Лойиха тахлили билан боғлиқ иқтисодий концепциялар - Экономика - Рефераты

Лойиха тахлили билан боғлиқ иқтисодий концепциялар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

136.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1.Инвестицияларнинг мохияти, асосий турлари ва тузилиши 2.Макроиқтисодий назарияда инвестицияларнинг талқини 3.Инвестициялар тахлилида асосланиладиган асосий иқтисодий концепциялар 4.Инвестиция сиёсатининг мохияти ва йўналишлари 5.Хорижий инвестицияларни жалб қилиш шакллари ва йўналишлари ЙИЛЛАР

www.arxiv.uz Инвестицияларнинг мохияти, асосий турлари ва тузилиши Хар қандай корхона ўз фаолиятини бошлаши, кенгайтириши ва янгилаши учун инвестицияларга зарурат сезади. Инвестициялар корхоналарни ривожлантириш, мамлакатда иқтисодий ўсишни таъминлашнинг бош омилларидан биридир. Инвестициялар деганда янги ишлаб чиқаришларни ташкил этиш, ишлаб турган қувватларни сақлаб туриш ва ривожлантириш, ишлаб чиқаришни техник тайёрлаш, фойда олиш хамда ( атроф-мухитни мухофаза қилиш, ижтимоий каби) бошқа якуний натижалар олиш мақсадида турли дастурлар ёки алохида тадбирга (лойиха)ларга сарфланадиган маблағ тушунилади. Инвестициялар ўз ичига фойда (даромад) олиш ва ижтимоий самарага эришиш мақсадида тадбиркорлик ва бошқа фаолият турларига сарфланган пул маблағлари, шунингдек, мақсадли банк омонатлари, пайлар, акциялар, бошқа қимматбахо қоғозлар, технологиялар, машина ва ускуналар, лицензиялар (шу жумладан, товар белгилари), кредитлар, хар қандай бошқа мулк ва мулк хуқуқларини хамда интелектуал бойликларни олади. Демак, инвестиция тушунчаси «Инвестиция фаолияти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунида таъриф берилганидек, иқтисодий ёки бошқа фаолият объектига сарф қилинадиган моддий ва номоддий неъматлар ва уларни тасарруф қилиш хуқуқини ифодалайди. Молиявий мохиятига кўра инвестициялар даромад олиш мақсадида хўжалик фаолиятига сарфланадиган барча турдаги активлардир (воситалардир). Иқтисодий мохиятига кўра, инвестициялар асосий ва айланма капитални яратиш, кенгайтириш ёки реконструкция қилиш ва қайта қуроллантириш учун қилинадиган харажатлардир. Тижорат амалиётида инвестицияларнинг қуйидаги уч шакли ўзаро фарқланади:  физик активларга қилинган инвестициялар;  пул активларига қилинган инвестициялар;  номоддий активларга қилинган инвестициялар.

www.arxiv.uz Физик активлар деганда асосий ишлаб чиқариш воситалари,яъни ишлаб чиқариш бинолари ва иншоотлари хамда хизмат муддати бир йилдан ортиқ бўлган хар қандай машина ва ускуналар тушунилади. Пул активлари деганда бошқа жисмоний ва юридик шахслардан пул маблағларини олиш хуқуқи, масалан, банкдаги депозитлар, акциялар, облигациялар ва бошқалар англашилади. Номоддий активлар ходимларни қайта тайёрлаш ёки малакасини ошириш дастурларини амалга ошириш, лицензиялар сотиб олиш, савдо белгиларини ишлаб чиқариш натижасида фирма эга бўладиган бойликлардир. Қимматбахо қоғозларга қилинадиган инвестициялар «портфель инвестициялари», физик активларига қилинадиган инвестициялар эса реал инвестициялар, деб аталади. Инвестицияларнинг хар икки тури хам корхоналар барқарор ишлаши учун мухим ахамиятга эга. Портфелли инвестициялар муаммолари молиявий менежмент сохасида чуқур ўрганилишини таъкидлаган холда бу ўқув қўлланмамизда биз кўпроқ реал активларга қилинадиган инвестицияларга тўхталамиз. Реал активларга қилинаётган инвестияларни тайерлаш ва тахлил қилиш асосан фирманинг мақсадларига, яъни инвестиция ёрдамида фирма нимага эришмоқчи эканлигига боғлиқдир. Шу нуқтаи назардан инвестицияларни қуйидаги гурухларга ажратиш мумкин: I . Иқтисодий самарадорликни ошириш учун қилинадиган инвестициялар. Бундай инвестициялардан асосий мақсад ускуналарини алмаштириш, ходимларнинг малакасини ошириш, ишлаб чиқариш қувватларини самарали худудларга кўчириш асосида фирмаларнинг харажатларини камайтириш учун шароит яратишдан иборат. II . Ишлаб чиқаришни кенгайтириш учун қилинадиган инвестициялар. Бундай инвестициялашдан мақсад мавжуд қувватлар хисобига олдиндан

