Меҳнат, иш ҳақи ва хизматчилар билан боғлиқ муомалалар аудити - Экономика - Рефераты

Меҳнат, иш ҳақи ва хизматчилар билан боғлиқ муомалалар аудити

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

139 KB

Меҳнат, иш ҳақи ва хизматчилар билан боғлиқ муомалалар аудити Режа: 1. Меҳнат ва иш ҳақи билан боғлиқ муомалалар аудитининг вазифалари. 2. Иш ҳақи ҳисоблаш тартиби ва шакллари. 3. Ишчи ва хизматчилар билан қилинган ҳисоб-китоблар аудити. 4. Иш ҳақи билан турли муомалалар аудити. 4. Ҳисобдор шахслар билан олиб борилган муомалалар аудити.

1. Меҳнат ва иш ҳақи билан боғлиқ муомалалар аудитининг вазифалари. Ҳар бир корхона ва ташкилий хўжалик фаолиятини бевосита меҳнат сарф харажатларисиз амалга оширолмайди, чунки ҳар қандай ишлаб чиқариш холати меҳнатни талаб қилади. Корхонада меҳнат интизомини унга риоя қилиш, ишлаб чиқариш маданиятини оширишга, харажатларни камайтиришга қаратилган омил деб баҳоланади. Корхона тўғрисидаги қонунга асосан ҳар бир корхона ва ташкилот меҳнатни ташкил қилиш, такомиллаштириш, меҳнатга ҳақ тўлаш устидан назоратни бевосита меҳнат жамоалари томонидан амалга оширилиши керак. Меҳнат иш ҳақи билан боғлиқ муомалалар аудит назоратидан ўтказилар экан, биринчи навбатда «Меҳнат Кодекси тўғрисида» ги Қонунга асосланган холда ташкил қилиниши керак. Шу билан бирга амалдаги иш ҳақи сарф- харажатлари билан боғлиқ Низом ва йўриқномаларга риоя қилиниши аудитор томонидан текширилиши керак. Аудитор назоратидаги корхонада меҳнат ресурсларининг жойланиши, улардан самарали фойдаланиш истиқболлари белгиланади. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг илғор усулларини жорий қилиниши ўрганилади. Аудит назоратида меҳнатга ҳақ тўлаш усулларидан қандай фойдаланиш даражаси тахлил қилинади. Меҳнатга ҳақ тўлаш холатини аудит назоратида бажарилган иш ва хизматлар учун белгиланган таърифларни, ойлик маошларни тўғрилиги, иш ҳақига мос келиши ўрганилиб чиқилади. Меҳнатга ҳақ тўлашни тўғри ташкил қилинишида иш вақтини тўғри ҳисобга олиш алоҳида аҳамиятлидир. Чунки иш ҳақини ҳисоблаш учун асос сифатида айниқса вақтбай ва иш вақтини ҳисобга олувчи талабларга алоҳида эътибор берилади. Аудит назоратида табелларни юритиш холати, улардаги тегишли белгиларни тўғри текширилганлиги текширилади. Аудит ўтказишда иш ҳақи фондини ташкил топиш манбалари, уни белгиланган ишбай бирлигига мос келиши ўрганилади. Ишчи ва хизматчиларга иш ҳақи

ҳисоблашнинг қайси усулларидан фойдаланиш жорий қилинганлиги ва унинг самарадорлиги, корхона ва ташкилот фаолиятига мос келиши тахлил қилинади. Аудит назоратида корхона моддий жавобгар шахслар билан тузилган моддий жавобгарлик тўғрисидаги шартномалар холати, уларни амалдаги Қонун ва Низомларга мос келиши ўрганилади. Корхона ва ташкилотларда меҳнат, иш ҳақи билан боғлиқ бўлган муомалаларни аудит назоратидан ўтказишдан асосий мақсад, мулк эгасининг, хўжалик раҳбарининг шахсий маъсулиятини ошириш, ички меҳнат тартиб- қоидаларини бажарилишини таъминлашдан иборатдир. Шу билан бирга аудит ўтказиш жараёнида меҳнатни ташкил қилиш, иш ҳақи билан боғлиқ ҳукумат қарорларини бажарилиши текширилади. Аудитор бевосита ишга қабул қилиш тартиби, хужжатларни тўғри расмийлаштирилганлиги, иш ҳақи ҳисоблашда бевосита бажарилган иш ва хизматлар асос қилиб олинганлигини текширилади. Аудитор фақат меҳнат ва иш ҳақи бўйича кам чиқимларни аниқлабгина қолмай, балки уларни бартараф қилиш учун тегишли масалалар беради. Аудитор назоратини ташкил қилишда биринчи навбатда меҳнат интизомига риоя қилиш билан бошланиши мақсадга мувофиқдир. Иккинчидан иш вақтини ҳисобга олиниши ва иш ҳақи ҳисоблашни тўғрилигини аниқлаш билан олиб борилиши, учинчидан иш ҳақи сумаларини бухгалтерия ҳисоби счётларида тўғри кўрсатилиши билан боғлиқ назорат ишларида аниқлигини оширади. Аудитор назорат давомида ишчи ва хизматчиларнинг моддий рағбатлантириш, уларга берилган мукофотлар қайси манбалар ҳисобидан берилганлиги, уларни корхона фаолияти билан боғлиқ холда амалга оширилганлиги ўрганилади. Агар берилган мукофотлар миқдорини белгилаш меъёрлари корхона раҳбари томонидан амалга оширилган бўлса уларни корхона фаолиятини асосий кўрсаткичларига нисбатан тўғри белгиланлигини ўрганади ва ходимларга берилган мукофотларни тўғри ҳисобланганлигини аудит назоратидан ўтказилади.

