Лойиҳа таҳлили билан боғлиқ иқтисодий концепциялар - Экономика - Рефераты

Лойиҳа таҳлили билан боғлиқ иқтисодий концепциялар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

109.5 KB

Лойиҳа таҳлили билан боғлиқ иқтисодий концепциялар Режа: 1.Лойиҳа таҳлили фанининг предмети, объекти ва субъекти. 2.Лойиҳа таҳлилининг вазифалари ва методлари. 3.Лойиҳа таҳлили фанининг бошқа фанлар билан алоқаси. 4.Инвестицияларнинг иқтисодий моҳияти, турлари ва таркибий тузилиши. 5.Макроиқтисодий назарияда инвестицияларнинг талқини.

Таянч иборалар: Лойиҳа, лойиҳа таҳлили, лойиҳа таҳлилининг предмети, объекти, субъекти, методи, инвестиция, моддий ва номоддий неъматлар, миллий ва интеллектуал бойликлар, пул маблағлари, инвестицион жараён, капитал инвестициялар, инноватцион инвестициялар ва ижтимоий инвестициялар, молиявий инвестициялар, моддий инвестициялар, ақлий (интеллектуал) инвестициялар, инвестиция фаолияти, инвестиция объекти ва субъектлари, макроиқтисодий назария, фоиз ставкаси, фойда меъёри. 1.Лойиҳа таҳлили фанининг предмети, объекти ва субъекти Лойиҳа таҳлили – харажатлар ва даромадлар ҳамда лойиҳа билан боғлиқ бўлган таваккалчиликни тизимли баҳолаш ва очиб бериш асосида лойиҳаларни тайёрлаш, баҳолаш ва танлаб олиш усулидир. Лойиҳа таҳлилининг катта қисми лойиҳа даврининг дастлабки босқичида, яъни уни қабул қилиш ёки қилмаслик тўғрисида қарор қабул қилингунгача амалга оширилади. Ҳар бир фанда бўлгани каби лойиҳа таҳлили фани ҳам ўзининг предмети ва методига эгадир. Лойиҳа таҳлилининг предметини тўлиқ аниқлаш учун у нимани ўрганишини, бунда нимага асосланишини атрофлича кўриб чиқиш лозим. Лойиҳа таҳлилида инвестициянинг шаклланиши, ундан фойдаланиш жараёни, натижаси ўрганилади. Ўрганиш жараёнида эса бир қанча усуллар ва тадқиқотлар қўлланилади. Бундан ташқари мазкур фан асосан иқтисодиётнинг микро даражасидаги объектларда содир бўладиган инвестиция билан боғлиқ бўлган иқтисодий жараёнларни ўрганади. Демак, ушбу назарий хулосалардан келиб чиқиб лойиҳа таҳлилининг предметига қуйидагича таърифни бериш мумкин. Лойиҳа таҳлили фанининг предмети деганда микроиқтисодий даражада содир бўладиган инвестиция билан боғлиқ иқтисодий

жараёнларнинг самарали усулларини танлаб олишга қаратилган тадқиқотлар мажмуаси тушунилади. Фаннинг объекти деганда шу фанда ўрганиладиган жараёнлар қаерда содир бўлиши тушунилади. Лойиҳа таҳлилининг объекти турли мулк шаклига эга бўлган хўжалик юритувчи субъектларнинг инвестиция билан боғлиқ иқтисодий ишлар режаси, истиқболини белгиловчи кўрсаткичлардир. Буларга корхоналар, бирлашмалар, акционерлик жамиятлари, фирмалар, кичик бизнес ва хусуссий тадбиркорлик билан шуғулланувчилар ва бошқа шу каби ҳуқуқий (юридик) шахслар киради. Лойиҳа таҳлилининг субъектлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади : Лойиҳа раҳбари – юридик шахс бўлиб, унга буюртмачи ва инвестор лойиҳани бошқаришда, ишларни бошқаришда ҳисобот беради, режалаштириш, назорат ва лойиҳанинг барча иштирокчилари ишларини бошқаради. Лойиҳа жамоаси – махсус ташкилий тузилма бўлиб, лойиҳа раҳбари томонидан бошқарилади ва лойиҳани амалга ошириш даврида шакллантирилади. Лойиҳа жамоаси лойиҳанинг мақсадлари самарасига эришишда лойиҳанинг бошқарув вазифаларини амалга оширади. Лойиҳа жамоаси таркиби ва вазифалари лойиҳанинг кўлами, мураккаблиги ва бошқа тавсифларга боғлиқ, лекин ҳар қандай ҳолатда жамоа ўзларига юклатилган барча мажбуриятларни юқори профессионал даражада таъминлаб бериши керак. Шартномачи – лойиҳанинг иштирокчиси бўлиб, буюртмачи билан ўзаро муносабатда бўлади, шартнома бўйича ишларни бажаралиши учун жавобгарликни ўз бўйнига олади. Бу лойиҳанинг тўлиқ ёки бир қисми бўлиши мумкин. Шартномачининг асосий мақсади мумкин бўлган энг юқори фойдани олишдир. Шартномачи сифатида лойиҳа раҳбари ёки лойиҳанинг бошқа фаол иштирокчилари чиқиши мумкин. Лойиҳаловчи – юридик шахс бўлиб, лойиҳа доирасида лойиҳавий изланиш ишларини шартнома бўйича бажаради. Лойиҳанинг асосий

