Лойиха тахлили концепцияси - Экономика - Рефераты

Лойиха тахлили концепцияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

179 KB

www.arxiv.uz Режа: 1.Лойиханинг таснифи (классификацияси) 2. Лойиха тушунчаси 3.Лойиха хаёт даврининг асосий босқичлари 4.Лойиха мухити 5.Лойиха объектлари ва субъектлари 6.Лойиха тахлилининг мохияти ва вазифалари 7.Лойиха тахлили тузилмаси 8.Давлатнинг иқтисодий фаолияти ва инвестиция лойихалари

www.arxiv.uz Лойиханинг таснифи (классификацияси) Лойиханинг белгилари ва таърифлар тахлили асосида лойиханинг қуйидаги таърифи берилган. Бу эса барча асосий белгиларни қониқтиради ва келтирилган таърифларнинг хеч бирига зид келмайди: “Лойиха – бу алохида тизимнинг вақт билан чегараланган, мақсадга йўналтирилган ўзгариши бўлиб, у капитал ва ресурслар хамда махсус ташкилотлар харажатларининг тахминий доирасида белгиланган талаблар билан натижаларнинг сифатига қаратилгандир”. “Алохида тизимлар” тушунчасига киритилиши нафақат лойиханинг тўлиқлиги ва унинг бошқа ташкилотлар билан чегараланганлигини кўрсатади, балки лойиханинг ягоналигини (серияли ишлаб чиқаришдан фарқли равишда) билдиради, демакки, унинг бетакрорлигини ва янгилик (инновация) белгиларини хам реал хаётда дуч келинадиган лойихаларнинг турличалиги,жуда каттадир. Улар киритилиш сохалари, фан сохасининг таркиби, кўлами, давомийлиги, қатнашувчиларнинг таркиби, қийинлик даражаси, натижалар таъсири ва хаказолар бўйича катта фарқ қилиши мумкин. Лойихаларнинг тахлили ва синтези қулайлиги учун турли хил бошқариш тизимлари турли асослар бўйича таснифланиши мумкин. Қуйида олинган таснифларниш тизими келтирилган бўлиб, у ягона тизим эмас (қавсда асосий белгилари кўрсатилган). Лойиха тури (амалга оширилаётган лойиханинг асосий фаолият сохалари бўйича): ташкилий, иқтисодий, ижтимоий ва аралаш. Лойиха синфи (лойиха таркиби ва тизимини хамда унинг фан сохаси бўйича): монолойиха, мултилойиха, мегалойиха. Монолойиха – бу хар хил тур, қурилиш ва хажмдаги алохида лойихадир. Мултилойиха – бу бир неча монолойихалар ташкил топган ва кўп лойихали бошқарувли тадбиқни талаб қилувчи комплекс лойихадир. Мегалойиха – бу таълим сохалари ва х. Ривожлантиришнинг мақсадли дастурлари бўлиб, бу тартибга бир қатор моно ва мултилойихалар киритилади.

www.arxiv.uz Лойиха кўлами – (лойиханинг хажми, қатнашувчилар сони ва атроф- мухитга таъсир даражаси бўйича): кичик лойихалар, ўрта лойихалар, йирик лойихалар, жуда йирик лойихалар. Лойихаларнинг бундай тақсимоти жуда шартлидир. Лойиха кўламларини аниқроқ шаклда кўриш мумкин. Давлатлараро, халқаро, миллий минтақалараро ва минтақа, тармоқлараро ва тармоқлар бўйича, кооператив, ташкилий лойихалар. Лойиха давомийлиги (лойихани амалга ошириш вақти давомийлиги бўйича): қисқа муддатли (3 йилгача), ўрта муддатли (5 йилдан ортиқ). Лойихаларнинг мураккаблиги (мураккаблик даражаси бўйича): оддий, мураккаб,жуда мураккаб. Лойиха тури (лойиханинг фан сохаси характери бўйича): инвестицион, инновацион, илмий-тадқиқот, аралаш. Инвестицион лойихаларга одатда, инвестицион қўйилмаларни талаб қилувчи, бош мақсади асосий фондларни ишлаб чиқариш яъни янгилаш бўлган лойихалар киритилади. Инновацион лойихаларга, тизимлар ривожланишини таъминлайдиган, бош мақсади янги технологияларни, ноу-хау ва бошқа янгиликларни ишлаб чиқиш ва қўллаш бўлган лойихалар киритилади. Лойихаларнинг турларига таснифланиш ва бўлинмаларига мос равишда лойихаларни бир-биридан ажратиб турадиган бир неча хусусиятлари ва одатий шартларни ажратиш мумкин. Инвестицион лойихалар Уйларни қуриш, ташкилотларни қайта қуриш ёки асосларни барпо қилиш – бу шундай лойихаларни, улар учун қуйидагилар аниқланган ва белгиланган: лойиха мақсади (масалан, уй майдонининг кв.м. махсулотнинг ишлаб чиқариш хажми, ўлчами ва профили): битимнинг муддати ва давомийлик; лойиха харажатлари, лойиханинг талаб қилинган ресурслари ва хақиқатдаги қиймати биринчи ўринда ишларнинг бажарилиш йўналиши ва хар бир лойиханинг илгарилаб боришига боғлиқ бўлади. Талаб қилинаётган

www.arxiv.uz қувват бу тур лойихалар учун босқичлар жадвали ва тайёргарлик муддати хамда лойиханинг якунланиши асосида тақдим қилиниши керак. Илмий изланиш ва ривожланиш лойихалари. Янги махсулотни ишлаб чиқариш, қурилиш сохасидаги изланишлар ёки янги информацион бошқарув тизимларини ишлаб чиқиш қуйидаги хусусиятлар билан характерланади: лойиханинг бош мақсади аниқ белгиланган, лекин алохида мақсадлар хусусий натижаларга эришиши доирасида аниқланиши керак; лойиханинг якунланиши ва давомийлиги муддати олдиндан аниқланган, уларга иложи борича аниқ риоя этиш зарур, аммо улар олинган оралиқ натижалар ва лойиханинг умумий силжиб боришига боғлиқ хамда тўғриланиши хам керак; лойиханинг харажатлар режаси одатда ажратилган ассигнациялар ва оз миқдорда лойихани хақиқатда силжиб боришига боғлиқ; асосий чеклашлар қувватлардан фойдаланиш имкониятларини чекланганлиги билан боғлиқ (ускуналар ва мутахассислар). Қоидага асосан , мавжуд қувватлар лойиханинг харажатлари ва унинг таёргарлик муддатини аниқлаб беради . Ташкилий масалалар Корхонани қайта қуриш , янги бошқарув тизимининг концепцияларини реализация қилиш , янги ташкилотни тузиш ёки халқаро форум ўтказиш – лойиха сифатида қуйидагича характерланади : лойиханинг мақсадлари олдиндан аниқланган , бироқ лойиха натижаларини сифат ва миқдор жихатдан биринчи иккита холатга нисбатан аниқлаш қийинроқ , чунки улар тизимнинг ташкилий жихатдан яхшилаши билан боғлиқ ; муддат ва давомийлик тахминан белгиланади ; ресурслар имконият доирасида белгиланади ; лойиха харажатлари аниқ белгиланади ва иқтисодий назоратга қўйилади ; бироқ лойиханинг силжиб бориши юзасидан тўғриланиш ( корректировка ) ни талаб қилади .