Мулк шаклидан қатъий назар корхона ва ташкилотларда меҳнат, иш ҳақи билан боғлиқ муомалаларни аудит назоратидан ўтказишдан асосий мақсад, иш вақтидан тўғри фойдаланишни, иш ҳақи суммаларини тўғри ҳисоб-китоб қилиниши ва белгиланган муддатларда берилишини назорат қилишдир. Шу билан бирга аудиторлик назорати давомида меҳнатни тўғри ташкил қилиш, меҳнат, иш ҳақи билан боғлиқ ҳукумат қарорларини бажарилиши ўрганилади. Иш ҳақи билан боғлиқ муомалалар аудит назоратидан ўтказилар экан, асосий эътибор иш ҳақини ҳисоблаш ведемостларига, иш ҳақини ҳисобга олиш хужжатларига эътибор берилиши, уларни тўғри тузилганлигига қаратилиши керак. Меҳнат интизомига риоя қилиниши, ишчи ва хизматчиларни ишга қабул қилишни тўғри расмийлаштиришга аҳамият берилади. Меҳнат, иш ҳақи билан боғлиқ муомалалар аудит назоратида бухгалтерия ҳисоб счетларидаги ёзувларни холати унда кўрсатилган суммаларни тўғрилигини тасдиқловчи хужжатлар билан таққосланган холда олиб борилиши аудит натижаларини тўғрилигини тасдиқлайди. 2. Иш ҳақини ҳисоблаш тартиби ва шакллари. Ўзбекистон Республикасида 1995 йил 21 декабрда «Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси» ни тасдиқлаш тўғрисида Қонун қабул қилинди. Қонуннинг 2-моддасида: «Меҳнат тўғрисидаги қонун хужжатлари ходимлар, иш берувчилар, давлат манфаатларини эътиборга логан холда меҳнат бозорининг самарали амал қилишини, хаққоний ва хавфсиз меҳнат шарт-шароитларини, ходимларнинг меҳнат ҳуқуқлари ва соғлигини ҳимоя қилишни таъминлайди, меҳнат унумдорлигининг ўсишига, иш сифати

яхшиланишига. Шу асосда барча аҳолининг моддий ва маданий турмуш даражасини юксалишига кўмаклашади» деб баҳоланиб қўйилган. Қонунга асосан мажбурий меҳнат таъкидланади. Республика миқёсида ҳар бир шахснинг меҳнат ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, меҳнат тўғрисидаги қонун хужжатларига риоя қилиниши текшируви ва назорат қилувчи органлар томонидан амалга оширилади. Меҳнат сохасидаги давлат бошқарувини Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Вазирлиги ва унинг худудий органлари амалга оширади. Ўзбекистон Республикасининг меҳнат кодексининг 9-моддасида: «Меҳнат тўғрисидаги қонун хужжатларига ва меҳнатни муҳофаза қилиш қоидаларига риоя этилишини текшириш ва назорат қилишни қуйидагилар амалга оширади: 1) ишга махсус вакил қилинган давлат органлари ва унинг инспекциялари; 2) касаба уюшмалари ҳамда уларнинг меҳнатини ҳуқуқ ва техника бўйича инспекциялари. Ўзбекистон Республикаси худудида меҳнат тўғрисидаги Қонунларнинг аниқ ва бир хил ижросини назорат қилиш Республика Бош Прокурорига бўйсунувчи прокурорлар томонидан амалга оширилади». Корхона ва ташкилотларда иш ҳақини ҳисоблаш учун асос бўлиб, ишчи ва хизматчилар томонидан бажарилган иш ҳажми, иш вақти ҳисобланади. Аудитор ўз иш фаолияти давомида бевосита иш ҳақини ҳисоблашнинг қайси усулларидан фойдаланишини аниқлаб олиши керак. Агар ишчиларга иш ҳақи ҳисоблашда ишбай усулидан фойдаланилган бўлса, бажарилган иш ҳажмини тасдиқловчи хужжатлар, уларни расмийлаштириш тартиби аудитор томонидан текширилади. Корхоналар фаолиятида мавсумий характерга эга бўлган ишчиларнинг фаолиятига алоҳида эътибор бериш керак. Уларни муддатларини белгиловчи хужжатлар билан аудитор танишган бўлиши керак. Иш ҳақи билан боғлиқ харажатларни тўғри олиб беришга, назорат