шартномачиси ёки бевосита буюртмачи билан шартнома алоқаларига киришади. Таъминотчилар – субшартномачилар, улар шартнома асосида турли хил етказиб бериш ишлари – материаллар, ускуналар, транспорт воситалари ва бошқаларни амалга оширади. Лойиҳанинг бошқа иштирокчилари – булар асосий иштирокчиларнинг рақиблари, лойиҳани амалга оширишда иқтисодий манфаатлари тўқнашадиган ижтимоий гуруҳлар ва ноиқтисодий лойиҳа ҳомийлари, турли инженерлик ташкилотлари ва бошқалар. Хулоса сифатида шуни таъкидлаш жоизки, фаннинг предмети унда нимани ўрганишини тушунтирса, объекти унинг қаерда содир бўлишини, субъекти эса ким томондан амалга оширилишини ифодалайди. 2.Лойиҳа таҳлилининг вазифалари ва методлари. Лойиҳанинг даромадлилигини аниқлаш лойиҳа таҳлилининг вазифаси ҳисобланади. Даромадлилик эса лойиҳадан олинадиган даромад билан унга қилинган харажатлар ўртасидаги фарқ сифатида аниқланади. Яъни лойиҳанинг даромадлилигини аниқлаш учун унинг барча натижаларини аниқлаш ҳамда лойиҳадан олинган даромадлар унга қилинган харажатлардан ортиш ёки ортмаслигини ҳисоблаб кўриш керак. Чунки лойиҳани амалга ошириш учун бугун қилинаётган харажатлар билан ундан қандайдир вақт ўтгандан кейин олинадиган даромадларни бевосита солиштириб бўлмайди. Лойиҳанинг айрим харажатлари ва натижаларини, масалан, қурилиш ишлари харажатларини ўлчаш ва баҳолаш осон. Бошқаларини эса ўлчаш осон, лекин баҳолаш анча қийин. Масалан, ходимларни ўқитиш харажатлари ва натижаларини миқдорий ва сифат жиҳатдан ўлчаш осон лекин реал натижаларини баҳолаш анча мураккаб.