www.arxiv.uz Иқтисодий лойихалар Корхоналарни хусусийлаштириш , аудиторлик тизимини ташкиллаштириш , янги солиқ тизимини киритилиши – бу ўзининг хусусиятларига эга бўлган барча иқтисодий лойихалар : лойиханинг мақсади тизимнинг иқтисодий кўрсаткичлари ишлашининг яхшиланиши хисобланади , шунинг учун уларни аввалроқ кўриб чиқилган холатларга нисбатан бахолаш қийинроқдир ; мақсадлар тахминан белгиланади , лекин лойихани силжиб бориши бўйича тўғриланишини ( корректировка ) талаб қилади ; лойиха муддатлари хам худди шундай , лойиха учун ресурслар зарурият юзасидан имконият доирасида тақдим этилади ; харажатлар тахминан аниқланади , иқтисодийлиги назорат қилинади ва лойихани силжиб бориши аниқланади . Бу шуни билдирадики , иқтисодий натижаларга белгиланган муддатларда ўрнатилган харажатлар асосида эришилиши керак , ресурслар талаб бўйича тақдим этилади . Ижтимоий лойихалар Ижтимоий таъминот тизимини қайта қуриш , соғлиқни сақлаш , ахолининг кам таъминланган табақаларини ижтимоий химоя қилиш , табиий ва ижтимоий силжишлар оқибатларини енгиб ўтиш – буларнинг барчаси ўз хиссасига эга ижтимоий лойихалардир : мақсадлар фақат оралиқ натижаларга эришиш доирасида тўғриланиши керак ва кўзда тутилади , уларни миқдор ва сифат жихатдан бахолаш анча мураккаблашган ; лойиханинг муддати ва давомийлиги тахмининй омилларга боғлиқ ёки фақат белгиланади ва оқибатда аниқланиши зарур ; лойиха харажатлари , одатда бюджет ассигнацияларига боғлиқ ; ресурслар талаб бўйича имконият доирасида ажратилади . Ижтимоий лойихалар юқори аниқликка эга . Лойиханинг амалга оширилиши маълум ички динамик ва ташқи мухит қуршовида юз бериб , унга маълум таъсирини ўтказади . Шу билан бирга , қурилиш лойихаларида бино этилаётган қурилма конструкцияларига тушадиган барча турдаги статистик ва динамик юкларни аниқлай олиш ва хисоблай олиш зарурлиги каби , кенгроқ кўламдаги лойихада хам , лойихага

www.arxiv.uz ва унинг мухитига таъсир қилиши мумкин бўлган барча жисмоний , иқтисодий , ижтимоий , молиявий ташкилий ва х . омилларни аниқлаш ва хисобга олиш мухим , маълум шаротларда бундай омилларнинг хар бири лойиха учун хавфли бўлиб чиқиб , унинг бузилишига олиб келиши мумкин . Лойиха атроф мухит ўртасидаги муносабатни маълум бир махсулот ишлаб чиқарадиган корхона учун махсулотни ривжлантириш лойихаси мисолида кўриб чиқиш мумкин . Оддий , узоқ муддат фаолият ташкилот ўзгаришлар ва яегиланиш шароитида талабнинг юзага чиқишига асос бўлиб хизмат қилади . Бу эса , натижада лойиханинг пайдо бўлишига олиб келади . Қачонки лойиха хақиқатдан бошланган бўлса , у мустақил ривожлана бошлайди . Лойихани амалга ошириш жараёнида унинг иштирокчилари ўз вазифаларини бажаришга диққат қаратадилар . Улар ўз лойихалари оламида яшашади , фикрлашади ва харакат қилишади . Корхонани узоқ муддат доирасида ташкил қилишда , кичик нисбатан қисқа муддатли « лойиха » ташкилоти пайдо бўлди . Лойихани амалга ошириш давомида корхонанинг ишлаб чиқариш , сотиш , бошқарувдаги оддий хаёти давом этаверади . Худди шу холат лойиханинг мухитига хам тегишли . Бу ерда хам ўзгаришлар юз бериб , улар корхона орқали лойихага таъсир этади . Лойиханинг мавжуд шарт - шароит ва уларни ривожидан ажралиб бўлмайди . Демак , олдиндан лойиханинг бевосита мухитини ( яъни , корхонанинг ўзини ) ва атроф мухитини ( яъни , корхона атрофини ) хисобга олиш керак . Уларнинг ўзгариши , натижасида , лойиха муваффақияти учун хал қилувчи ўринни эгаллаши мумкин . Лойиха тушунчаси. Лойиха тахлилига адабиётларда турлича тарифлар берилган. Биз улардан энг соддасини келтирамиз. Лойиха чекланган вақт давомида хамда

www.arxiv.uz белгиланган бюджет билан олдинга қўйилган мақсадларга эришишга хизмат қилувчи ўзаро боғланган тадбирлар мажмуидир. Тармоқларда яратилаётган объектлар шу қадар мураккабки, уларни амалга ошириш ишлари лойиха эмас, балки дастур доирасида олиб борилади. Дастурлар узоқроқ муддатга, кенгроқ кўламга эга бўлиб, асосий мақсадга хизмат қилувчи бир неча лойихани ўз ичига олиши мумкин. Бу лойихалар дастурнинг хизмат муддати ва кўлами бўйича бир нечтани ташкил этиб, мақсади, тури бўйича ўзаро фарқ қилиши мумкин. Лойиханинг асосий элементлари қуйидагилардир: Фикр муамм о,вази фа)  Амалга ошириш, воси- талари Б)  Амалга ошириш мақ- садлари (кутилаётган в) натижалар) Лойиха атамаси билан қуйидаги тушунчалар ўзаро боғланган:  лойиха даври (босқичи);  лойиха тахлили;  лойиха менежменти;  лойихани молиялаштириш. Лойихаларнинг асосий хусусиятлари қуйидагилардир: 1. Ўлчамчилик – лойиха бўйича фаолият ва кутилаётган натижаларни миқдорий ифодалаш имкониятларини мавжудлиги.

www.arxiv.uz 2. Вақт бўйича чекланганлиги – лойихани ишлаб чиқиш хамда амалга ошириш муддатларининг чекланганлиги. 3. Алохида фаолият турлари билан боғлиқ ходисаларнинг аниқ белгиланган кетма-кетлиги. 4. Мақсадга йўналтирилганлиги. Хар бир лойихани белгиловчи 4-асосий омил мавжуд: 1. Лойиха кўлами (кичик лойиха, мегалойиха)  кичик лойиха – кўламига кўра катта бўлмаган содда ва чекланган хажмдаги, (қиймати 15 млн. АҚШ долларигача бўлган лойихалар);  мегалойихалар мақсадли дастурлар бўлиб, мақсадлар умумийлиги, ресурслар ва вақт бўйича ўзаро боғланган бир неча лойихани ўз ичига олади. Бундай лойиханинг қиймати 15 млн.доллардан 1 млрд. гача ёки мехнат сиғими 20 млн. киши соатидан кўп бўлади. 2. Амалга ошириш муддатлари (қисқа муддатли, ўрта муддатли ва узоқ муддатли лойихалар). 3. Сифатли (деффектсиз лойиха). 4. Ресурсларнинг чекланганлиги (мультилойиха). Шунингдек, модуль лойихалар, халқаро ва инвестиция лойихалари фарқланади. Биз ушбу қўлланмада инвестиция лойихаларини кўриб чиқамиз ва Жахон банки томонидан инвестиция лойихаларини бахолашда қўлланиладиган баъзи тартибларга асосланган холда фикр юритамиз. Инвестиция лойихалари тушунчаси икки маънода қўлланилади:

www.arxiv.uz 1. Белгиланган мақсадларни амалга оширишга қаратилган хатти- харакатлар мажмуини амалга оширишни кўзда тутувчи иш, фаолият, тадбир сифатида. 2. Бу фаолиятни амалга ошириш учун зарур бўлган ташкилий- хуқуқий ва хисоб-молия хужжатлари тизими сифатида. Лойиха хаёт даврининг асосий босқичлари Лойиха юзага келган вақтдан токи у тугатилгунга қадар ўтган вақт оралиғига лойиханинг хаёт даври, лойиха босиб ўтиши лозим бўлган холатларга эса фазалар, босқичлар дейилади. Лойихалар хаёт даври(ЛХЦ) нинг қуйидаги боскичлари фарқланади: 1. Инвестиция олди босқичи. а) инвестиция имкониятларининг тахлил; б) дастлабки техник-иқтисодий асослаш; в) техник-иқтисодий асослаш; г) инвестиция имкониятлари тўғрисида доклад. Инвестиция босқичи. а) музокаралар олиб бориш ва шартномалар тузиш; б) лойихалаштириш; в) қуриш(қурилиш ишларини амалга ошириш); г)маркетинг; д) ходимларни ўқитиш. 3. Эксплуатация босқичи.

www.arxiv.uz а)қабул қилиш ва ишга тушириш; б)ускуналарни алмаштириш (янгилаш); в)кенгайтириш, инновация. Мехнат сиғимига кўра ЛХЦ ни қуйидагича тасаввур қилиш мумкин: Босқичла р Конц епц ия Режа лашт ири ш Лойихал аштири ш Қури лиш Якун лаш Вақт 3 % 5% 20% 60% 12% Лойиханинг концепциясини ишлаб чиқиш лойиханинг якуний мақсадлари ва бу мақсадларга эришиш йўлларини белгилашни ўз ичига олади. Бунда муқобил мақсадлар кўриб чиқилади, хажмлар, муддатлар, фойда хажми миқдоран солиштирилади. Лойихани яшовчанлигини бахолаш дастлабки техник-иқтисодий асослаш мазмунини ташкил этади. Бунда бир неча муқобил вариантлар кўриб чиқилади ва қиймати хамда фойда бўйича бахоланади. Лойихани режалаштириш босқичида лойиха бўйича ишлар режаси тузилади. Бу режада ишларнинг таркибий ва вақт бўйича босқичлари, ижрочилари аниқланади. Биз фақат инвестиция олди босқичини ўрганамиз, холос. ЛХЦни характерлаган холда қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин: 1. Лойиха ғояси. 2. Муаммо тахлили (мақсадлар, талаблар, вазифалар).

www.arxiv.uz 3. Концепцияни ишлаб чиқиш (ишлаб чиқишга қўйилган талаблар, амалга ошириш имкониятлари тахлили, муқобил концепциялар). 4. Лойихани ишлаб чиқиш. 5. Лойихани амалга ошириш (иш хужжатлари, харид, синов, қабул қилиш). 6. Эксплуатация (натижалар синови, техник хизмат кўрсатиш). 7. Тугатиш (демонтаж, сотиш, ривожлантириш хақида қарор қабул қилиш ва янги лойиха). Лойихани ишлаб чиқишнинг турли босқичларида турли даражадаги аниқликка, эришилади ва хатоликка, қалтисликка йўл қўйилади.

www.arxiv.uz Лойиха мухити. Корхонанинг лойихага таъсирини яъни лойиханинг ички мухити омилларини кўриб чиқамиз. Корхона рахбарияти – лойиханинг мақсади ва асосий талабларини аниқлашнинг бош манбаи хисобланади. Корхонанинг ривожланиш стратегиясидан келиб чиқиб, рахбарият мутахассисларнинг алохида талабларини умумлаштиради. Бунга рахбариятнинг махсус талаблари қўшилади, лойихани амалга оириш талаби, бўлинмалар ва корхона мутахассислари ва х. томонидан лойиханинг мақсад ва талабларини тўғрилаш (корректировка) тартиби ва услубияти. Молия сохаси – махсулотни серияли ишлаб чиқариш ва лойиха харажатларини қоплаш учун калкуляциялар хисоби билан лойиханинг бюджет доирасини хамда лойихани молиялаштириш усуллари ва манбаларини аниқлайди. Сотиш сохаси – лойиханинг мухим талаб ва шартларини ташкил қилади, бу эса сотиш бозорлари ва сотиб олувчиларни қарорлари билан аниқланадиган, рақобатчиларнинг мавжудлиги ва харажатлар билан боғлиқ. Тайёрлаш сохаси – ишлаб чиқариш воситалари бозори билан боғлиқ ва ўзининг махсус талабларини олдинга суради, масалан: технология ва ускуналардан фойдаланиш бўйича тавсиялар, туриб қолган ишлаб чиқариш майдонларини ишга тушириш талаби, маълум технологик жараёнлардан воз кечиш, ишлаб чиқариш воситалари бозори имкониятларининг лойиха талабларига мос келиши ва хаказо. Моддий таъминот сохаси – хом ашё ва ярим тайёр махсулотлар бозори билан боғлиқ ва мақбул нархларда хом ашё, материал ва ускуналар билан таъминлаш имкониятидан келиб чиқиб, лойихага ўзининг талабларини қўяди. Инфраструктура сохаси – турли хизматлар бозори билан боғлиқ ва лойихага ва унинг таъминотига ўз талабларини қўяди. Бунга, рекламага,

www.arxiv.uz транспортга, алоқа телекоммуникацияга, информацион ва бошқа тур таъминотга бўлган талаблар киритилади. Ишлаб чиқариш чиқиндиларидан фойдаланиш ва улардан фойдаланиш сохаси – атроф мухит химояси хизмати ва талаблари хамда ишлаб чиқариш чиқиндиларидан оқилона фойдаланиш билан боғлиқ. Корхонанинг бошқа бўлинмалари томонидан хам бошқа талаблар хам бўлиши мумкин. Лойиха рахбари, унинг жамоаси ва лойиха менежменти ва вазифаларига қуйидагилар киради: лойихага бўлган жами талабларни йиғиш; барча алоқадор қатнашчилар лойиха маълумотлари билан таъминлаш; талабларни қондириш имкониятлари ва даражасини аниқлаш; лойиха талаблари ва уларнинг ўзгаришлари тўғрисида маълумотларни йиғиш шакли ва кўламини аниқлаш; лойиха мухити динамикаси башоратининг шаклланиши; приоритетларни бахолаш меъёрлари ва талаблар иерархиясининг шаклланиши; бажариш учун мажбурийларда «майда истаклар»гача. Корхона мухити хам лойихага хам корхона ичидан хам бевосита катта таъсир кўрсатади. Корхона мухитига қуйидагилар киради: Сиёсий характеристикалар ва омиллар: сиёсий барқарорлик; лойиханинг хукумат томонидан қўллаб-қувватланиши; миллийлининг юзага чиқиши; жиноятчилик даражаси; иштирокчи мамлакатлар билан савдо баланси; харбий бирлашмаларда иштирок этиш. Иқтисодий омиллар: миллий хўжалик структураси;жавобгарлик ва мулкий хуқуқлар турлари, жумладан, ер хуқуқи; тариф ва солиқлар, суғурталаш; инфляция даражаси ва валюта барқарорлиги; банк тизимининг ривожланганлиги; инвестициялар ва капитал қўйилмалар манбалари; тадбиркорлик эркинлиги ва хўжалик мустақиллиги даражаси; бозор инфраструктураси ривожланганлиги; бахолар даражаси; бозорлар холати; савдо, инвестициялар, ишлаб чиқариш воситалари, хом ашё ва махсулотлар, ишчи кучи ва бошқалар.