ишларини ташкил қилишга бевосита ташкилот раҳбари ва бош бухгалтери зиммасига юклатилгандир. Корхона ва ташкилотларнинг хўжалик фаолиятида иш ҳақини тўғри ташкил қилиш асосий йўналишлардан бири деб ҳисобланади. Иш ҳақини ҳисоблаш шаклларини тўғри қўллаш унумсизлигини камайтиришга, меҳнат унумдорлигини оширишга яқиндан ёрдам беради. Иш ҳақи ҳисоблашнинг қайси шаклларидан фойдаланиш корхонанинг тузилишига иқтисодий муносабатларига, мулкчилик шаклларига боғлиқдир. Бугунги кунда халқ хўжалик тармоқларида иш ҳақи ҳисоблашнинг қуйидаги шакллари қўлланилмоқда:  Вақтбай иш ҳақи ҳисоблаш усули;  Вақтбай мукофотли иш ҳақи ҳисоблаш усули;  Ишбай иш ҳақи ҳисоблаш усули;  Ишбай мукофотли иш ҳақи ҳисоблаш усули;  Меҳнат шартномаис иш ҳақи ҳисоблаш усули;  Раценкали иш ҳақи ҳисоблаш усули. Иш ҳақи ҳисоблашнинг қайси бир шаклидан фойдаланилмасин, иш ҳақи ҳисоблаш учун асос қилиб иш ҳажми, сифати олинади. Вақтбай иш ҳақи ҳисоблашнинг ўзига хос хусусияти шундаки, бу усулнинг кўпроқ бошқариш ходимлари учун иш ҳақи ҳисоблашда, нон ишлаб чиқариш ташкилотларида кўпроқ қўлланилади. Корхона ва ташкилотларда иш ҳақи ҳисоблаш бухгалтерия ходимларидан катта маъсулиятни талаб қилади, чунки ҳар бир ходимни иш ҳажмини, вақтини тўғри ҳисоб-китоб қилиб иш ҳақи ҳисоблашда бажарилган ишни тасдиқловчи хужжатлар бухгалтерия ўз вақтида таъмирланишини талаб қилади. Агар корхона ишчи ходимларига вақтбай шаклида иш ҳақи ҳисоблаш қўлланилса, иш ҳақи ҳисоблаш учун асос қилиб, иш вақтини ҳисобга олувчи табеллар олинади. Табеллар ҳар бир бўлим, бригада бўйича алоҳида-алоҳида тузилади. Табел-махсус табел юритувчилар ёки раҳбар томонидан белгиланган ходимлар томонидан олиб борилади. Табел бир ойга

мўлжалланган бўлиб, унда ҳар бир ходимнинг исми, фамилияси, лавозими, ишлаган кунлари, соатлари кўрсатилиб берилади ва ҳар бир ойнинг охирида бухгалтерияга топширилади. Табел раҳбар томонидан тасдиқлангандан кейингина ходимларга вақтбай иш ҳақи ҳисоблаш учун асос яратилади. Табелда ходимнинг ишлаган иш вақти, хизмат сафари кунлари, ишга яроқсиз кунлари, меҳнат таълими кунлари кўрсатилади. Вақтбай мукофотли иш ҳақи ҳисоблаш усулида мукофот суммасини ҳисоб-китоб қилиш тўғрисидаги меъёрий хужжатларга асосан, маъмурият томонидан чиқарилган Низом ва буйруқларга асосан ҳисобланади. Мукофот миқдори йиллик режа топшириқларини ошириб бажариш учун фойда олиш режаси, маҳсулотни етказиб бериш шартномасини бажариш бўйича алоҳида-алоҳида белгиланиши мумкин. Мукофот суммасини ҳисоб-китоб қилиш учун асосий мезон иш ходимининг йиллик маоши ҳисобланади. Мисол учун бош ҳисобчи Х. Исақов ойлик маоши-12000 сўм. Ташкилий маҳсулот режасини бажарганлиги учун ходимга 10 фоиз, фойда режасини бажарилганлиги учун 10 фоиз, маҳсулотни истеъмолчига етказиб бериш режасини бажарилганлиги учун 5 фоиз мукофот бериш белгиланади. Демак, бош ҳисобчи Х. Исақов ойлик маоши (12000  1200  1200  600) 15000 сўмга тенг келади. Ишбай иш ҳақи ҳисоблаш усулида иш ҳақи ҳисоблаш учун асос қилиниб, ишчи томонидан тайёрланган, бажарилган иш ҳақи ҳажми, миқдори олинади. Тайёрланган ҳар бир маҳсулот учун белгиланган иш ҳақи суммаси жами тайёрланган маҳсулот ҳажмига кўпайтирилади. Бундай тартибда иш ҳақи ҳисоблашда маҳсулот сифатига алоҳида эътибор берилади. Айрим холларда меҳнат шартномаси (битим) асосида иш ҳақи ҳисобланиши мумкин, меҳнат шартномаси бевосита ташкилот ишчилари ёки корхона штат бригада рўйхатига олинмаган ишчилар билан тузилиши мумкин. Бундай тартибда иш ҳақи ҳисоблашда келишилган, яъни иш берувчи ва ишни бажарувчи томонидан розилик берилган иш ҳақи меҳнат шартномасида кўрсатилади. Ишчи ва хизматчиларга иш ҳақи ҳисоблаш, уларни