Лойиҳа таҳлили ўз фаолияти жараёнида ўта муҳим ва кенг қамровли вазифаларни бажаради. Бу вазифалар иқтисодиётнинг даражаси ва кўлами нуқтаи назаридан икки гуруҳга бўлинади : 1.Макроиқтисодиёт даражасидаги (глобал) вазифаси. 2.Микроиқтисодиёт даражасидаги (локал) вазифаси. Лойиҳа таҳлилининг макроиқтисодиёт даражасидаги вазифаси қуйидаги муаммоларни ҳал этишни кўзда тутади : − Инвестиция лойиҳасининг умумий самарадорлигини баҳолаш ва аниқлаш; − Инвестиция бозорини шакллантириш. Лойиҳа таҳлилининг микроиқтисодиёт даражасидаги вазифаси қуйидаги муаммоларни ҳал этишни кўзда тутади : − Инвестиция бозорида самарали инвестицияни танлаб олишни таъминлаш; − Техника-технология бозорида энг илғорини баҳолаш ва ишлаб чиқаришга жалб этиш; − Моддий-техника таъминотини асослаш; − Хом-ашёни самарали ва сифатлисини танлаб олишни асослаш; − Меҳнатни мақсадга мувофиқ тарзда шакллантиришни таъминлаш; − Тайёр маҳсулот (иш, хизмат) бозорини ўрганиш; − Инвестицияни инфляция шароитида баҳолаш усулларини ишлаб чиқиш. Лойиҳа таҳлили фанининг методи деганда унинг предметини қандай ўрганиш тушунилади. Лойиҳа таҳлилининг методига тўлиқ таъриф бериш учун унинг қаерда содир бўлишини, нима билан боғлиқлигини, усуллар мажмуасидан иборатлигини ҳисобга олиш лозим. Бу қўйилган талаб нафақат лойиҳа таҳлили фанига, балки бошқа иқтисодий фанлар методига таъриф беришда ҳам асос бўлади. Лойиҳа таҳлили фанининг методи деганда хўжалик юритувчи субъектларда содир бўладиган инвестиция билан боғлиқ иқтисодий жараёнлар самарадорлигини таъминлаш мақсадида уни олдиндан асослаш

учун қўлланиладиган методологик ёндошувлар ва усуллар мажмуаси тушунилади. Лойиҳа таҳлилида қўлланиладиган асосий усуллар бўлиб индукция ва дедукция, одддийликдан мураккаблик сари ўрганиш, миқдор ўзгаришининг сифат ўзгаришига олиб келиши, сабаб натижасида оқибат, макон ва замон ҳисобланади. Ушбу усулларнинг айримларига тушунча бериб ўтамиз. Индукция усули билан инвестиция лойиҳасини ўрганишда олдин унинг ҳар бир бўлаги алоҳида-алоҳида ўрганилади, сўнгра улар туркумларга жамланади ва инвестиция қўйиладиган объект ҳақида умумлашган ҳолда яхлит хулосага келинади. Бошқача қилиб айтганда, объектни ўрганишда хусусийликдан умумийлик сари тадқиқ қилиш тушунилади. Мисол учун, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишловчи кичик завод қуриб ишга туширишга инвестиция қўйилиши кўзда тутилди. Бундай ҳолатда олдин унинг ҳар бир соҳаси алоҳида ўрганилади, яъни қурилиш лойиҳасининг қиймати, кичик заводнинг қурилиши, уни жиҳозлаш, технологияларнинг самарадорлиги, ёрдамчи цехларнинг қурилиши кабилар. Шундан сўнг шу қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишловчи кичик заводни қуришнинг умумий инвестиция қиймати қанча, унинг самарадорлик даражаси, қопланиш муддати каби масалалар умумлаштирилиб, яхлит хулосага келинади. Миқдор ўзгаришининг сифат ўзгаришига олиб келиши деганда, лойиҳа таҳлили нуқтаи назаридан, бирор объектга қўйиладиган инвестициянинг ҳажми меъёр даражасигача қанча кўп бўлса, ушбу объектнинг сифати ҳам шунча яхши бўлиши тушунилади. Бунга мисол тариқасида қурилаётган қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишловчи кичик заводни олиш мумкин. Уни юқори даражадаги замонавий технология билан жиҳозлаш учун оддий технология билан жиҳозлашга қараганда кўпроқ инвестиция, яъни миқдор талаб қилади ва ҳоказо.