www.arxiv.uz шаклланган бозорлар учун товарлар ишлаб чиқариш имкониятларини кенгайтиришдан иборат. III . Янги ишлаб чиқаришларни вужудга келтириш учун қилинадиган инвестициялар. Бундай инвестициялар илгари ишлаб чиқарилмаган товарлар ва кўрсатилмаган хизматлар турларини вужудга келтириш, ёки илгари ишлаб чиқарилган товарлар билан янги бозорларга чиқиш имконини беради. IV . Давлат бошқарув идоралари талабларини бажариш учун қилинадиган инвестициялар. Масалан, экология ва махсулот стандартлари талабларини бажариш учун сарфланадиган инвестициялар. Инвестицияларни бундай таснифлашда таваккалчилик даражаси хар хил бўлиши асос қилиб олинган. Юқорида келтирилганлардан биринчи ва тўртинчи тур инвестицияларида таваккал хавфи даражаси паст, қолган иккитасида эса юқори хисобланади. Бозорда аввал маълум бўлмаган махсулотни ишлаб чиқариш ва янги бозорларни эгаллаш учун инвестиция сарфи катта таваккалчиликни талаб қилади. Шу сабабли хам учинчи гурух инвестициялари таваккал хавфи энг юқори бўлган инвестициялардир. Ишлаб чиқаришни кенгайтиришга қилинган инвестицияларда таваккал хавфи янги ишлаб чиқаришга қилинган инвестицияларга қараганда пастроқ. Айни пайтда самарадорликни оширишга қилинадиган инвестициялар бозор аллақачон қабул қилган товарларнинг сифатини ошириш, таннархини камайтиришни кўзда тутгани учун хам, уларда таваккал хавфи даражаси иккинчи ва учинчи гурухлар инвестициялариникидан анча паст бўлади. Худди шу каби давлат бошқарув идоралари талабларини бажаришга сарфланган инвестицияларнинг таваккал хавфи даражаси анча кичик хисобланади.

www.arxiv.uz Инвестициялар, шунингдек, манбаларига кўра, ички ва ташқи инвестицияларга бўлинади. Ички инвестициялар манбалари давлат бюджети, корхоналар ва ахоли маблағлари, банк кредитлари хамда нобюджет жамғармалари маблағлари, ташқи инвестициялар манбалари бўлиб хорижий давлатлар ва фирмаларнинг, шунингдек, халқаро молия ташкилотларининг маблағлари хисобланади. Инвестицияларни манбаларига кўра бундай гурухлаш уларнинг манбалари бўйича тузилишини хам белгилаш имконини беради. Иқтисодий тахлил мақсадларида ва амалиётда инвестицияларнинг манбаларига кўра тузилиши билан бирга уларнинг тармоқ тузилиши, худудий тузилиши, мулкчилик шаклларига кўра тузилиши, такрор ишлаб чиқариш тузилиши ва технологик тузилиши фарқланади. Инвестицияларнинг тармоқ (худудий) тузилиши алохида тармоқ (худуд)нинг маълум даврда қилинган инвестиция сарфларидаги улушини кўрсатса, мулкчилик шаклларига кўра тузилиши жами инвестициялар манбаи ва сарфидаги давлат ва нодавлат мулки объектларининг хиссасини кўрсатади. Такрор ишлаб чиқариш тузилиши янги қурилиш, ишлаб чиқаришни кенгайтириш, реконструкция қилиш ва қайта қуроллантириш мақсадларида сарфланган инвестицияларнинг жами инвестициялардаги улуши кўринишида аниқланади. Инвестицияларнинг технологик тузилиши қурилиш-монтаж ишлари, ускуна ва инвентарлар хамда бошқа харажатлар (лойиха-қидирув ишлари, бошқарув харажатлари ва х.к.)га қилинган харажатларнинг жами инвестиция харажатларидаги улушини кўрсатади. Инвестициялар тузилишини ташкил этиш, уларнинг самарадорлигини ошириш кўп жихатдан мамлакатда амалга оширилаётган инвестиция сиёсатига боғлиқ. Макроиқтисодий назарияда инвестицияларнинг талқини 12 10 8 6 4Инве стиц ия фойд аси %

www.arxiv.uz Макроиқтисодий назарияда инвестициялар - I , уй хўжаликларининг истеъмол харажатлари - C , хукумат харажатлари - G хамда соф экспорт харажатлари - Xn билан бирга жами харажатларни( жами талаб) ташкил этади ёки унинг бир қисми деб қаралади. Яъни: ЯММ  C  I  G  Xn Инвестиция маблағларининг асосий манбаи бўлиб ёпиқ иқтисодиёт шароитида мамлакатдаги уй хўжаликлари жамғармалари – Sp хамда хукумат жамғармалари - Sg хисобланади. S  Sp  Sg Очиқ иқтисодиёт шароитида бунга хорижга чиқариладиган мамлакат ички жамғармалари билан хориждан инвестициялар ва кредитлар кўринишида кириб келадиган жамғармалар ўртасидаги фарқ - Sxn хам қўшилади: S  Sp  Sg  Sxn Инвестициялар хажмидаги у ёки бу манба улуши мамлакатнинг иқтисодий ривожланиш даражасига, мамлакатдаги даромадлар даражасига, ижтимоий тузилмага, амалга оширилаётган иқтисодий вазифалар, иқтисодий сиёсат стратегиясига боғлиқ. Маълумки, миллий иқтисодиётда яратилган ялпи даромад(ЯММ)нинг бир қисми турли шаклларда истеъмол қилинади, бир қисми эса юқорида кўрсатилган шаклларда жамғарилади. Миллий иқтисодиётга қилинган жами инвестиция харажатлари билан ялпи жамғармалар ўртасида тенгликка эришиш, яъни I  S айниятнинг таъминланиши макроиқтисодий мувозанатга эришишнинг мухим шартларидан биридир.