тўғрилигини аудит назоратидан ўтказишда, аудитор ташкилотда иш ҳақи ҳисоблашнинг қайси шаклларидан фойдаланилганлигини аниқлаб олиши керак. Ишчиларга ҳисобланган иш ҳақи тўғрилигини назорат қилиш учун ташкилотлардаги ишчи ва хизматчиларга тайинланган ойлик иш ҳақи суммалари ўрганилади. Ҳозирги вақтда халқ хўжалик тармоқларида мутахассислар бўйича ойлик маош белгилашда уларни қайси тоифага таълуқли эканлигини аниқлаб чиқиш керак. Юқоридаги тадбирлар амалга оширилгандан кейин улар хақиқий бажарган ишига ёки ишланган иш вақтига ҳисобланган иш ҳақи тўғрилигини текшириш учун асос яратилади. Аудитор томонидан корхона бўйича тасдиқланган штат бирлиги ўрганилиб, уни корхона фаолияти билан боғлиқлиги ўрганилади ва тахлил қилинади. Ходимларга иш ҳақи ҳисоблаш учун асос бўлган хужжатларни тўғри расмийлаштирилганлиги аудитор томонидан ўрганилади. Иш ҳақи ҳисоб-китоби бухгалтерия ҳисобида «Меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича ходимлар билан ҳисоб-китоблар» счетида олиб борилади. Бу счетнинг кредит томонин ҳисобланган иш ҳақи суммаси (тўлов муддати етиб келмаган) дебетида эса ҳисобланган иш ҳақи суммасини ходимларга берилган қисми ва иш ҳақидан белгиланган тартибда иш ҳақидан ушлаб қолинган сумммалар кўрсатилади. Корхона ва ташкилот бўйича ходимларга ҳисобланган иш ҳақи суммаси махсус иш ҳақи ҳисоблаш учун тайинланган иш ҳақи ҳисоблаш дафтарида юритилади. Иш ҳақи ҳисоблаш дафтарининг ҳар бир варағи номерланган ва охирида ташкилот раҳбари, бош ҳисобчиси томонидан имзоланган ва мухрланган бўлиши керак. Ходимларга иш ҳақи ҳисоблашнинг қисми шу дафтарда ифода этилади, шу маълумотларга асосан ҳисоб-тўлов варақаси (ведемости) тузилади. Аудитор томонидан текшириш ўтказиш давомида тўлов ведемостларидаги ёзувлар иш ҳақи ҳисоб-китоби бўйича бериладиган адфтардаги ёзувлар билан таққосланган холда ўтказилиши мақсадга мувофиқдир. Текшириш давомида корхона бўйича иш ҳақи фанидан самарали фойдаланиш имкониятлари тахлил қилинади. Аудитор иш ҳақини тўғри ҳисоб-китоб қилинишини назорат қилар экан, ҳисобот даврида ишчи ва

ходимларга ҳисобланган ва берилган мукофот суммаларини ташкилот фаолиятидан келиб чиққан холда, бу тўғридаги меъёрий хужжатлар билан асосланганлигини аниқлаб чиқиши керак, чунки берилган мукофотларнинг манбалари турлича бўлши мумкин. 3. Ишчилар ва хизматчилар билан қилинган ҳисоб-китоблар аудити. Корхона ва ташкилотлар мулк шаклидан қатъий назар ишчи ва хизматчилар билан турли ҳисоб-китоблар бўйича муомалаларни амалга оширадилар. Муомалалар асосан иш ҳақи , товар ва маҳсулотларни сақлаш билан боғлиқ бўлиб, уларни тўғрилигини назорат қилиш талаб қилинади. Агар ишчи ва хизматчилар билан қилинган опрециялар фақат иш билан боғлиқ холдагиси аудит назоратидан ўтказилаётган бўлса, қуйидаги холатлар аудитор томонидан ўрганилади: 1) иш ҳақи ҳисоблашнинг қайси шакллари корхонада ишлатилади; 2) иш ҳақи ҳисоблаш учун асосий маълумотни кўрсатувчи хужжатлар; 3) ходимларнинг ойлик маошини белгиловчи меъёрий хужжатлар; 4) ишчи ва хизматчиларга ҳисобланган иш ҳақи суммаларини тўғрилиги. Аудитор ишчи ва хизматчиларга иш ҳақи вақтбай ёки ишбай асосида олиб борилишини аниқлаб олган холда қуймдаги холатларга эътибор берилади:  иш ҳақи ҳисоблаш вақтбай асосида олиб борилса, бу тўғридаги иш вақтини ҳисобга олиш тўғрисидаги табелларни тўғри тузилганлигини текширилиб чиқилишига;  иш ҳақи ишбай усулида ташкил қилинган бўлса, бажарилган иш ҳақи ҳажми ва сифатини тасдиқловчи хужжатларга;  иҳчи ва хизматчиларга ҳисобланган иш ҳақи суммаларини бажарилган иш ҳажмига мос келишига;