3.Лойиҳа таҳлили фанининг бошқа фанлар билан алоқаси. Лойиҳа таҳлили фани иқтисодиёт назарияси, бизнес режа, иқтисодий таҳлил инвестиция, бухгалтерия ҳисоби, статистика, маркетинг, менежмент, молия, кредит каби иқтисодий фанлар билан узвий алоқада бўлади. Лойиҳа таҳлили энг аввало иқтисодиёт назарияси фани билан боғлиқ. Бу фан иқтисодиётда содир бўлаётган қонуниятлар, қонунлар, уларнинг амал қилиш доираси, ишлаб чиқариш кучлари ва муносабатлари каби назарий муаммоларни ўргатади. Бу назарий қарашлар барча иқтисодий фанлар, хусусан лойиҳа таҳлили фани учун ҳам асос бўлиб хизмат қилади. Лойиҳа таҳлили иқтисодиётдаги умумий қонуниятларнинг аниқ амал қилишини, уларнинг ижобий ва салбий натижаларини тадқиқ қилади ва маълумотлар орқали умумий қонуниятнинг у ёки бу томонга ўзгаришини, уларга аниқлик киритишни кўрсатиб беради. Лойиҳа таҳлили фани бизнес-режа фани билан ҳам узвий боғлиқ, чунки бизнес-режани тузишда лойиҳа таҳлили усулларидан тўлиқ фойдаланилади. Умуман олганда лойиҳа таҳлили бизнес-режани тузиш учун деярли барча кўрсаткичларни тайёрлаб беради. Бундан ташқари бизнес-режа кўрсаткичлари лойиҳа таҳлилини амалга оширишда солиштириладиган объект сифатида ҳам қўлланилади. Бизнес-режа ва лойиҳа таҳлили фанлари инвестициялардан самарали фойдаланиш йўлларини кўрсатиб берадиган кўзгудир. Лойиҳа таҳлили бухгалтерия ҳисоби фани билан ўзаро боғлиқдир. Инвестиция лойиҳасини тузиш жараёнида бухгалтерия ҳисобининг меъёрлари ва маъёрий ҳужжатлари, унинг айрим усулларидан фойдаланилади. Бундан ташқари бухгалтерия ҳисобида ифода этилган аниқ маълумотлар инвестиция лойиҳасини ишлаб чиқиш учун ахборот базаси бўлиб хизмат қилади. Лойиҳа таҳлили инвестиция фани нинг таркибий қисми сифатида ушбу фаннинг барча мавзуларини очишда унинг усулларидан фойдаланилади. Шу

билан бирга лойиҳа таҳлили фанининг ҳам, инвестиция фанининг ҳам тадқиқот объекти битта – инвестиция. Лойиҳа таҳлили менежмент фани билан ҳам узвий алоқада. Таҳлил бошқарувнинг бир функцияси сифатида асосли қарорлар қабул қилиш учун доимо маълумотларни тайёрлаб беради. Бошқарув қарорларини, хўжалик фаолиятини, хусусан, инвестиция қўйишни чуқур ўрганмасдан туриб, қабул қилиш қийин. Бошқарув эса, ўз навбатида лойиҳа таҳлилига қайси йўналишларга алоҳида эътибор бериш лозимлигини ҳам кўрсатиб беради. Лойиҳа таҳлилида кўплаб статистик усуллардан фойдаланилади. Айниқса, кўрсаткичларни келгуси истиқболиги аниқлашда бевосита статистик усуллар қўлланилади. Статистика фани лойиҳа таҳлили фанининг такомиллашувига, лойиҳа таҳлили фани эса статистика фанининг бойишига хизмат қилади. Инвестиция бозорини ўрганишда маркетинг усулларидан фойдаланмаслик мумкин эмас. Худди шундай маркетингни амалга оширишда эса лойиҳа таҳлили маълумотлари, келгусига мўлжалланган ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш ва иш бажариш жараёнлари маркетинг учун муҳим ахборот бўлиб хизмат қилади. Инвестиция қўйишдан мақсад бирор маҳсулот ишлаб чиқариб (хизмат кўрсатиб, иш бажариб) фойда олишдан иборатдир. Лекин ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг истеъмолчиси, харидори бўлиши керак. Бу кимлар, улар қанча миқдорда харид қилиши мумкин ва шундан қанча фойда қилинади деган саволларга тўлиқ жавоб топиш учун маркетинг усулларини билишни тақозо этади. Лойиҳа таҳлили иқтисодиётга оид бўлмаган фалсафа, математика, информатика, экология каби фанлар билан ҳам узвий боғлиқдир. Шундай қилиб, лойиҳа таҳлили фани мустақил фан сифатида бошқа фанлар билан узвий боғлиқ. Шу фанлар замирида у такомиллашиб боради. Ўз навбатида лойиҳа таҳлили ҳам бошқа фанларнинг такомиллашуви учун асос бўлиб хизмат қилиши мумкин.