www.arxiv.uz Жамият – унинг характеристикалари ва омиллари: хаёт даражаси ва шароитлари,таълим даражаси; кўчиб юриш эркинлиги, «кириш-чиқиш», мехнат қонунийлиги, чиқиш (забастовка)ларни тақиқлаш; соғлиқни сақлаш ва медицина, дам олиш шароитлари; жамоат ташкилотлари, пресса, телевидение; махаллий ахолини лойихаларга муносабати. Қонун ва хуқуқ: инсон хуқуқлари; тадбиркорлик хуқуқлари; мулкка эгалик хуқуқлари; суғурта ва имтиёзлар бериш тўғрисидаги қонун ва норматив актлар. Фан ва техника: фундаментал ва ёрдамчи фанларнинг ривожланиш даражаси; информацион технологиялар ва компьютерлаштириш даражаси; саноат ва ишлаб чиқариш технологиялари; энергетик тизимлар; транспорт тизимлари; алоқа ва коммуникация. Маданият: саводхонлик даражаси; тарих, маданият, урф-одатлар, дин; маданий талаблар; хаёт таълимоти, иш, дам олиш, спорт ва бошқалар.; натижалар сифатига ва мехнат шароитларига бўлган талаблар даражаси. Табиий ва экологик омиллар: табиий иқлим шароитлари; харорат, ёғинлар, намлик, шамоллар, денгиз сатхидан баландлик, сейсмиклик, ландшафт ва монография ва бошқалар; табиий ресурслар, транспорт тизимлари билан алоқа ва жойлашув; сифат бўйича стандартлар; хаво йўллари, сув манбалари ва тупроқ қатлами; атроф мухитга санитар талаблар; атроф мухитни мухофаза қилиш бўйича қонунчилик; тенденциялар таснифи ва экологик тизимларнинг холати: хаво, сув ва тупроқ. Инфраструктура характеристикалари ва омиллари: транспорт воситалари. Алоқа ва коммуникация, юк ташиш, ЭХМ тармоқлари ва информацион тизимлар; энергия таъминоти; алоқа хизматлари; хом ашё ва хизматлар; хўжалик тармоқлари, логистика ва материал техник таъминот; саноат инфраструктураси; хизмат кўрсатувчи тизимлар ва бошқалар. Лойиханинг ўзига ва хусусан унинг муваффақиятли амалга оширилиш жараёни лойиханинг ички мухитига катта таъсир кўрсатади. Ушбу омиллар қуйидагилардир:

www.arxiv.uz Махсус ташкиллаштирилганлик: лойиханинг асосий иштирокчилари, хуқуқлар, тақсимот, жавобгарлик ва мажбуриятлар орасидаги ўзаро алоқани аниқлаб беради, хамда лойихани амалга ошириш муваффақиятига таъсир қилади. Лойиха иштирокчилари – лойихани амалга ошириш жараёнида турли хил қизиқишларни ва амалга ошириб, мақсад ва рағбатга мос равишда ўз талабларини шакллантиради ва ўзларини қизиқишлари, қобилиятлари ва лойиха «жалб қилинганлик» даражаси билан лойихага таъсир кўрсатади. Лойиха жамоаси – лойиханинг «ақл маркази», мотори ва ишни бажарувчи аъзоси бўлиб, лойиханинг ривожи ва муваффақияти кўп жихатдан унга боғлиқ. Лойихани бошқариш услуби – лойиха жамоасида психологик климат ва атмосферани аниқлайди, унинг ижодий активлиги ва ишчанлигига таъсир қилади. Коммуникация усуллари ва воситалари – лойихада жалб қилинган иштирокчилар орасида информация алмашинувининг тўлалиги, ишончлилиги ва тез хамда самарадорлигини аниқлаб беради. Аслида бу «лойиханинг нерв тизими» бўлиб унинг муваффақияти кўп жихатдан мукаммаллаштириш даражасига боғлиқ. Лойиханинг иқтисодий шартлари – лойиха бюджети ва харажатлари, лойиха ичида амал қилувчи ва унинг асосий қиймат характеристикаларини аниқловчи бахолари, солиқ ва тарифлари, Хатарчилик ва суғурта, рағбат ва имтиёзлари ва бошқа иқтисодий омиллар билан боғлиқ. Лойиханинг ижтимоий шартлари - қуйидагилар билан характерланади: лойиха иштирокчиларига стандарт хаётий шартларини таъминлаб бериш; маош даражаси; коммунал хизматлар таъминлаш; ижтимоий шартлар (мактаб, боғча, тиббий хизматлар ва б.) билан таъминлаш, мехнат шартлари ва техник хавфсизлиги; суғурта ва ижтимоий таъминот ва б. 4.1-жадвал

www.arxiv.uz Лойиха Лойиха мухитини таъсир қилиш сохалариСиёсат И қтисод Ж амият қонун ва хуқуқ М аданият Табиат Экология И нфраструктура Ф ан ва техника ижтимоий иқтисодий ташкилий инновацион инвестицион 3 3 2 1 1 3 3 3 2 3 3 2 2 1 2 3 3 3 2 3 3 2 3 3 1 1 0 2 1 3 2 1 1 1 3 2 1 1 1 3 1 1 2 3 2 Қолган омилларга қуйидагиларни киритиш мумкин: Атроф мухитга лойиха натижаларининг таъсири; Техник шартлар: лойиханинг қабул қилинган асосий технологиялари; ускуна, машина ва б. Лойиханниг компьютерлаштириш ва информатизациялаштириш даражаси. Ташкиллаш, лойиханинг хужжатлаштириш тизими юқорида келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, лойихани атроф мухит билан алоқалари чуқурлашиб бормоқда, лекин мухим омилларни таъсир қилиш даражаси турли хил лойихалар учун хар хилдир. Лойиханинг солиштириладиган кўламларда асосий тур ва кўринишлари учун лойиханинг мухим омиллари таъсири даражаси тўғрисидаги эксперт маълўмотлар келтирилган. Таъсир қилиш бахолари: 0-таъсир қилмайди; 1-кучсиз таъсир қилади; 2-ўртача таъсир қилади; 3-кучли таъсир қилади.