 ҳисобланган иш ҳақи суммаларини белгиланган муддатларда ишчи ва хизматчиларга берилишига. Ишчи ва хизматчилар билан олиб борилган ҳисоб-китоблар турли тўлов ва ажратмалар билан боғлиқ бўлганлиги сабабли аудит текшириш давомида уларни амалдаги қонунлар асосида бажарилганлиги назорат қилинади. Аудит ўтказишда «Меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича ходимлар билан ҳисоб-китоблар» счети бўйича юритиладиган журнал-ордеридаги ёзувлар аудитор томонидан тўлов турлари ва йўналишлари бўйича ўрганилади. Журнал-ордерида ишчи ва хизматчиларга ҳисобланган жами иш ҳақи суммаси, ушлаб қолинган солиқлар суммаси, янги қонун ва йўриқномаларга асосан иш ҳақидан чегирилган суммалар кўрсатилади. Ишчи ва хизматчиларга иш ҳақи ҳисоблашда ишбай мукофотли, вақтбай мукофотли шаклларидан кенг фойдаланилади, яъни ишчи иш фаолиятини натижасига кўра иш ҳақи ҳамда мукофот олиш ҳуқуқига эгадир. Ўзбекистон Республикасининг «Меҳнат Кодекси» нинг 153-моддасида: «Меҳнат иш ҳақи шакли ва тизимлари, мукофотлар, қўшимча тўловлар, устамалар, рағбатлантириш тарзида тўловлар жамоа шартномаларида, шунингдек иш берувчи томонидан касаба қўмитаси ёки ходимларнинг бошқа вакиллик орган билан келишиб қабул қилган бошқа лоқал хужжатларда белгиланади» деб кўрсатилгандир. Ишчи ва хизматчиларга ҳисобланган мукофотларни аудит назоратида корхона ва ташкилот маъмурияти, касаба уюшмаси томонидан ишлаб чиқилган ва тасдиқланган мукофотлар тўғрисидаги Низоми ва унда кўрсатилган мукофот миқдорлари ўрганилади ва уларни амалдаги Қонунларга асосан тузилганлиги текширилади. Ишчи ва хизматчиларга бажарилган иш ва хизматлари учун мукофот манбалари бўлиб қуйидагилар ҳисобланиши мумкин: - ишлаб чиқариш режасини ортиғи билан бажариш; - маҳсулотни истеъмолчиларга жўнатиш режасини бажарилиши; - фойда режасини бажарилиши; - жўнатилган маҳсулот бўйича рекламазацияларнинг йўқлиги.

Юқоридаги кўрсаткичларнинг бажарилиши бўйича ҳар бир кўрсаткич учун мукофот суммалари ходимниннг ойлик (квартал) иш ҳақига нисбатан белгиланади. Аудит назоратида ишчи ва хизматчиларга ҳисобланган мукофот суммалари назорат қилинар экан, биринчи навбатда мукофотни олиш учун асос қилинган кўрсаткичларни бажарилиши назоратдан ўтказилади, иккинчи ишчиларни ҳисобот давридаги иш ҳақларини тўғри ҳисобланганлиги текширилади. Ўзбекистон Республикасининг меҳнат кодексига асосан ишчи ва хизматчиларга меҳнат таътили бериш, уларни меҳнат таътилларини узайтириш ва бошқа муддатларга кўчириш тадбирлари белгиланган. Меҳнат кодексининг 143-моддасига асосан: Йиллик асосий таътил биринчи иш йили учун 6 ой ишлангандан кейин берилади. Иш йили шартнома тузилган кундан бошланади. Йиллик меҳнат таътили 6 ой қандай ходимларга берилиши меҳнат кодексида кўрсатилган. Таътил кунларига ўртача ойлик ҳисоб-китоб қилиниб, бир кунлик ўртача маош аниқланиб, ўртача ойлик маошини ҳисоб-китоб қилиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Вазирлигининг 1993 йил 18 январдаги 117 сонли қарорида кўрсатилган. Ишчи ва ходимларнинг меҳнат таътилига иш ҳақи ҳисоблашнинг тўғри бажарилиши аудитор томонидан текширилар экан, биринчи навбатда юқоридаги меъёрий хужжатларга тўлиқ риоя қилинишини текширилади, иккинчидан корхона ва ташкилотларда меҳнат таътилини бир текис ташкил қилиш мақсадида ҳисобот йилига тузилган йиллик таътили жадвали касаба уюшмаси томонидан келишилганлиги аудитор томонидан ўрганилади. Ходимнинг таътил муддати қолганда корхона раҳбари томонидан буйруқ чиқарилади ва шу буйруққа асосан ходимга таътилга чиқиши муносабати билан иш ҳақи ҳисобланади. Маош миқдори ходимнинг сўнгги маоши ёки таъриф-ставкаси асосида олиб борилади. Аудитор томонидан таътил пулларини тўғри ҳисобланганлигини назорат қилишда бир кунлик ўртача иш ҳақини аниқланганлиги аудитор томонидантекширилади ва ўз навбатида таътил пуллари бухгалтерия ҳисобида «Давр харажатлари» счетига ўтказилганлиги аудитор томонидан