4.Инвестицияларнинг иқтисодий моҳияти, турлари ва таркибий тузилиши «Инвестиция» атамаси лотин тилидаги «invest» сўзидан келиб чиққан бўлиб «қўйиш», «маблағни сафарбар этиш», «капитал қўйилмаси» маъносини беради. Кенг маънода инвестиция маблағни кўпайтириб ва қайтариб олиш мақсадида капитални сафарбар этишни билдиради. Кўпгина ҳолларда «инвестиция» тушунчаси иқтисодий ва бошқа фаолият объектларига киритиладиган моддий ва номоддий неъматлар ҳамда уларга доир ҳуқуқлар тарзида таърифланади. Инвестиция деганда барча турдаги миллий ва интеллектуал бойликлар тушунилиб, улар тадбиркорлик фаолияти объектларига йўналтирилиб, даромад келтириши ёки бирор-бир ижобий самарага эришиши зарур. Инвестиция киритишдан асосий мақсад даромад олиш ва ижобий ижтимоий самарага эришишдир. Инвестиция тўғрисида Ўзбекистон Республикасида қабул қилинган қонунда кўрсатилишича, инвестиция бу иқтисодий самара (фойда, даромад) олиш ёки ижобий ижтимоий натижага эришиш учун сарфланадиган пул маблағлари, банкларга қўйилган омонатлар, пайлар, қимматли қоғозлар (акция, облигациялар), технологиялар, машиналар асбоб-ускуналар, лицензиялар ва самара берадиган бошқа ҳар қандай бойликлардир. Бу иқтисодий таъриф инвестициянинг бозор иқтисодиёти шароитида тўлалигича фаолият кўрсатишини аниқ тасдиқлайди. Жумладан, унда, биринчидан, инвестициянинг ўзига ва инвестиция фаолиятининг объектларига кенг таъриф берилган; иккинчидан, инвестициянинг бевосита иқтисодий ва ижтимоий самара олишга муқаррар боғлиқлиги таъкидлаб ўтилган. Демак, инвестицияга бозор муносабатларидан келиб чиқиб берилган таърифнинг ўзидаёқ инвестицион жараённинг ҳажми, асосий босқичлари, яъни жамғармалар (ресурслар), қўйилма маблағлар (сарф- харажатлар), самара (даромад, фойда) аниқ ва равшан кўрсатиб ўтилган. Худди шу каби ёндашув инвестицион фаолиятнинг бозор муносабатларига ўтиши учун замин яратади, бу эса молиявий моддий ва ақлий бойликларни

қайта тақсимлашнинг вертикал ва горизонтал усулларидан бир хилда фойдаланишни таъминлаб беради. Иқтисодий категория сифатида инвестиция қуйидагича таснифланади: - бирламчи (авайланган) жамғарилган капитални кўпайтириш мақсадида капитални тадбиркорлик объектларига жойлаштириш; - инвестицион лойиҳаларни амалга ошириш жараёнида инвестиция фаолияти иштирокчилари ўртасида вужудга келадиган иқтисодий муносабатлардир. 1998 йил 24 декабрда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Инвестиция фаолияти тўғрисида”ги қонуннинг 3-моддасига асосан тайинланиш объектига кўра инвестициялар қуйидаги турларга бўлинади: капитал, инновацион ва ижтимоий. Капитал инвестицияларга асосий жамғармаларни ташкил этиш ва тиклаш ҳамда моддий бойликлар ишлаб чиқаришнинг бошқа шаклларига киритиладиган инвестициялар киради . Инновацион инвестицияларга техника ва технологиянинг янги авлодини ишлаб чиқиш ва ўзлаштиришга киритиладиган инвестициялар киради. Ижтимоий инвестициялар инсон салоҳияти, билимлари ва ишлаб чиқариш тажрибасини ҳамда номоддий бойликларнинг бошқа шаклларини ривожлантиришга киритиладиган инвестициялар киради. Хорижий мамлакатларнинг тажрибаси ва инвестиция тўғрисида қабул қилинган қонунларнинг моҳиятидан келиб чиқиб, инвестициянинг шартли равишда учта турини ажратиш мумкин: - молиявий инвестициялар; - моддий инвестициялар; - ақлий (интеллектуал) инвестициялар. Бозор иқтисодиёти шароитида ҳар бир инвестиция турининг ўзига хос ўрни бўлади. Молиявий инвестициялар таркибига маҳаллий ва хорижий мамлакатларнинг пул бирликлари, банклардаги омонатлар, депозит