www.arxiv.uz Ушбу маълумотлар тахлилидан қуйидаги қизиқарли хулосаларин чиқариш мумкин:  ташқи мухит таъсирига энг кўп ижтимоий ва инвестицион лойихалар, кейин ташкилий, иқтисодий, энг кам даражада – инновацион лойихалар дучор бўлган;  лойихага энг кўп қуйидагилар таъсир этади: иқтисодиёт ва қонун ва хуқуқ, кейин маданият, фақат кейингина, сиёсат ва жамият;  лойиха энг кам табиат, экология ва инфрастрктурага таъсир қилади. Лойиха иштирокчиларининг таркиби. Уларнинг роли, лойиханинг тури, қурилиш кўлами ва мураккаблигига боғлиқ холда вазифа ва жавбгарликни тақсимлаш хамда лойиханинг хаётий цикли фазаларига боғлиқ холда шундай қилиб, лойиханинг вазифалари бўйича унинг бутун хаётий цикли давомида амалга ошириш доимий бўлиб хисобланади, иштирокчилар таркиби эса унинг роли жавобгарлик ва мажбуриятларни тақсимлаш ўзгариши мумкин. Бу ерда умум қабул қилинган қаттиқ регламентлар йўқ. Қуйида лойиха иштирокчилари ва уларнинг вазифалари санаб ўтилган. Ташаббускор – лойиханинг бош ғояси бўлган томон, унинг лойихани амалга ошириш бўйича бошланғич асослари ва таклифлари. Ташаббускор сифатида лойиханинг келажакдаги иштирокчиларидан деярли хар қайси майдонга чиқиши мумкин, лекин натижада лойихани амалга ошириш бўйича ишбилармонлик ташаббуси лойиха буюртмачисидан келиб чиқиши керак. Буюртмачи – асосий томон бўлиб, у лойихани амалга ошириш ва унинг натижаларига эришишдан манфаатдор. Лойиханинг янги эгаси ва натижалардан фойдаланувчидир. Буюртмачи лойиханинг асосий талаблари ва кўламини аниқлаб беради, ўз воситалари ёки жалб қилувчи инвесторлар воситалари хисобига лойихани молиялаштиради, лойихани асосий бажарувчилари билан шартномалар тузади. Бу шартномалар бўйича жавобгар бўлади, лойиханинг барча иштирокчилари орасидаги ўзаро муносабатлари жараёни бошқаради. Лойиха бўйича бутун жамият ва қонун олдида жавобгар хисобланади.

www.arxiv.uz Инвестор(лар) – лойихага инвесторлар киритувчи томонлар, масалан, кредит йўли билан. Инвесторлар мақсади лойихани амалга оширишдан ўз инвестициялари бўйича максимал фойда. Агар буюртмачи ва инвестор битта шахс бўлмаса, унда инвестор сифатида одатда банклар, инвестицион фондлар ва бошқа ташкилотлар чиқади. Инвесторлар буюртмачи билан алоқага киришади, контрактлар бажарилишини назорат қилади ва лойихани амалга оишириш бўйича бошқа томонлар билан хисоб-китобларни бажаради. Инвесторлар лойиханинг тенг хуқуқли шериги ва унинг мулклари эгаси бўлиб, буюртмачи билан шартнома ёки кредит келишуви бўйича, уларга барча воситалар тўланмагунча, ўз инвестициялари хисобига хосил қилинади. Лойиха объектлари ва субъектлари. Лойиха рахбари – юридик шахс бўлиб, унга буюртмачи ва инвестор лойихани бошқаришда, ишларни бошқаришда хисобот беради: режалаштириш, назорат ва лойиханинг барча иштирокчилари ишларини бошқариш. Лойиханинг рахбарининг вазифалари ва жавобгарликлари таркиби буюртмачи билан бўлган шартнома асосида аниқланади. Лекин лойиха рахбари ва унинг жамоаси олдида одатда белгиланган муддатлар, бюджет ва сифатга амал қилиб лойиханинг маълум мақсад ва натижаларига эришгунча лойиханинг хаётий цикли давомида умум фаолият рахбарлиги ва ишлар координатицияси вазифаси қўйилади. Лойиха жамоаси – махсус ташкилий структура бўлиб, лойиха рахбари томонидан бошқарилади ва лойихани амалга ошириш даврида шакллантирилади. Лойиха жамоаси вазифаси – лойиханинг мақсадлари самарасига эришишда лойиханинг бошқарув вазифаларини амалга ошириш. Лойиха жамоаси таркиби ва вазифалари лойиханинг кўлами, мураккаблиги ва бошқа характеристикаларга боғлиқ; лекин хар қандай холатда жамоа ўзларига юклатилган барча мажбуриятларни юқори профессионал даражада таъминлаб бериши керак.

www.arxiv.uz Шартномачи – лойиханинг томони ёки иштирокчиси бўлиб, буюртмачи билан ўзаро муносабатда бўлади, шартнома бўйича ишларни бажаралиши учун жавобгарликни ўз бўйнига олади – бу лойиханинг тўлиқ ёки бир қисми бўлиши мумкин. Шартномачи мақсади – мумкин бўлган энг юқори фойда олиш. Асосий шартномачи вазифаларига буюртмачи билан шартнома тузиш, субшартномалар билан шартнома тузиш ва танлаш, уларнинг ишларини бошқарувини таъминлаш, бажарувчилар ишларини қабул қилиш ва тўлаш. Шартномачи сифатида лойиха рахбари ёки лойиханинг бошқа актив иштирокчилари чиқиши мумкин. Субшартномачи – юқорироқ даражадаги шартномачи ёки субшартномачи билан шартнома алоқаларига киришида. Шартнома бўйича иш ва хизматларни бажаришга жавобгардир. Лойихаловчи – юридик шахс бўлиб, лойиха доирасида лойихавий изланиш ишларини шартнома бўйича бажаради. Лойиханинг асосий шартномачиси ёки бевосита буюртмачи билан шартнома алоқаларига киришади. Асосий воситачи – юридик шахс бўлиб, унинг таклифи буюртмачи томонидан қабул қилинган. Шартнома асосида ишларни бажаралишига жавобгар. Алохида ишлар ва хизматларни бажаришга субвоситачилар билан шартномалар тузади ва танлайди. Қурилиш лойихаларида асосий воситачи вазифасини одатда қурилиш ёки лойиха-қурилиш фирмалари ва ташкилотлари бажаради. Таъминотчилар – субшартномачилар, улар шартнома асосида турли хил етказиб бериш ишлари – материаллар, ускуналар, транспорт воситалари ва бошқаларни амалга оширади. Рухсатнома берувчилар – ташкилотлар бўлиб, ер майдонига эгалик қилиш хуқуқи, савдо қилиш, маълум турдаги иш ва хизматлар ва хоказолар учун рухсат беради. Хукумат ташкилотлари – ўз манфаатларини лойиха иштирокчиларида солиқ солиш йўли билан қондирувчи томон бўлиб, лойихани амалга ошириш

