиши бўйича ушбу бухгалтерия ёзувини бажаради: Дебет 21302 ТБ “А” Кредит 27416 Иккинчи тижорат банкининг вакиллик ҳисобварағида пул маблағларининг кўпайиши бўйича проводка қуйидаги кўринишда бўлади: Дебет 27416 Кредит 21302 ТБ “Б” “ Тижорат банкларининг вакиллик ҳисобварағидан маблағларни ҳисобдан чиқариш ва бу вакиллик ҳисобварағига маблағларни ўтказиш ҳар бир келиб тушган ёзувнинг қайта ишлаш жараёни билан бир вақтда амалга оширилади,

шунинг учун барча тўлов ҳужжатлари бир вақтнинг ўзида 27416 ҳисобварағининг ҳам дебети, ҳам кредити бўйича акс эттирилади. Бу хол ҳар бир операция бўйича ва мос равишда кун якунлари бўйича 27416 -ҳисобварағининг автоматик равишда ёпилишига олиб келади, 27416- ҳисоб рақамининг 0 га ёпилиши тижорат банклари ўртасида ҳисоб- китобларнинг муваффақиятли якунланганлигини кўрсатади. Турли типдаги бош тижорат банкларининг вакиллик ҳисобварағи бўйича чиқариладиган кўчирмаларда 27416 - шахсий ҳисобварақда ва худуд ичидаги ўтказмалар журналида акс эттирилади. Ҳисоб-китоб марказидан электрон тўлов маблағ олувчи Бош банкка ўтказилади. Банклараро ҳисоб-китоблар бўйича электрон тўлов Бош банкка келиб тушганда дастурий йўл билан қуйидаги ёзувлар бажарилади: Дебет 22204 “Филиаллар ва банклараро ҳисоб-китоблар бўйича тўланадиган ҳисобварақлар”Б филиал Кредит 10301 “Бош банкнинг вакиллик ҳисобварағи” Б банк.

Адабиётлар: 1. Астанов Х.З. Пул-кредит орқали мувофиқлаштириш. Ўқув қўлланма. - Т.: “Иқтисодиёт”. 2015 й. 121 б. 2. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик, II нашри. А.Омонов, Т. Қоралиев, ТМИ, -Т.: “Иқтисод-Молия”, 2014. 241 б. 3. Қоралиев Т.М., Абдуллаев Ё.А. “Банк иши” ўқув қўлланма. - Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2009. - 580 4. Наврўзова К., Н.Ғ.Каримов. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. - Т.: Молия, 2012. -320 бет. 5. Наврузова К.Н., Ортиков О А. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими -Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2014 й. 6. Тоймухамедов И., Умаров З., Хусаинов Ғ. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими. Ўқув қўлланма. LESSON PRESS , 2018. - 435 бет.

Похожие

Тўлов тизими ва унинг структураси

Тўлов тизими тушунчаси ва унинг элементлари

Ягона вакиллик ҳисобварағи орқали ҳисоб-китобларга асосланган тўлов тизими

Тижорат банкларининг ягона вакиллик ҳисобварағи бўйича ҳисоб-китоблари

Ҳисоб ва назорат тизими