назорат қилинади. Аудитор томонидан ишчи ва ходимларга берилган нафақа пулларини тўғрилиги назорат қилинар экан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги ижтимоий суғурта жамғармасининг «Давлат ижтимоий суғурта нафақаларини тақсимлаш ва тўлаш тартиби тўғрисида» ги низомини бажарилиши назорат қилинади. Нафақаларни тўлаш манбаларига берилган бухгалтерия ёзувларининг тўғрилиги аудитор томонидан текширилади. 4. Иш ҳақи билан боғлиқ турли муомалалар аудити. Корхона ва ташкилотлар фаолиятида бевосита иш ҳақи билан боғлиқ турли муомалалар олиб борилади. Бундай муомалаларга корхона ишбай бирлигида бўлмаган ишчи ва хизматчиларга иш ҳақи ҳисоблаш ёки ишчиларга ҳисобланган иш ҳақидан ушлаб қолинадиган тўловларни киритиш мумкин. Агар аудитор текшириш давомида корхона ишбай бирлигида бўлмаган ходим ёки ишчига иш ҳақи ҳисобланганлигини аниқласа, биринчи навбатда ишчи билан корхона раҳбари ўртасида тузилган меҳнат битимини тузилганлиги текширилади. Меҳнат битимидаги шартларини бажарилиши учун сарф қилинадиган материал харажатлари қайси томон ҳисобидан қопланиши меҳнат битимида кўрсатилади. Ишчи ва хизматчиларга ҳисобланган иш ҳақи суммасини бериш кассада амалга оширилади. Ишчиларга бериладиган маош суммасини аниқлаш давомида ишчининг ойлик маошидан кўзда тутилган тартибда турли чегирмалар ушлаб қолинади. Бирнчи навбатда иш ҳақи солиқлар суммаси амалдаги тартиб бўйича ушлаб қолинади. Ишчи ва ходимларни иш ҳақидан ушлаб қолинган турли муомалалар аудитор томонидан топширилар экан, биринчи навбатда ушлаб қолинган иш ҳақи суммаларини тасдиқловчи хужжатлар билан аудитор танишиб чиқиши керак.

Републикамизда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳатларнинг самараси, бу мулкни давлат тасарруфидан чиқариш, мулкдорлик хиссини шакллантириш ва унга эгалик қилиш имкониятини берди. Мулкни нодавлат шаклини ташкил топиши давлат мулкини бошқаришдаги аҳамиятини, назоратини асло пасайтирмайди, аксинча ундан самарали фойдаланиш, тўлиқлигини таъминлашда хўжалик юритувчи субъектларга ёрдам беради. Бу ёрдам асосан назорат турлари билан тартибга солинади. Бозар иқтисодиёти ҳар бир мулк эгасини мулкка бўлган муносабатини қайта кўриб чиқиш, ундан тўғри фойдаланиш имкониятларини ҳисоб-китоб қилишни таклиф қилмоқда. Мулкни тўлиқ давлат тассаруфидан чиқариш имконияти пастлигидан келиб чиққан ҳолда айрим корхона ва ташкилотларни хусусиятини ҳисобга олиб назорат тури ҳисобланган тафтиш шаклларидан фойдаланилади. Кўп холларда тафтиш ўтказиш давлат тассаруфида бўлган ташкилотларда қўлланилмоқда. Мисол учун давлат бюджети ҳисобига молиялаштириладиган ташкилотларда шу жумладан фан, маориф, соғлиқни сақлаш, суд-прокуратура органларида асосан тафтиш ишлари ўтказилади. Тафтиш ўтказишдан асосий мақсад сарф-харажатлари бюджет ҳисобидан қопланадиган ташкилотларни белгиланган сарф-харажат меёрларига мос келишини аниқлашдир. Юқоридаги бўлимларда назорат ишларида инвентаризация, аудит усулларига алоҳида тўхталиб ўтишимиздан асосий мақсад улар ўртасидаги ўзаро боғлиқликни ва бир-биридан фарқини аниқлаш бўлган бўлса шу билан бирга уларни жорий қилиш имкониятларини тўғри аниқлашдир. Агар инвентаризация ўтказишда тегишли моддий жавобгар шахс зиммасидаги товар-моддий бойликлар кўз билан кўриб, ўлчаниб, саналиб, баҳо аниқланиб пул ўлчов бирлигида ҳисоб-китоб қилишиб кейин натижалари аниқланса, тафтиш ўтказиш, натижаларини аниқлаш инвентаризациядан фарқ қилади. Тафтиш ўтказишда корхона хўжалик