сертификатлар, акциялар, облигациялар, векселлар ва бошқа қимматли қоғозлар ҳамда тенглаштирилган бойликлар киради. Моддий инвестициялар таркибига асосий фондлар, яъни бинолар, асбобускуналар, иншоотлар, коммуникациялар ва бошқа турдаги асосий ишлаб чиқариш фондларининг фаол ва пассив қисмлари киради. Ақлий (интеллектуал) инвестициялар миқдори жуда ранг-барангдир, яъни улар мулкий ҳуқуқлар шаклидаги инвестициялар, ақлий меҳнатга оид шаклдаги инвестициялар ва табиий ресурслардан фойдаланиш шаклидаги инвестициялардан иборат. Мулкий ҳуқуқлар гуруҳига кирадиган инвестицияларнинг хиллари бозор муносабатларининг нечоғлик ривожланганлигига, миллий бозорларнинг ўзига хос томонларига қараб ҳар хил бўлади. Ақлий меҳнатга оид ҳақ-ҳуқуқлар шаклидаги инвестициялар таркибига муаллифлик ҳуқуқлари, “ноу-хау”, кашфиётлар, товар белгиларига бериладиган лицензиялар ва бошқа хил эгалик ҳуқуқлари киради. Инвестицияларнинг қайд этилган турлари ва шакллари асосида тадбиркорлик, ишбилармонлик ва бошқа давлат томонидан таъқиқланмаган фаолиятларни барча инвесторлар томонидан амалий равишда йўлга қўйиш, маблағлар сарфлаш ва уларни амалиётга тадбиқ этиш чора-тадбирларининг йиғиндиси инвестиция фаолиятини англатади. Бозор иқтисодиётида инвестиция фаолиятини фуқаролар, ҳуқуқий шахслар (корхоналар, фирмалар, акционер жамиятлари ва бошқа типдаги мулк эгалари ) ва давлат юритади. Инвестиция фаолиятини йўлга қўйишда ҳар бир мулк эгаси, биринчи навбатда ўз манфаатини кўзлаб ягона мақсадга, яъни фойда олиш ва самарага эришишни режалаштиради. Инвестиция фаолиятини ташкил этишда унинг объект ва субъектлари иштирок этади. Инвестиция объекти бўлиб, инвесторлар томонидан келгусида юқори даромад олиш учун иқтисодиётга йўналтирилган барча мулкий, молиявий ва интеллектуал бойликлар ҳисобланади. Инвестиция

субъектлари - инвестиция фаолиятида иштирок этувчи мулкий ва интеллектуал бойликларга эга бўлган жисмоний, ҳуқуқий шахслар ва давлатдир. Инвестиция субъектлари орасидаги муносабатлар ишлаб чиқариш хусусиятига эгадир. Капитал қўйилмалар шаклида инвестиция фаолиятини амалга ошириш субъектлари қуйидагилардир: инвесторлар, пудратчилар, капитал қўйилма объектларидан фойдаланувчилар ва бошқалар. Инвестициялар – бу ҳали буюмлашмаган, лекин ишлаб чиқариш воситаларига қўйилган капитал. Ўзининг молиявий шаклига кўра, улар фойда олиш мақсадида хўжалик фаолиятига қўйилган фаоллар ҳисобланса, иқтисодий хусусиятига кўра, у янги корхоналар қуришга, узоқ муддатли хизмат кўрсатувчи машина ва асбоб ускуналарга ҳамда шу билан боғлиқ бўлган айланма капиталнинг ўзгаришига кетган харажатлардир. Амалиётда инвестицияларнинг манбаларига кўра тузилиши билан бирга уларнинг тармоқ (ҳудудий) тузилиши, мулкчилик шаклларига кўра тузилиши, такрор ишлаб чиқариш тузилиши ва технологик тузилиши фарқланади. Инвестицияларнинг тармоқ (ҳудудий) тузилиши алоҳида тармоқ (ҳудуд)нинг маълум даврда қилинган инвестиция сарфларидаги улушини кўрсатса, мулкчилик шаклларига кўра тузилиши жами инвестициялар манбаи ва сарфидаги давлат ва нодавлат мулки объектларининг ҳиссасини кўрсатади. Такрор ишлаб чиқариш тузилиши янги қурилиш, ишлаб чиқаришни кенгайтириш, реконструкция қилиш ва қайта қуроллантириш мақсадларида сарфланган инвестицияларнинг жами инвестициялардаги улуши кўринишида аниқланади. Инвестицияларнинг технологик тузилиши қурилиш-монтаж ишлари, ускуна ва инвентарлар ҳамда бошқа харажатлар (лойиҳа-қидирув ишлари, бошқарув харажатлари ва х.к.)га қилинган харажатларнинг жами инвестиция харажатларидаги улушини кўрсатади. Инвестиция киритишда, аввало:

- инвестиция фаолияти субъектларнинг мустақиллиги ва ташаббускорлиги; - киритилаётган моддий неъматларга инвестиция мақомини бериш (фуқаро ўзининг эҳтиёжларини қондириш учун олган буюмлари инвестиция бўла олмайди); - қонун билан белгиланган инвестиция фаолиятини амалга ошириш имконияти яратилиши зарур бўлиб ҳисобланади. 5.Макроиқтисодий назарияда инвестицияларнинг талқини Макроиқтисодий назарияда инвестициялар ( I ) , уй хўжаликларининг истеъмол харажатлари ( C ) , ҳукумат харажатлари ( G ) ҳамда соф экспорт харажатлари ( Xn ) билан бирга жами харажатларни (жами талаб) ташкил этади ёки унинг бир қисми деб қаралади, яъни: YMM = C + I + G + Xn Инвестиция маблағларининг асосий манбаи бўлиб мамлакатдаги уй хўжаликлари жамғармалари ( Sp ) ҳамда ҳукумат жамғармалари ( Sg ) ҳисобланади. S = Sp + Sg Очиқ иқтисодиёт шароитида бунга хорижга чиқариладиган мамлакат ички жамғармалари билан хориждан инвестициялар ва кредитлар кўринишида кириб келадиган жамғармалар ўртасидаги фарқ –( Sxn ) ҳам қўшилади: S = Sp + Sg + Sxn Инвестициялар ҳажмидаги у ёки бу манба улуши мамлакатнинг иқтисодий ривожланиш даражасига, мамлакатдаги даромадлар даражасига, ижтимоий тузилмага, амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлар, иқтисодий сиёсат стратегиясига боғлиқ. Маълумки, миллий иқтисодиётда яратилган ялпи даромад ( ЯММ )нинг бир қисми турли шаклларда истеъмол қилинади, бир қисми эса юқорида