www.arxiv.uz билан боғлиқ. Экологик, ижтимоий ва бошқа умумий ва давлат талабларини олға суради ва қўллайди. Ер майдони эгаси – юридик ёки жисмоний шахс бўлиб, лойиха жалб қилинган ер майдони эгасидир. Ерга эгалик қилиш ёки фойдаланиш хуқуқини шартнома асосида беради ва буюртмачи билан алоқага киришади. Лойиханинг якуний махсулоти ишлаб чиқарувчиси – хосил бўлган асосий фоизлардан фойдаланишни амалга оширади ва якуний махсулотни ишлаб чиқаради. Асосий мақсад – тайёр махсулотни истеъмолчиларга сотишдан даромад олиш. Лойиханинг барча босқичларида иштирок этади ва лойиханинг асосий иштирокчилари билан ўзаро муносабатга киришади. Унинг роли ва вазифаси лойиханинг якуний натижаларида мулк хиссасига боғлиқ. Кўп холларда лойиха буюртмачиси ва инвестордир. Якуний махсулот истеъмолчилари – юридик ва жисмоний шахслар бўлиб, махсулот сотиб олувчилари ва фойдаланувчиларидир, ишлаб чиқарилаётган махсулот ва кўрсатилаётган хизматларга талабларни белгилаб унга талабни шакллантиришади. Лойиха харажатлари истеъмолчилар воситалари хисобига қопланади ва лойиханинг барча иштирокчилари фойдаси шаклланади. Лойиханинг бошқа иштирокчилари. Лойихани амалга оширишга лойиха мухитининг бошқа томонлари хам таъсир кўрсатиб, улар лойиха иштирокчилари бўлиши хам мумкин, бу: асосий иштирокчиларнинг рақиблари; лойихани амалга оширишда иқтисодий манфаатлари тўқнашадиган ижтимоий гурухлар ва ноиқтисодий лойиха хомийлари; турли инженерлик ташкилотлари, (лойихага жалб этилган) ва бошқалар. 1) фан сохаси – мақсадлар, вазифалар, иш ва асосий натижалар яъни «лойихани амалга ошириш» учун нима қилиш керак? хамда унинг қулайликлари ва мураккаблиги, белгиланган муддатлари. 2) Лойихани амалга ошириш жараёнига жалб қилинган мулкий алоқалар (нима, қанча туради ва кимга тегишли?).

www.arxiv.uz 3) Лойихани амалга оширишнинг асосий ғоялари (қандай бажариш?) 4) Лойиханинг асосий актив иштирокчилари (ким бажаради ?) 5) Лойиханинг асосий пассив иштирочилари. (лойиха кимга тегишли?) 6) Лойиха иштирокчилари рағбати қандай? (тахлилий даромад, зарар, хатарчилик ва хоказо). Бу саволларга жавоб топиш орқали лойиха иштирокчиларини аниқлаб олиш мумкин, уларнинг мақсадлари, рағбати ва ўзаро муносабатларини белгилайди ва бу асосда лойихани ташкиллаш ва бошқариш бўйича асосли қарорларни қабул қилишга ёрдам беради. Лойиха билан боғлиқ марказий тушунчалардан бири лойиханинг мақсад ва вазифалари хисобланади. Мақсад – бу маълум вақт оралиғида эришилган қониқарли фаолият натижаси. Вазифа – бу миқдорий маълумотлар ёки бу натижа парамертлари тўланиши билан характерланадиган ва белгиланган вақт оралиғида эришиладиган фаолиятнинг қониқарли натижасидир. Демак, агар мақсаднинг эришиши муддати белгиланган ва қониқарли натижанинг миқдорий характеристикалари берилган бўлса, мақсад вазифага айланади. Бундан ташқари шу нарса аниқки, мақсад вазифага нисбатан умумийроқ категория: унга бир қатор масалаларни ечиш натижасида эришиш мумкин. Бундан келиб чиқадики, мақсадларни вазифаларга нисбатан тартиблаш мумкин. Мақсад – бу «лойиханинг умумий вазифасини амалга оширишнинг исботланадиган натижаси ва берилган шартлари». Хар бир лойиха учун бир қатор ўзаро мақсадларини қуриш мумкин. Бу эса лойиха структураси ва унинг иштирокчиларини акс эттиради. Лойиханинг мақсадларига эришиш даражаси аниқлаш имкониятлари учун мос ўлчов (критерия)ларни танлаш зарур. Бу ўлчовлар асосида лойиха мақсадларига эришиш мақсадларида альтернатив қарорларни бахолаш мумкин. Мақсадлар лойиханинг «йўл қўйилган қарорлар сохаси»да бўлиши керак. Бир марта шакллантирилган мақсадлар ўзгармас бир нарса деб қаралмаслиги лозим. Лойихани амалга

www.arxiv.uz ошириш давомида ўзгаришлар таъсири остида лойиха ва олинган оралиқ натижалар атрофида лойиха мақсадлари ўзгаришларга дучор бўлиши мумкин. Шунинг учун мақсаднинг қўйилишини узлуксиз динамик жараён деб қаралиб, унда мавжуд холатлар тенденциялар тахлил қилинади ва зарур вақтда мақсадлар тўғриланиши мумкин. Лойиханинг мақсад таърифи, лойиханинг натижалари тугаш муддати, харажатлар ва мақсаднинг ўзгариш тартиби, ўзаро боғлиқ мақсадлари,иерархияси аниқ бир томонлама белгиланган шаклда ўз аксини топиши керак. Лойиханинг мақсад таърифи лойиханинг мухимлигини белгилайди. Мақсадларини, лойиханинг таркиби, мақсадлари лойихани амалга ошириш жараёнларини режалаштириш ва назорат қилишни аниқлаш ва тушуниб етиш учун лойиха структурасини аниқлаш ва қуриш зарур. Бунинг асосида турли даражада деталлаштириш билан тақдим қилинган лойиханинг ўзаро боғлиқ элементлари ва жараёнларининг жами тушинилади. Лойиха структураси ўзининг турли иштирокчилари учун лойихани режалаштириш ва назорат қилишга зарур ва етарли бўлган лойихани таркибий қисмларига (элемент, модул) бўлимнинг иерархик шаклини билдиради. Лойиха тахлилининг мохияти ва вазифалари Лойиха тахлили – харажатлар ва даромадлар хамда лойиха билан боғлиқ бўлган қалтисликни (таваккалчиликни) тизимли бахолаш ва очиб бериш асосида лойихаларни тайёрлаш, бахолаш ва танлаб олиш усулидир. Лойиха тахлилининг катта қисми лойиха даврининг дастлабки босқичида, яъни уни қабул қилиш ёки қилмаслик тўғрисида қарор қабул қилингунгача амалга оширилади.

www.arxiv.uz Лойиханинг даромадлилигини аниқлаш лойиха тахлилининг вазифаси хисобланади. Даромадлилик эса лойихадан олинадиган даромад билан унга қилинган харажатлар ўртасидаги фарқ сифатида аниқланади. Яъни лойиханинг даромадлилигини аниқлаш учун унинг барча натижаларини аниқлаш хамда лойихадан олинган даромадлар унга қилинган харажатлардан ортиш ёки ортмаслигини хисоблаб кўриш керак. Чунки лойихани амалга ошириш учун бугун қилинаётган харажатлар билан ундан қандайдир вақт ўтгандан кейин олинадиган даромадларни бевосита солиштириб бўлмайди. Лойиханинг кўпгина активлари ва иншоотлари узоқ муддат хизмат қилиши бунинг сабаби хисобланади . Лойиханинг айрим харажатлари ва натижаларини, масалан, қурилиш ишлари харажатларини ўлчаш ва бахолаш осон. Бошқаларини эса ўлчаш осон, лекин бахолаш анча қийин. Масалан: ходимларни ўқитиш харажатлари ва натижаларини миқдорий ва сифат жихатдан ўлчаш осон лекин реал натижаларини бахолаш анча мураккаб. Нихоят, айрим лойихалар натижаларини, масалан лойихаларнинг анъанавий фаолият турларига таъсирини ўлчаш хам, бахолаш хам қийин. Лойиха харажатлари турли хилда бўлиши туфайли лойиха хар хил нуқтаи назардан кўриб чиқилади. 1. Лойиха техник жихатдан асосланганми? 2. Лойиха тижорат талабларига жавоб берадими? 3. Лойиха ўз-ўзини молиявий жихатдан қоплайдими?