www.arxiv.uz Бу айниятга ўз-ўзидан эришилмайди, чунки уй хўжаликлари нафақат сармоя сифатида фойдаланиш мақсадида, балки кутилмаган харажатлар , қимматроқ буюмлар харид қилиш учун хам маблағ жамғарадилар. Яъни жамғармаларнинг бир қисми инвестицияларга келиб қўшилмайди. Бундай вазиятда хукумат инвестиция харажатларининг бир қисмини ўз зиммасига олиши ёки хорижий инвестицияларни жалб қилиш орқали юқоридаги айниятни таъминлаши, бу учун эса мамлакатда қулай инвестиция мухитини яратиши лозим. Самарали бюджет-солиқ, пул-кредит, валюта ва ташқи савдо сиёсати, инвесторларга яратилган кафолатлар ва имтиёзлар хамда макроиқтисодий барқарорлик бу мухитни белгиловчи шартлардир. Айниқса инфляция суръатларининг юқори бўлиши жамиятда инфляцион психоз холатини юзага келтириб, истеъмолга чекланган мойилликнинг ортишига, жамғармалар ва охир-оқибат инвестициялар хажмининг пасайишига олиб келади. Инвестициялар хажмини белгиловчи асосий омиллар фоиз ставкаси ва кутилаётган ўртача фойда меъёри хисобланади. Иқтисодиётга қилинадиган инвестициялар хажми фоиз ставкасига тескари пропорционал катталик хисобланади.

www.arxiv.uz График 2. Инвестицияга талаб Инвестицияга талаб функцияси қуйидаги кўринишга эга: I талаб қ E – dR Қ nY Бу ерда: I талаб - иқтисодиётда инвестицияларга талаб хажми; E – фоиз ставкаси нолга тенг бўлгандаги инвестицияларга максимал талаб хажми; d – фоиз ставкаси ўзгаришига инвестициялар хажми ўзгариши боғлиқлигини кўрсатувчи эмпирик коэффициент; R – банк фоиз ставкаси; n – инвестициялашга чекланган мойиллик; Y – жами даромад (ялпи миллий махсулот); Инвестициялашга чекланган мойиллик инвестиция харажатларидаги ўзгариш миқдорининг (  I ) жами даромадлар ўзгаришидаги(  Y ) улушини кўрсатади. n қ  I   Y Келтирилган формула ва графикдан кўриниб турибдики, фоиз ставкаси нолга тенг бўлганда хам инвестициялар хажми маълум миқдор билан чегараланар экан. Чунки мамлакатдаги даромад даражаси R I I

www.arxiv.uz чекланганлиги,бошқа ресурсларнинг миқдори ва сифати, мамлакатдаги қурилиш индустрияси, ишлаб чиқариш инфратузилмасининг ривожланиш даражалари чексиз хажмдаги инвестицияларни ўзлаштириш имкониятини бермайди. Капитал эгалари фоиз ставкасидан юқори ёки хеч бўлмаганда унга тенг бўлган соф фойда меъёрини таъминлаган лойихаларгагина сармоя қўядилар. Бундан хулоса шуки, хукумат фоиз ставкаларини туширишга эришса ёки кутилаётган соф фойда меъёрининг ошиши учун шарт-шароит яратса, иқисодиётга қилинган инвестициялар миқдори орта боради. ЙИЛЛАР