фаолиятида амалга оширилган хўжалик муомалаларининг тўғрилиги яъни уларни тўғри ҳужжатлаштирилиши, корхона фаолияти билан боғлиқлиги, хўжалик муомалаларини бухгалтерия ҳисоби счетларида тўғри кўрсатилиши, бухгалтерия ёзувларини тўғрилиги, молиявий натижаларни тўғри аниқланганлиги, ҳисобот кўрсаткичлари билан ҳисоб кўрсаткичларини бир- бирига мос келиши текширилади. Тафтиш ёрдамида ҳар бир тармоқ ичида молиявий ишларини тўғри йўлга қўйилганлигини таъминлабгина қолмай, иш фаолиятини яхшиланишига, ишда йўл қўйилган хато ва камчиликларни аниқлаш ва уларни бартараф этишда тегишли таклифлар ишлаб чиқилади. Тафтиш натижалариниг мазмунли ва тўғри бўлиши унинг олдига қўйиладиган вазифаларни бажарилишига боғлиқдир, бу вазифаларга қуйидагиларни киритиш мумкин: 1. Корхонаниг иқтисодий кўрсаткичларини тахлил қилиш, мавжуд маблағлардан тўғри фойдаланишни текшириш, амалга оширилган хўжалик муомалаларига берилган бухгалтерия ёзувларини тўғрилигини текшириш; 2. Харажатлар таркибини ўрганиш уларни маҳсулот таннархига ўтказилишини текшириш, харажатларни маҳсулот таннархига турлари бўйича тўғри тақсимланишини аниқлаш; 3. Хўжалик юритувчи субъектлар томонидан мулкни тўлиқлигини таъминлаш учун қабул қилган чора ва тадбирларини бажарилишини назорат қилиш; 4. Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи бўйича қабул қилинган Қонун ва йўриқномаларни бажарилишини назорат қилиш. 5. Ҳисоб ишларини тўғри ташкил қилинганлигини текшириш ва ҳ.к. Тафтиш ва назорат ишларини тўғри ташкил қилиш фақат маблағлардан самарали фойдаланишни таъминлабгина қолмай, балки моддий жавобгар шахслар зиммасидаги товар-моддий бойликларнинг тўғри сақланишини назорат қилиш имконини беради.

Юқоридаги вазифаларни бажарилиши биринчи навбатда тафтиш ишларини тўғри режалаштиришга, тафтишчининг иш ваколатларидан тўғри фойдаланишига боғлиқдир. Ишни тўғри режалаштириш тафтишчи ва назоратчиларнинг йил давомида иш вақтидан унумли фойдаланишни таъминлайди. Тафтиш ишларини ўтказувчи ташкилот ҳар йили йиллик тафтиш ўтказиш режасини ишлаб чиқади ва бу режа ташкилот раҳбари ва бош бухгалтер томонидан имзолангандан кейин амалда қўллаш учун қабул қилиниб, тасдиқланади. Тафтиш ва назорат ишларида амалда қўлланилаётган қўлланилиши тўхтатилган ҳукумат қарорлари аниқланиб уларда белгиланган меъёрларга риоя қилиш тафтишчидан юқори малакани талаб қилади. Тафтиш ишларини ташкил қилишда асосий манба бўлиб хўжалик муомалаларини тасдиқловчи хужжатлар, амалга оширилган ҳаражатлар учун белгиланган меъёрлар, чораклик ва йиллик бухгалтерия ҳисоботлари ҳисобланади, шунинг учун тафтишни хужжатли тафтиш деб ҳам айтиш мақсадга мувофиқдир. Тафтиш ишларида моддий жавобгар шахсларнинг иш фаолиятини тафтиш томонидан ўрганилиб чиқилиши товар-моддий бойликларни тўлиқлигини таъминлашдаги бошланғич омил деб ҳисоблаш мумкин. Чунки бойликларни тўлиқлиги биринчи навбатда моддий жавобгар шахслар томонидан тузилган ҳисоботларда ўз ифодасини топади. Шундай экан тафтиш ўтказиш жараёнида моддий жавобгарлик тамойилларига риоя қилиш тартиби тафтишчи томонидан ўрганилиб чиқилади. Демак тафтиш ишларида корхона билан моддий жавобгар шахс ўртасида тузилган моддий жавобгарлик тўғрисидаги шартномаларнинг тўғри тузилганлиги ўрганилади. Тафтиш ишларида амалга оширилган хўжалик муомалаларини ўз вақтида тўғри расмийлаштирилиши уларни бухгалтерия ҳисоби счетларида икки ёқлама ёзув билан кўрсатилганлиги тафтишчи томонидан текширилиб чиқилади. Демак корхона ва ташкилотларда тафтиш ўтказиш асосан хужжатлар ва улардан ёзувларни тўғрилигини текширишдан бошланади.