кўрсатилган шаклларда жамғарилади. Миллий иқтисодиётга қилинган жами инвестиция харажатлари билан ялпи жамғармалар ўртасида тенгликка эришиш, яъни I = S айниятнинг таъминланиши макроиқтисодий мувозанатга эришишнинг муҳим шартларидан биридир. Бу айниятга ўз-ўзидан эришилмайди, чунки уй хўжаликлари нафақат сармоя сифатида фойдаланиш мақсадида, балки кутилмаган харажатлар, қимматроқ буюмлар харид қилиш учун ҳам маблағ жамғарадилар, яъни жамғармаларнинг бир қисми инвестицияларга келиб қўшилмайди. Бундай вазиятда ҳукумат инвестиция харажатларининг бир қисмини ўз зиммасига олиши ёки хорижий инвестицияларни жалб қилиш орқали юқоридаги айниятни таъминлаши, бу учун эса мамлакатда қулай инвестиция муҳитини яратиши лозим. Самарали бюджетсолиқ, пул-кредит, валюта ва ташқи савдо сиёсати, инвесторларга яратилган кафолатлар ва имтиёзлар ҳамда макроиқтисодий барқарорлик бу муҳитни белгиловчи шартлардир. Айниқса, инфляция суръатларининг юқори бўлиши жамиятда истеъмолга чекланган мойилликнинг ортишига, жамғармалар ва охироқибат инвестициялар ҳажмининг пасайишига олиб келади. Инвестицияга кетган харажатнинг миқдори икки омилга боғлиқ: биринчиси – соф фойданинг кутилаётган меъёри, қайсики уни тадбиркорлар инвестицияга кетган харажатларидан олишни мўлжаллайди; иккинчиси – фоиз ставкаси ёки тадбиркор реал капитални сотиб олишга зарур бўлган пулга эга бўлиши учун тўлаши лозим бўлган баҳо. Агарда, кутилаётган фойда меъёри фоиз ставкасидан юқори бўлса, инвестициялаш фойдали ва аксинча, фоиз ставкаси кутилаётган фойда меъёридан юқори бўлса, инвестициялаш фойдали бўлмай қолади. Инвестиция харажатлари фойда келтиришини аниқлашда номинал фоиз ставкаси эмас, балки реал фоиз ставкаси ҳисобга олинади. Реал фоиз ставка нархлар даражасини ўзгаришини акс эттириб, номинал ставкадан инфляция даражасини айирмаси кўринишида аниқланади. Масалан, номинал фоиз ставкаси 12%га тенг бўлса, инфляция даражаси йилига 8% ташкил этса, унда

реал фоиз ставкаси 4% ни (12%-8%) ташкил этади. Агарда, бу миқдор кутилаётган соф фойда меъёридан паст бўлса, инвестиция харажатлари ўсиб боради. Инвестиция талабининг эгри чизиғи исталган инвестиция ҳажми (I) ва реал фоиз ставкаси миқдори (r) ўртасидаги боғлиқликни ўрнатади. Реал фоиз ставкаси, яъни пул капиталини қарзга олиш баҳоси қанчалик юқори бўлса, инвестициялашни ҳоҳловчилар шунча кам бўлади ва аксинча реал фоиз ставкаси қанчалик паст бўлса, фойда келтирадиган инвестиция лойиҳалари шунча кўп бўлади. Шунинг учун ҳам инвестиция функцияси графиги қуйига қараб оғма бўлади (1-чизма). 1-чизма Инвестиция функциясининг графиги r Фоиз ставкаси I Инвестиция ҳажми Инвестицияга талаб формуласи қуйидаги кўринишга эга: I талаб = E − dR + nY Бу ерда: I талаб - иқтисодиётда инвестицияларга талаб хажми; E – фоиз ставкаси нолга тенг бўлгандаги инвестицияларга максимал талаб ҳажми; d – фоиз ставкаси ўзгаришига инвестициялар ҳажми ўзгариши боғлиқлигини кўрсатувчи эмпирик коэффициент; R – банк фоиз ставкаси; n – инвестициялашга чекланган мойиллик; Y – жами даромад (ялпи миллий маҳсулот).

Инвестициялашга чекланган мойиллик инвестиция харажатларидаги ўзгариш миқдорининг ( D I ) жами даромадлар ўзгаришидаги ( D Y ) улушини кўрсатади. ∆ I n = ∆ Y Макроиқтисодий назарияда фоиз ставкаси билан инвестиция ҳажми ўртасидаги мавжуд боғлиқлик ҳисобга олинади ва кенг фойдаланилади. Фоиз ставкасининг миқдори пул-кредит сиёсатининг муҳим қуроли ҳисобланади. Давлат уни ўзгартириш орқали мамлакатдаги пул таклифини тартибга солиб туради. Фоиз ставкасини кўтарилиши пулнинг қимматлашуви ва унга бўлган талабнинг қисқараётганини билдиради. Демак, инвестиция харажатлари ҳам қисқариб боради. Ўз навбатида, инвестиция харажатларини қисқариши, келажакда миллий ишлаб чиқариш ҳажмини пасайишини билдиради.

Похожие

Лойиха тахлили билан боғлиқ иқтисодий концепциялар

Лойиҳа таҳлили концепцияси

Тўлов балансининг иқтисодий таҳлили

Пул-кредит секторининг иқтисодий таҳлили

Ишсизлик ва инфляция даражасининг иқтисодий таҳлили