www.arxiv.uz Инвестициялар тахлилида асосланиладиган асосий иқтисодий концепциялар Инвестицияларни тахлил қилиш, уларнинг самарадорлиги даражасини аниқлаш бир қанча иқтисодий концепцияларга таяниб амалга оширилади. Инвестицияларнинг фирма бойлигини оширишдаги роли. Хар қандай фирма инвестиция қилар экан, аввало, ўз бойликларини оширишни мақсад қилиб қўяди. Бу мақсад фирманинг фойдани кўпайтириш каби кўпинча асосий деб қараладиган бошқа бир мақсадидан анча кенгроқдир. Чунки фирманинг асосий мақсади фойдани кўпайтиришдан иборат дейилганда фойда ва рентабеллилик даражасини дархол кўпайтиришни эмас, балки бозордаги ўз секторини кенгайтириш ёки номоддий активларини оширишга қаратилган тижорат стратегияларини тушуниш қийин бўлар эди. Демак, фирма бойлигини ошириш инвестициялашга ундовчи анчагина универсал бўлган сабабдир. Фирма бойлиги ўз ичига фирма ўз капиталининг бозор қийматини (ЎКБҚ) хамда фирма мажбуриятларининг бозор (МБҚ) қийматини олади. Яъни: Фирма бойлиги  ЎКБҚ  МБҚ Фирма бойлиги – фирма эгалари (хох улар ягона хўжайин, хох минглаб акциядорлардан бири бўлсинлар) ихтиёрида бўлган (ёки улар хохласалар ва ўз мулкларини сотсалар, пул кўринишида олишлари мумкин бўлган) реал бойликдир. Шу нарса равшанки, фирманинг реал бойлиги унинг капитали (юқори ликвидли активлар кўринишида турган капитални истисно қилган холда) қанчалик кўплиги билан эмас, балки бу капитал товарлар ва хизматлар бозорида фирмага қандай холатни таъминлаб бериши билан белгиланади. Шу сабабга кўра, инвестициялар фирмаларнинг рақобатбардошлигини яхшиласа ва улар капиталининг даромадлилигини оширса, уларнинг бойлиги кўпаяди

www.arxiv.uz хамда эгалари янада бойийдилар. Акс холда инвестициялар фирма баланси пассивларини кўпайтиргани холда унинг рақобатбардлшлигини оширмаса, фирманинг рентабеллилиги пасайиб кетиши, бунинг оқибатида эса унинг бойлиги камайиши мумкин. Айтилганлардан хулоса шуки, инвестициялар, шу жумладан, реал активларга қилинадиган инвестицияларнинг мақсадга мувофиқлигини бахолашнинг асосий мезони бўлиб, уларнинг фирма бойлигига қандай таъсир этиши хисобланади. 2. Пул тушумлари хақида тушунча. Пул тушумлари (пул объект оқимларининг, cash flow ) иқтисодий адабиётларимизда яқиндан буён қўлланилаётган атама бўлиб фирма тижорат фаолияти натижасида олинган соф тушумларни, яъни пул киримлари ва чиқимлари ўртасидаги фарқни кўрсатади. Пул тушумлари қуйидагиларни ўз ичига олади: Асосий фаолият бўйича:  нақд пул эвазига сотишдан олинган пул тушуми;  пул ўтказиш йўли билан сотишдан олинган пул тушумлари. 2. Инвестициялар бўйича:  қимматли қоғозларга қилинган инвестициялардан даромадлар;  шуъба корхоналар ва хориждан тушумлар;  активларни сотишдан келадиган тушумлар. 3. Молиявий операциялар бўйича:  қимматли қоғозларни сотишдан олинган тушумлар;  қарзлар. Фирманинг пул чиқимлари қуйидагиларни ўз ичига олади: Асосий фаолият бўйича:  хом ашё ва материаллар учун тўловлар;  иш хақи тўловлари:  солиқ тўловлари;  суғурта тўловлари.

www.arxiv.uz 2. Инвестициялар бўйича:  асосий капитални сотиб олишга;  асосий капитални монтаж қилишга. 3. Молиявий операциялар бўйича:  фоизлар ва дивидендлар тўлашга;  ссудалар ва облигациялар бўйича мажбуриятларни сўндиришга. Пул тушумлари ва чиқимлари ўртасидаги фарқ, яъни соф пул тушумлари фирма бойлиги ошишини таъминловчи соф пул қолдиғидир. Аммо фирма фаолиятининг якуний натижасини бахолашда бухгалтер ёндашуви билан молиячи ёки иқтисодчи ёндашуви ўртасида фарқ бор. Бухгалтер ёндашувига кўра фирма фаолиятининг якуний натижасини солиқлар тўлагандан кейин фирма ихтиёрида қолган соф даромад ташкил этади. Молиячи ва иқтисодчи ёндашувига кўра якуний натижага нафақат фирма ихтиёрида қолган соф даромад, балки фойдаланилиши меъёрий хужжатлар билан чеклаб қўйилган, аммо пировардида фирманинг умумий бойлигига қўшилиб, уни кўпайтирадиган пул маблағлари хам киради. Бундай маблағларга амортизация ажратмалари хамда хисобланган, аммо тўланмаган солиқлар киради. Амортизация ўзининг иқтисодий мохиятига кўра, асосий капиталнинг маънавий ва жисмоний эскиришини қоплаш учун маблағ жамғаришни таъминлайдиган мақсадли ажратмадир. Бу ажратмалар миқдори уч омилга боғлиқ:  асосий капитал таркибига кирган ускунанинг баланс қийматига;  ускунанинг хизмат муддатига;  ускуна учун белгиланган амортизацияни хисоблаш услубига. Амортизация ажратмалари мақсадли пул жамғармасини ташкил этиш манбаи бўлгани холда, шунингдек, фирма фойдасидан бошқа харажатлар сингари айириб ташланса-да, фирма мулки бўлиб қолаверади. Фирма асосий капитални янгилашга киришганда амортизация жамғармасидан соф фойда