Тафтиш давомида бухгалтерия хужжатлари шу муддатлар асосида тузилган ҳисоботлар, синтетик ва аналитик счетлардаги ёзувлар билан таққосланиб уларнинг тўғрилиги аниқланади. Хўжалик муомалаларини ўз вақтида хужжатлаштирмаслик оқибатида товар-моддий бойликларни талон-тарожга учраш оқибатлари келиб чиқмоқда. Тафтиш ишлари ҳажми бўйича тўлиқ, қисман ёки танлаб олган ҳолда яъни операцион ҳолда ўтказилиши мумкин. Тўлиқ тафтиш ишлари олдиндан режалаштирилган бўлиб, унда корхона фаолияти тўлиқ тафтишдан яъни, барча бўлимлари тўлиқ тафтишга тортилади. Қисман ёки танлаб олинган ҳолда тафтиш ўтказишда тафтиш ўтказилаётган ташкилотни маълум бир бўлаги, танлаб олинган бир турли хўжалик муомалалари тафтишчи томонидан текширилади. Тўлиқ (комплекс) тафтиш ўтказишда корхона хўжалик фаолиятининг ҳамма бўғинлари тафтиш қилиниб, унда махсус тафтиш ўтказиш гуруҳлари тузилиб, улар томонидан ўтказилади. Тафтиш гуруҳлари таркибига турли йўналишдаги мутахассислар жалб қилиниши мумкин. Мисол учун инвентаризаторлар, маркетологлар, иқтисодчилар ва ҳ.к. Корхона ва ташкилотларда тафтиш ўтказиш тартиби, натижаларини аниқлаш Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг махсус йўриқномаси асосида ташкил қилинади. Тафтиш ишларини натижаси бу тўғрида тузилган далолатномада кўрсатилади. Далолатнома ёзиш учун асосий маълумотлар тафтиш ўтказиш давомида йиғилади. Ўтказилган тафтиш тўғрисидаги далолатнома бир неча бўлимлардан иборат бўлиб, ҳар бир бўлим алоҳида олинган хўжалик муомалаларини ўзида ифода этади. Тафтиш натижалари бўйича тузилган далолатномада асосан қуйидагилар кўрсатилади:

1. Тафтиш қилинаётган ташкилотга қисқача характеристика олдинги ўтказилган тафтиш даври қачон ва ким томонидан ўтказилганлиги, охирги тафтиш қайси буйриққа асосан ўтказилганлиги тафтиш даври кўрсатилади; 2. Тафтиш ўтказилган корхона бўйича белгиланган харажат меъёрларини тасдиқловчи хужжатлар мазмуни ва харажатларнинг хақиқий сарф қилиниши (харажат мудддаолари бўйича) харажатлар ўртасидаги фарқлар, харажатларни ўзгаришига таъсир қилувчи омиллар; 3. Ўтказилган инвентаризация натижалари моддий жавобгар шахслар бўйича кўрсатилади; 4. Иш хақи жамғармасидан фойдаланиш ҳолати; 5. Тафтиш давомида аниқланган хато ва камчиликлар, уларни бартараф қилиш тўғрисидаги чора ва тадбирлар; 6. Ҳисоб ишларини ташкил қилиш холати, ҳисоб ва ҳисобот кўрсаткичларини бир-бирига мос келиши, тўғрилиги ва ҳ.к. Юқоридагилардан ташқари тармоқни ривожлантириш бўйича ҳукумат томонидан қабул қилинган қарорларни бажарилишига алоҳида эътибор берилиб далолатномада кўрсатилади. Далолатнома уч нусхада ёзилиб унда тафтиш ўтказилган ташкилот раҳбари ва бош бухгалтери имзо чекадилар. Ўтказилган тафтиш тўғрисидаги далолатнома имзолангандан кейин унинг бир нусхаси бош бухгалтерга берилади ва тафтиш далолатномасига бир нусхасини олганлиги тўғрисида бош бухгалтер далолатномасига имзо қўяди. Тафтиш натижалари далолатномага асосан корхона ходимлари билан ўтказилган умумий мажлисда мухокома қилиниб, кўрсатилган камчиликларни бартараф қилиш тўғрисида чора тадбирлар ишлаб чиқилиб юқори ташкилотга тақдим қилинади. Ишлаб чиқилган чора тадбирлар тафтиш ишларида аниқланган хато ва камчиликларни бартараф қилишга қаратилгандир. Айрим холатларда тафтиш

ишлари суд-тергов идоралари томонидан ўтказилиши мумкин. Бундай холларда тафтишчи бетараф шахс ҳисобланиб ташкилот фаолиятини тўғри баҳолаб бериши ҳақиқий ҳолатни акс эттириб бу тўғрида далолатнома ёзиши шарт. Суд-тергов органлари томонидан ўтказиладиган тафтишни тармоқ ичидаги тафтишдан асосий фарқи шундаки, тергов ходимлари тафтиш ўтказаётганда маълум бир жиноят моддасига асосланиб тафтиш ишларини тергов материаллари билан боғланган холда олиб борадилар.

Похожие

Маҳсулот (иш, хизмат) таннархи билан боғлиқ харажатлар аудити

Савдода иш ҳақи

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида иш ҳақи ва меҳнат унумдорлиги

Меҳнат бозори, иш билан бандлик, ишсизлик

Меҳнат ва иш хақи ҳисоби