www.arxiv.uz 4. У иқтисодий жихатдан ўзини оқлайдими? 5. Лойиха атроф -мухитга қандай таъсир ўтказади? 6. Лойиха махаллий ижтимоий - маданий хусусиятларни хисобга олганми? 7. Лойихани амалга оширишнинг институционал (ташкилий) имкониятлари борми? Ижобий натижалар ялпи харажатлардан ортиш-ортмаслигини аниқлаш зарур. Харажатларни тахлил қилиш учун қуйидаги саволларга жавоб олишимиз керак:  Лойиханинг биз истаган натижаси қандай?  Лойиха харажатларини ким кўтаради ва унинг ижобий натижаларидан ким фойдаланади?  Лойиханинг ижобий натижалари қачон ва қаерда пайдо бўлади? Лойиханинг якуний қиймати тўғрисида тасаввурга эга бўлиш учун лойихага алоқадор бўлган кишиларнинг турли гурухлари олган фойда ва қилган йуқотишларни қандай таққослаш ва жамлаш керак? Бу лойиханинг якуний ижобий натижаси бошқа мумкин бўлган лойихалар натижасидан нимаси билан фарқ қилади? Лойиха тахлили лойихани шакллантириш жараёнининг ўзидаёқ унинг турли жихатлари таъсирини ва ролини ўзгартириш имконини беради. Хар қандай янги ахборот, агар фойдали бўлса, илгари қабул қилинган қарорларни ўзгартириш учун сабаб бўлиши мумкин.

www.arxiv.uz Демак, лойиха-смета хужжатлари лойиха тахлили жараёнида, яъни лойиханинг турли жихатларини кўриб чиқиш натижалари ва янги олинган ахборотлардан келиб чиқиб, илгари берилган бахоларни тузатиш билан бирга ишлаб чиқилади. Лойиха тахлили тузилмаси Лойиха тахлилида даромадлар ва харажатлар қуйидаги 7 нуқтаи назардан туриб бахоланади ва улар лойиха тахлилининг 7 бўлимини ташкил этади. 1. Техник тахлил: лойиха техник жихатдан асосланганми? 2. Тижорат тахлили: лойиха махсулотига бозорда талаб борми? 3. Молия: молиявий жихатдан лойиха яроқлими? 4. Лойихага қилинган харажатлар ундан фойдаланувчи (истеъмолчи)лар хисобига қопланадими ? 5. Экология: лойиха атроф-мухитга кандай таъсир кўрсатади? 6. Институционал ривожланиш: лойиха учун масъул бўлган ташкилотлар уни амалга ошириш ва эксплуатация қилишга қодирмилар? 7. Лойиханинг ижтимоий ва маданий талабларга мослиги: Лойиха махаллий шароитларга мосланганми? Лойиха ахолининг айрим гурухларига таъсир кўрсатадими ? 8. Иқтисод: лойиханинг ижобий натижалари уни амалга ошириш ва эксплуатация қилиш харажатларидан ортиқми ? Лойихада таваккалчилик даражаси қандай ?

www.arxiv.uz Лойиха тахлилининг хар бир бўлими ўз услубига эга хамда кўрилаётган харажат, даромад ёки бошқа омиллар характерига кўра миқдор ёки сифат кўрсаткичлари тўғрисидаги фойдаланиладиган ахборот хажми ўзгариб туради. Хатто тахлилнинг миқдорий жихатларига тегишли бўлган молиявий лойихалар хам прогнозлашга хос бўлган ноаниқлик омилларидан келиб чиқувчи сифат элементларига эга. Яъни лойиха тахлили лойиханинг келажак холатлар тўғрисидаги фикрларнинг ўзгаришига таъсирчанлигини хисобга ола билиши керак. Давлатнинг иқтисодий фаолияти ва инвестиция лойихалари Лойиха тахлилининг турли бўлимлари доирасидаги тадқиқотлар лойиханинг ўзаро келишиб олинган вазифаларидан келиб чиқиб олиб борилиши лозим. Кўпинча бу вазифалар, худуддаги махаллий шароитлар лойихани амалга оширишга кўрсатадиган таъсирни хисобга олган холда алохида секторларни ривожлантириш дастурларини акс эттиради. Бу вазифалар характерига, шунингдек, қуйидагилар хам таъсир кўрсатади:  турли тадбирларни ўтказишни кимга (давлат ёки хусусий секторга) топшириш тўғрисида жамиятнинг хохиш-иродаси.  давлат лойихалари олдига қўйилган мақсадлар бўйича ижтимоий гурухларнинг ўзаро келишувга эришишига ёрдам берувчи жараёнлар. Илмий тадқиқотлар якунлари хамда тўпланган тажриба шуни кўрсатадики, давлатнинг фаоллилиги кўламларини қисқартириш хамда давлат дастурларини хусусий иқтисодий фаолият учун қулай сиёсий

www.arxiv.uz шароитлар яратишга йўналтириш фойдалироқ бўлар экан. Бозор иқтисодиётига эга давлатларда хам, шунингдек, собиқ социалистик давлатларда хам сиёсатчилар ва иқтисодчилар давлатнинг нафақат бевосита давлат корхоналари фаолиятидаги ролига, шу билан бирга давлат анъанавий иштирок этиб келган инфратузилма ва ижтимоий хизматлар сохасидаги ролига хам иккиланиш (шубха) билан қарашади. Хусусий секторнинг бу сохаларда иштирок этиш учун интилишига бош сабаб менежерлар шахсан жавобгар бўлган шароитда объектлар фаолияти самарадорлигини ошириш имконияти мавжудлиги хисобланади. Хусусий инвесторлар маиший хизматларга муваффақиятли жалб қилинган холларда молиявий ресурсларга эга бўлиш имкониятлари кенгайишидан хам маълум маънода манфаатдорлик келиб чиқади. Пухта ўйланган макроиқтисодий сиёсат юритаётган мамлакатларда инвестицияланган капиталлардан келадиган даромад анча юқори. Иқтисодиётдаги хатоликлар нисбатан катта бўлмаган мамлакатларда инвестициялардан келадиган самара 10%дан анча ортиқ ва 20%гача хамда ундан хам кўпроққа етади. Нотўғри макроиқтисодий сиёсат юритаётган (шунингдек, валюта мукофоти юқори бўлган) мамлакатларда инвестициялардан келадиган самара (қайтим) бор-йуғи 10% га етади ва кўпинча ундан хам паст бўлади. Макроиқтисодий сиёсатни тўғри ва нотўғри олиб бораётган хар иккала гурух давлатларида хам хусусий, хам давлат инвестицияларидан олинадиган фойда жами инвестицияларнинг миллий хажмидаги давлат