www.arxiv.uz каби фойдаланилади. Шу нуқтаи назардан амортизация жамғармасини шакллантириш фирманинг инвестиция захирасини жамғаришни англатади. Шу сабабга кўра, хисобланган амортизацияни фирма тижорат фаолиятининг якуний натижасига, яъни (соф) пул тушумларига киритиш мантиқан тўғри бўлади. Бухгалтерия хисобининг Америка стандартлари GAAP ( Generally Accepted Accounting Principles ) атамаларидан фойдалансак, пул тушумларини аниқлаш тенгламаси қуйидагича ёзилади: ПТ  МРТ  (ЖХ  А)  ФТ  Стўл. Бу ерда: ПТ – пул тушумлари; МРТ - махсулот реализацисидан тушум; ЖХ - жами харажатлар; А - амортизация; ФТ - фоиз тўловлари; С тўл.- тўланган солиқлар. Иқтисодий назария нуқтаи назаридан қараганда хар қачон фирманинг бойлиги келажакда бўладиган барча пул тушумларининг хозирги қийматига тенг. Инвестициялар мақсадга мувофиқлигини аниқлаш учун барча пул тушумлари ва чиқимлари тўғри бахоланиб, улар фирма бойлигини қанчага кўпайтириши аниқлаб олинади. Олинган натижа эса якуний қарор қабул қилиш учун асос бўлади. Инвестиция сиёсатининг мохияти ва йўналишлари Ўзбекистонда амалга оширилаётган инвестиция сиёсати мустақилликнинг дастлабки йиллариданоқ ёқилғи энергетика ва дон мустақиллигини таъминлаш, иқтисодиётда таркибий ўзгаришларни амалга

www.arxiv.uz ошириш, экспорт салохиятини ошириш ва импорт ўрнини босувчи махсулот ишлаб чиқаришни кўпайтириш учун устувор сохаларни қўллаб-қувватлаш, чет эл инвестицияларини жалб қилиш учун очиқ эшиклар сиёсатини олиб бориш кабиларга қаратилди. Инвестиция сиёсатни олиб боришда қуйидаги тамойилларга асосланилди:  белгиланган давлат устуворликлари асосида энг мухим тармоқлар ва фаолият сохаларини танлаб қўллаб-қувватлаш;  ижтимоий ахамиятли тармоқларни (соғлиқни сақлаш таълим, маданият ва х.к.) ахоли турмуш даражасини яхшилиш, умрини узайтириш, ижтимоий жихатдан кескин табақаланишнинг олдини олиш, истеъмол талабининг фаоллашувини таъминлаш мақсадида етарли даражада қўллаб-қувватлаш;  чет эл инвестицияларини ўзаро манфаатдорлик асосида устувор сохаларга жалб қилиш;  потенциал инвестиция ресурсларини савдо сохаси ва пул бозоридан саноат сохасига қайта тақсимлаш;  илмий тадқиқот, тажриба-конструкторлик ишларини қўллаб-қувватлаш, хориждан янги техникалар учун лицензиялар сотиб олиш, катта лабораторияларни сақлаб туришга қуввати етадиган йирик корпорациялар тузиш орқали ишлаб чиқариш капиталини жамлаш хисобига интелектуал капитал ва илмий-техник потенциални ошириш;  қишлоқ хўжалиги махсулотлари ва минерал хом ашё ресурсларини чуқур қайта ишлаш ва уларни ташқи бозорда рақобатбардош бўладиган даражага олиб чиқишга йўналтирилган инвестиция лойихаларини қўллаб-қувватлаш;  ахолининг озиқ-овқат ва истеъмол товарларига бўлган эхтиёжларини қондиришга мўлжалланган ишлаб чиқариш қувватларини жадал ривожлантиришни инвестициялар билан таъминлаш;  инвестиция жараёнлари иштирокчиларининг ўзаро алоқаларини тартибга солиб турувчи қонунчилик базасини такомиллаштириш. Инвестиция манбаларини шакллантириш борасида давлат кўрадиган чора-тадбирлар инвестицияларнинг ички манбаларига тегишли бўлиб, асосан

www.arxiv.uz солиқ-бюджет сиёсати ва пул-кредит сиёсати воситалари ёрдамида давлат, ахоли, корхона, банк ва давлат бюджети маблағларини шакллантириш, қайта тақсимлаш ва улар ўртасида маълум пропорцияларни юзага келтиришга қаратилган. Масалан, солиқ ставкаларининг пасайтирилиши ахоли ва корхоналар даромадларининг ошишига, инвестициялар манбаи бўлган ахоли жамғармалари ва корхоналарнинг соф фойдаси миқдорларининг кўпайишига олиб келади. Айни пайтда инвестицияларнинг манбаларига кўра тузилишида бу икки гурухнинг улуши ошади. Жами инвестициялар хажмида банк кредитлари, корхона ва ахоли маблағлари хиссасининг юқори бўлиши бозор иқтисодиёти шароитида ижобий ходиса хисобланади. Бир қатор давлатларда қўлланиладиган жадаллаштирилган амортизация усули хам корхоналарда инвестиция маблағларининг тезроқ жамланишига олиб келади ва инвестиция жараёнларини тезлаштиради. Инвестиция сиёсатининг энг мухим бўғини инвестиция маблағларини энг устувор ва ахамиятли тармоқлар ва худудларга жалб қилиш борасидаги чора- тадбирларни ўз ичига олади. Бу мақсадда, умуман, мамлакат иқтисодиётида, хусусан эса, устувор деб белгиланган тармоқлар ва худудларда қулай инвестиция мухитини яратиш зарур. Инвестиция мухити бир қатор шарт- шароитларга қараб бахоланади. Бу шарт-шароитларга сиёсий барқарорлик, инфляция ва ишсизлик даражалари, бюджетнинг тўлдирилиши даражаси, давлатнинг иқтисодиётдаги иштироки ва хусусий секторнинг ривожланиши даражаси, иқтисодиётнинг, хусусан, ташқи савдо, валюта бозорларининг эркинлиги, бозор инфратузилмасининг ривожланиши даражаси, табиий ва мехнат ресурсларининг мавжудлиги ва улардан фойдалана олиш имкониятлари, ишчи кучининг малакаси, солиқ тизимининг хусусиятлари, банк фоиз ставкалари, бозор сиғими ва бошқалар киради. Инвестиция мухитини белгиловчи энг мухим омиллардан бири мамлакатда инвесторлар учун яратилган имтиёзлар ва кафолатлардир. Инвесторлар учун солиқ имтиёзларини бериш амалиётда кенг қўлланиладиган тадбирдир. Масалан, республикамизда корхоналар

www.arxiv.uz фойдасининг ишлаб чиқаришни кенгайтириш, реконструкция қилиш ва қайта қуроллантиришга сарфланган қисми солиққа тортилмайди. Шунингдек, қишлоқ хўжалиги махсулотларини қайта ишлаш, халқ истеъмоли товарлари, болалар ассортиментидаги хамда экспортга мўлжалланган товарлар ишлаб чиқариш каби бир қатор сохаларда янги очилган корхоналар солиқлардан вақтинча озод этилиш, умумий солиқ ставкаларга нисбатан пастроқ солиқ ставкалари қўлланилиши каби имтиёзларга эга бўладилар. Ички инвестиция манбалари чекланган бир шароитда, айниқса, ўтиш даврини бошидан кечираётган давлатлар учун чет эл инвестицияларини жалб қилиш алохида ахамиятга эга. Республикамизда мустақиллик йилларида 13 млрд. АҚШ долларидан кўпроқ миқдордаги чет эл инвестициялари ўзлаштирилди. Хорижий инвесторлар учун, улар оладиган якуний молиявий натижаларига бевосита ва билвосита таъсир этадиган бир қатор имтиёзлар ва кафолатлар тизими яратилган(1-илова). Мамлакатимизда мустақиллик йилларида чет эл инвестициялари иштирокида бунёд этилган энг йирик саноат объектлари республикамизнинг экспорт салохиятини оширди, экспорт ва импортнинг товар тузилишида ижобий силжишларга эришиш, мамлакатнинг тўлиқ ёқилғи-энергетика мустақиллигини таъминлаш имконини берди. Хорижий инвестицияларни жалб қилиш шакллари ва йўналишлари Чет эл инвестицияларини дунёнинг хамма мамлакатлари жалб этади. Бундан ривожланган мамлакатлар хам холи эмас. Хар йили дунё хўжалигига 2.0-2.5 трлн. АҚШ доллари миқдорида инвестиция сарфланади. Асосий инвесторлар ўта ривожланган еттита давлат ёки Рамбуйс клубига аъзо бўлган давлатлар хисобланади. Булар АҚШ, Франция, Германия, Англия, Италия, Япония ва Канададир.