www.arxiv.uz инвестициялари улушига мутаносиб тарзда ўзгаради. Давлат инвестициялари улуши паст бўлган шароитда инвестиция самараси (қайтими) юқори бўлиши, бу улуш 40% гача ва ундан юқори бўлса кескин пасайиб кетиши кузатилади. Кузатилган бу икки қонуният хам давлат фаолиятини ўзгартириш яъни макроиқтисодий хатоликларни қисқартириш ва иқтисодий фаолиятда давлат ролини пасайтириш мақсадга мувофиқ эканлигини кўрсатади. Бир вақтнинг ўзида хусусий секторнинг макроиқтисодий сиёсат мақсадларини белгилашда хамда лойихаларда иштироки кенгайтирилгандагина бундай ўзгаришлардан ютуққа эришиш мумкин. Давлат лойихаларини танлашда хал қилувчи овозга эга бўлган тақдирда хам, хусусий инвестицияларни автоматик тарзда сиқиб чиқармаслиги лозим. Хусусий капитал иштироки учун шароитларни яхшилаш зарурати лойихаларни ким амалга ошириши кераклиги хамда хусусий капитал иштироки кўзда тутилган лойихаларни ким ишлаб чиқиши кераклиги тўғрисида сўров ўтказишни, шунингдек, мавжуд давлат тузилмалари ва сиёсати иқтисодиётнинг янги секторларга хусусий капитални киритишга қай даражада ёрдам бериши ёки тўсқинлик қилишини кўриб чиқиш зарур. Лойиха мақсади, тахлил чизмаси ва режалаштириш барча манфаатдор томонларнинг хамкорлиги жараёнида мунтазам мувофиқлаштириб борилсагина, давлат ихтиёрида қолган лойихалар муваффақиятли амалга оширилиши мумкин. Бу манфаатдор томонлар

www.arxiv.uz жумласига лойиха туфайли зарар кўрувчилар хам, фойда олувчилар хам, лойихани амалга ошириш ва эксплуатация қилиш учун масъул бўлган ташкилот ходимлари хам, шунингдек, давлат бошқарув идоралари, сиёсатчилар хамда молиячилар хам киради. Лойиха вазифалари ва кўламини белгилаш учун хамда лойихани тайёрлашда, бошқаришда, ишлаб чиқариш графигини ўрнатишда турли гурухларнинг ролини ва масъулиятини аниқлаш учун бу гурухлар иштирокида (хамкорлигида) режалар ишлаб чиқиш жараёнидан тобора кўп фойдаланилмоқда. Лойиха тахлилининг етти бўлими лойиханинг барча жихатларини хар томонлама бахолаш имконини беради. Бунга, шубхасиз, лойиха тахлили жараёнида хамкорлик қилаётган гурухлар таркиби хам таъсир кўрсатади. Лойихаларни режалаштиришга бундай ёндашув икки томонлама устунликка эга. Биринчидан лойихаларни хамкорликда режалаштириш ўзаро келишувга эришишга ёрдам беради хамда иштирокчиларни лойиха мақсадлари ва вазифаларига тарафдорликларини таъминлайди. Тажриба шуни кўрсатадики, бундай режалаштирилган лойиха муваффақиятли ва яшовчан бўлади. Иккинчидан, турлича манфаатларга эга бўлган иштирокчиларнинг жалб қилиниши экспертлар гурухлари ўртасида лойиха харажатлари ва натижаларининг нисбий қиймати тўғрисидаги тортишувларга нисбатан самаралироқдир.

www.arxiv.uz Иқтисодиётни ривожлантиришнинг турли лойихалари шундай натижаларга олиб келадики, уларни объектив бахолаб бўлмайди (масалан, хàéâîíîò òóðëàðèíèнг éўқîëèá êåòèøè). Àãàð ðåæàëàøòèðèø жараёнига манфаатдор томонлар, керак бўлса, махаллий ахоли ва халқаро жамият жалб этилса, илгари ечилиши гумон бўлган муаммоларни ечиш учун хам имкон топилиши мумкин.

www.arxiv.uz Қисқача хулосалар Лойиха-чекланган вақт давомида хамда белгиланган бюджет билан олдинга қўйилган мақсадларга эришишга хизмат қилувчи ўзаро боғланган тадбирлар мажмуидир. Лойиханинг асосий хусусиятлари ўлчамлилик, вақт бўйича чекланганлик, бажариладиган ишларнинг кетма-кетлиги, мақсадга йўналтирилганлик кабилар хисобланади. Лойиха юзага келган вақтдан токи тугатилган вақтга қадар бўлган вақт лойиха хаёт даври дейилади, у инвестиция олди босқичи, инвестиция босқичи ва эксплуатация босқичидан иборат. Лойиха тахлили харажатлар ва даромадлар хамда лойиха билан боғлиқ бўлган қалтисликни тизимли бахолаш, очиб бериш асосида лойихаларни бахолаш ва танлаб олиш усулидир. Лойиха даромадлилигини аниқлаш лойиха тахлилининг асосий вазифаси бўлиб, бунинг учун лойиха бўйича барча даромадлар унга қилинган барча харажатлар билан солиштирилади. Лойиха тахлилида даромадлар ва харажатлар қуйидаги етти нуқтаи назардан туриб бахоланади: техник тахлил, институционал тахлил, экологик тахлил, ижтимоий тахлил, тижорат тахлили, молиявий тахлил, иқтисодий тахлил. Лойихаларни амалга оширишда давлатнинг бевосита иштирокини қисқартириш ва унинг фаолиятини хусусий иқтисодий фаолият учун қулай шароит яратишга йўналтириш зарур.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модеринизация ва ислох этишдир. Т. Ўзбекистон 2005. 96 б. Кожухар И.О. практикум по экономической оценке инвестиций. Учебное пособие.2-е изд.М: Издательско -товговая корпорация «Дашков и К о» 2006 –148 стр. 3.Тимченко Т.Н. Экономическая оценка инвестиций. Учебное пособие.М: Издательство РИОР 2005 –63 стр. 4. Волков А.С. Марченко А.А. Оценка эффективности инвестиционнўх проектов.Учебное пособие.М:Изд.РИОР,2006 –111 стр. 5.Графова Г.Ф., Гуськов С.В. Экономическая оценка инвестиций. Учебное пособие –М: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К о»2006 –138 стр. 6.Аньшин В.М. «Инвестиционнўй анализ»М.2004. 7.Черняк.В.З. «Управление инвестиционнўми проекта»М.2004. 8.БирманГ, Шмидт.С. «Капиталовложения: Экономический анализ инвестиционнўх проектов»перевод с английского М.2003. Интернет маълумотлари WWW . ceep . uz . WWW . bearingpoint . uz . WWW . pca . uz . www.makroiqtisodiyot.narod.ru www.nigorabonu.narod.ru

Похожие

Лойиха тахлили билан боғлиқ иқтисодий концепциялар

Лойиҳа таҳлили концепцияси

Туризмда маркетинг концепцияси

Маркетингнинг мақсади, концепцияси, функциялари

Молиявий натижалар тахлили