www.arxiv.uz Рамбуйс клубининг асосий мақсади мураккаб иқтисодий масалаларни ечишда аъзо давлатларнинг умумий стратегиясини аниқлаб олишдан иборат. Унда жахон иқтисодиётининг истиқболлари, молиявий, савдо ва инвестиция муаммолари чуқур ўрганилади. АҚШ – бир томондан, энг нуфузли инвестор, иккинчи томондан эса инвестиция талаб қилувчи мамлакатдир. Масалан, АҚШ чет давлатларга 600 млрд. доллар миқдорида инвестиция чиқарса, 500 млрд.доллар четдан инвестиция киритади. Японияда 18 млрд доллар инвестиция чиқарилса, четдан бор-йўғи 1 млрд доллар инвестиция киритилади. 1994 йил маълумотларига кўра, ривожланаётган давлатларга 150 млрд.доллар инвестиция чиқарилган. Шундан: Шарқий Осиёга – 40, Лотин Америкасига 37, Европа ва Марказий Осиёга – 18, Жанубий Осиёга – 3,5, Яқин Шарқ ва Африкага – 1,0%и тўғри келади. Бу маблағларнинг асосий қисми иқтисодиётни ислох қилиш, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш лойихаларига сарф этилади. Инвестиция жараёнида бир томондан, инвестор (кредит берувчи) иккинчи томондан қарз олувчи (дебитор) туради. Хар иккала томон хам ўз манфаатларини ўйлаб иш кўради. Масалан, инвестор бор маблағини катта фойда келтирадиган лойихага сарфлашни хохлайди ва шу сабабли хам қарз олувчига шубха билан қарайди. Чунки қарз олувчи инвесторнинг маблағидан нотўғри фойдаланиб, уни бехудага сарф қилиб юбориши мумкин. Қарз олувчи лойиха жуда самарали эканлиги ва икки томон учун хам катта фойдани келтиришга тўлиқ ишониши керак. Хар қандай холда хам у маркетинг қонуниятлари асосида, яъни: махсулотни реализация қилиш бозорини, унинг хажмини, сотиб олувчининг талаби ва хохиши, таваккалчилик даражасини, рақобатчиларнинг келгусидаги харакатларини чуқур билиш асосида иш юритиши керак. Икки томон бир қарорга келганидан кейингина лойиха амалга ошиши мумкин. Инвестиция бозорида маблағ етарли бўлмагани ёки етишмаганлиги учун асосан кредитор хар доим имтиёзли холатда бўлади.

www.arxiv.uz Ички ва ташқи инвестицияга бўлган талаб дунёда жуда юқори бўлганлиги учун инвестициялаштиришни амалга ошириш шакллари ва воситаларга нихоятда эхтиёткорлик билан ёндашиш зарур. Бунда даставвал ички имкониятларни хисобга олиб, ички ва ташқи инвестицияларнинг оптимал вариантини вужудга келтириш керак. Инвестиция натижасида вужудга келган махсулот ёки хизматларни жахон бозорида сотиш жуда катта муаммодир. Бу ерда рақобатга бардош бериш жуда мушкул. Бу ерда давлат томонидан ўзи ишлаб чиқарган махсулотни химоя қилиш мақсадида, чет эл махсулотларини мамлакатга киритишни камайтирадиган қонунлар қабул қилиниши керак. Ташқи бозорга чиқишни амалга ошириш узоқ муддат талаб этадиган жараёндир. Бунинг учун тинимсиз равишда махсулот сифатини яхшилаш, маркетинг хизматини юқори поғонага олиб чиқиш хисобига махсулот чиқарувчининг имиджини оширишга эришиш зарур. Чет эл инвестицияларини хар хил усуллар билан иқтисодиётга киритиш мумкин. Бунга концессия усули мисол бўла олади. Концессия маълум бир вақтга чет эл хусусий мулк эгасига ёки бошқа юридик шахсга берилган ер участкасидан қазилма бойликларни қазиб олиш, хар хил иншоотлар қуриш ва табиий бойликларни ўзлаштириш билан боғлиқ бўлган шартномадир. Бу шартномада ижара хақи, концессиор (конценция олган шахс)нинг атроф-мухитнинг холатини яхшилаши, ишчилар ёллаши каби шартлар ва бошқалар белгиланиб олинади. Инвестицияларни жалб қилишнинг иккинчи усули компенсация шартномалари асосида бўладиган инвестициялардир. Бунда чет эллик хамкор мамлакатга кредит беради ва шу кредит хисобига қуриладиган объектлар учун лицензия, ускуналар ва машиналар сотиб олади. Бунинг эвазига у кейинчалик етиштирилган махсулотнинг бир қисмига эгалик қилиш хуқуқига эга бўлади. Бу махсулотнинг қиймати берилган инвестиция суммаси ва унинг фоизларини қоплаши керак. Бундай шартномалар саноат компенсацияси дейилади. Объект эгаси бўлиб, буюртмачи хисобланади. Хозирги вақтда

www.arxiv.uz бундай шартномалар МДХ давлатларининг хаммасида мавжуд. Инвесторлар бундай шартномалар орқали жуда катта буюртмаларга, буюртмачи эса ўз капиталини ишга солмаган холда янги ишлаб чиқариш қувватларига ва қисман янги технологияларга эга бўлади. Шу билан бир қаторда, жуда катта қийматларни ўзлаштириш ва вужудга келган объектларнинг тўлиқ эксплуатациясини амалга ошириш катта муддатни талаб этади. Шу сабабли бундай лойихаларни инвестициялаштиришда техник-иқтисодий кўрсаткичларни чуқур ўрганиш керак. Инвестиция шароитни яхшилашнинг энг прогрессив йўли лицензиялар импортидир. Бу билан патент орқали химояланган илғор технологияга асосланган лицензиялар ёрдамида махсулот ишлаб чиқарилади ва жахон бозорига тайёр махсулот билан чиқиш амалга оширилади. Лицензия сотиб олувчига лицензияларни импорт қилиш ўзида шу ишларни амалга оширишга нисбатан арзонга тушади. Лицензияларнинг қуйидаги турлари мавжуд: - оддий лицензиялар – бунда лицензия сотувчи ишлаб чиқаришни ўзи ташкил этади; - фавқулодда лицензиялар – бунда лицензия сотувчи ўз худудида монопол хуқуққа эга бўлади; - тўлиқ лицензиялар – бунда лицензия сотиб олувчига мулк хуқуқи тўлиқ ўтади ва лицензия сотувчи ихтиро ёки кашфиётдан умуман воз кечади. Лицензия бахоси шартнома орқали вужудга келтирилган фойда, махсулотнинг қиймати ёки миқдоридан келиб чиққан холда аниқланади. Қисқача хулосалар

www.arxiv.uz Лойиха тахлилида инвестициялар деганда лойихаларни амалга ошириш учун сарфланадиган пул маблағлари тушунилади. Иқтисодий мохиятига кўра, инвестициялар- асосий ва айланма капитални яратиш, кенгайтириш ёки реконструкция қилиш ва қайта қуроллантириш учун қилинадиган харажатлардир. Тижорат амалиётида физик активлар, пул активлари ва номоддий активларга қилинган инвестициялар ўзаро фарқланади. Таваккалчилик даражаси турлича бўлишига кўра, самарадорликни ошириш, ишлаб чиқаришни кенгайтириш, ялпи ишлаб чиқариш ва давлат талабларини қондиришга қилинадиган инвестициялар турланади. Инвестиция харажатлари ЯММ таркибида мухим салмоққа эга бўлиб, унинг манбаи жамғармалар, шу жумладан, чет эл жамғармалари хамдир. Инвестицияларга талаб хажмини белгиловчи асосий омиллар фоиз ставкаси ва соф фойда меъёридир. Инвестициялар, шу жумладан реал активларга қилинадиган инвестицияларнинг мақсадга мувофиқлигини бахолашнинг асосий мезони уларнинг фирма бойлигига қандай таъсир этиши хисобланади. Инвестиция сиёсати деганда белгиланган мақсадларга эришиш учун инвестиция манбаларини шакллантириш, уларни устувор сохаларга жалб қилиш, самарали ўзлаштириш учун кўриладиган чора-тадбирлар мажмуаси тушунилади. Ўзбекистонда амалга оширилаётган инвестиция сиёсати мустақилликнинг дастлабки йиллариданоқ ёқилғи-энергетика ва дон мустақиллигини таъминлаш, иқтисодиётда таркибий ўзгаришларни амалга ошириш, экспорт салохиятини ошириш ва импорт ўрнини босувчи махсулот ишлаб чиқаришни кўпайтириш учун устувор сохаларни қўллаб-қувватлаш, чет эл инвестицияларини жалб қилиш учун очиқ эшиклар сиёсатини олиб бориш кабиларга қаратилди. Чет эл инвестициялари ривожланаётган давлатлар иқтисодиётини оёққа қўйишнинг мухим омили бўлиб, асосий инвесторлар Рамбуйс клуби аъзолари бўлмиш етти давлатдир. Чет эл инвестицияларини жалб қилишнинг концессия, компенсация шартномалар каби услублари мавжуд. Чет эл

www.arxiv.uz инвестицияларини жалб қилиш зарурати мамлакатда инвестиция мухитини яхшилашни талаб этади.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. « Тўғридан – тўғри хусусий хорижий инвестицияларни жалб этишни Рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида » ги Ўзбекистон Республикасининг Фармони . « Халқ сўзи » 2005 й . 12 апрел . «Ўзбекистон Республикасининг Монополиядан чиқариш, рақобат ва тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш давлат қўмитасини ташкил этиш тўғрисида»ги Ўзбекистон 2. Республикаси Президентининг Фармони. Тошкент ш. 2005й. 2 май. 3. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модеринизация ва ислох этишдир. Т. Ўзбекистон 2005. 96 б. 4. Бирман.Г. Шмидт.С. «Капиталовложения : Экономический анализ инвестиционнўх проектов»перевод с английского .М. 2003 5. Ковалев В.В. «Методў инвестиционнўх проектов »М. 2003 . 6. Виленский П.Л. Лившиц.В.Н, Смоляк С.А. «Оценка эффективности инвестиционнўх проектов: Теория и практика»2004. 7. Попов В.М. «Бизнес план инвестиционного проекта»2003. 8. Крўлов Э.И, Власова В.М, Журакова И.В, «Анализ эффективности инвестиционной и инновационной деятельности предприятия»М.2003. 9. Царев.В.В. «Оценка экономической эффективности инвестиций»М.2004. Интернет маълумотлари WWW . ceep . uz . WWW . bearingpoint . uz . WWW . pca . uz . www.makroiqtisodiyot.narod.ru

Похожие

Лойиҳа таҳлили билан боғлиқ иқтисодий концепциялар

Лойиха тахлили концепцияси

Маҳсулот (иш, хизмат) таннархи билан боғлиқ харажатлар аудити

Меҳнат, иш ҳақи ва хизматчилар билан боғлиқ муомалалар аудити

Лойихаларни тайёрлаш