Sug‘urta kompaniyasining moliyasi - Экономика - Рефераты

Sug‘urta kompaniyasining moliyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90 KB

Sug‘urta kompaniyasining moliyasiReja: 1. Sug‘urtalovchilar moliyasini tashkil qilishning umumiy tamoyillari 2. Sug‘urtalovchilarning moliyaviy natijalarini shakllanish manbalari 3. Daromadlarni taqsimlash va sug‘urtalovchilarning xarajatlari 4. Tayanch iboralar

1. Sug‘urtalovchilar moliyasini tashkil qilishning umumiy tamoyillari Sug‘urtalovchining moliyasi sug‘urta himoyasi bo‘yicha xizmat ko‘rsatish faoliyatini ta’minlaydi. Sug‘urtalovchi sug‘urta fondi mablag‘larini shakllantiradi va sug‘urtalanuvchilar zararlarini qoplash va sug‘urta ishini tashkil qilish bo‘yicha xarajatlarini moliyalashtirishga sarflaydi. Bundan tashqari, bozor sharoitida, sug‘urtalovchi sug‘urta fondining bir qismi va o‘z mablag‘lari hisobidan investitsion faoliyat bilan ham shug‘ullanadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, sug‘urta tashkilotining pul aylanishi xalq xo‘jaligining boshqa sohalari korxonalariga nisbatan ancha murakkabdir. Sug‘urta tashkilotining pul aylanmasi ikki mustaqil pul oqimini o‘z ichiga oladi: sug‘urta himoyasini ta’minlovchi pul aylanmasi va sug‘urta ishini tashkil qilish bilan bog‘liq pul aylanmasi. Bunda sug‘urta himoyasini ta’minlovchi pul aylanmasi ikki bosqichni bosib o‘tadi: birinchi bosqichda sug‘urta fondi shakllanadi va taqsimlanadi, ikkinchi bosqichda sug‘urta fondi mablag‘lari foyda olish maqsadida investitsiya qilinadi. Sug‘urta fondi sug‘urta tarifi bo‘yicha aniqlanadigan va sug‘urtalanuvchilar tomonidan to‘lanadigan sug‘urta badallari hisobidan shakllanadi. Kutilayotgan va haqiqatdagi zarar o‘rtasidagi bo‘lishi mumkin bo‘lgan nomutanosiblik, avvalo, tarif tuzilishiga ma’lum talablarni qo‘yadi: uning asosiy qismi (netto-stavka)ga haqiqiy zararni kutilganidan bo‘lishi mumkin bo‘lgan ehtimolli farqini aks ettiruvchi tavakkal ustamasi qo‘shiladi. Sug‘urtalovchi o‘zining moliyaviy majburiyatlarini bajarib, olgan to‘lovlarini tarifda ko‘zda tutilgan turli maqsadli yo‘nalishlar bo‘yicha taqsimlaydilar. Sug‘urtalovchi tomonidan tashkil qilingan sug‘urta fondi o‘zining majburiyatlarini bajarishga yetarli bo‘lish ehtimoli qanchalik yuqori bo‘lsa, sug‘urtalovchining moliyaviy barqarorligi ham shunchalik yuqori bo‘ladi. Mablag‘lar aylanishining tavakkal xarakteridagi sharoitlarda sug‘urta operatsiyalarining moliyaviy barqarorligini oshirishga ehtiyoj zararni qoplashni kengaytirishga asoslangan qayta sug‘urtalash usulini vujudga keltirdi.

Bozor sharoitida sug‘urta tashkilotlarining faoliyati o‘z xarajatlarini qoplashnigina emas, balki foyda olishni ham ko‘zda tutadi. Sug‘urta tashkiloti sug‘urta operatsiyalaridan katta foyda olishga intilmasligi lozim, aks holda bu bilan sug‘urtalovchi va sug‘urtalanuvchi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning ekvivalentlik prinsipi buzilgan bo‘ladi. Sug‘urta tashkilotlarida «foyda» iborasi shartli qo‘llaniladi, sug‘urta tashkilotlari milliy daromad yaratmaydilar, balki faqatgina uni qayta taqsimlashda ishtirok etadilar. Sug‘urta operatsiyalaridan olingan foyda deganda shunday ijobiy moliyaviy natija tushuniladiki, unda sug‘urta himoyasini ta’minlash bo‘yicha daromadlar xarajatlardan ortiq bo‘ladi. Sug‘urta tashkiloti uchun foyda olishning asosiy manbai bo‘lib investitsion faoliyat hisoblanib, u sug‘urta fondi mablag‘larining bir qismini tijorat maqsadlarida foydalanish orqali amalga oshiriladi. Sug‘urta faoliyatining maqsadi katta ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan xizmatlar ko‘rsatish, investitsion faoliyatning maqsadi esa, foyda olish bo‘lishiga qaramasdan ular bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. Bir tomondan, investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbai sug‘urta fondi hisoblansa, ikkinchi tomondan, investitsiya faoliyatidan olingan foyda sug‘urta operatsiyalarini, zarar bilan ishlovchi sug‘urta turlariga dotatsiyalar, kadrlar tayyorlash, yangi sug‘urta turlarini ishlab chiqish va boshqalarni moliyalashtirishga yo‘naltirilishi mumkin. Sug‘urta tashkilotlari ham alohida xo‘jalik subyektlari hisoblanar ekanlar, ular ham o‘z xo‘jalik faoliyati uchun zarur bo‘lgan maxsus sug‘urta va boshqa fondlarni shakllantiradilar, jumladan nizom va amortizatsiya fondlari . Aksionerlik sug‘urta kompaniyalari nizom fondining egalari hisoblanadilar (ta’sischilar tomonidan berilgan mulk, jumladan aksiyalarni sotishdan olingan daromadlar). Mamlakatimizda qabul qilingan tartib bo‘yicha sug‘urta tashkilotlari nizom fondining 20 % idan kam bo‘lmagan rezerv fondini yillik sof foydaning 5 % idan kam bo‘lmagan miqdordagi ajratmalar qilish orqali shakllantirishlari lozim. Davlat mulkchiligi ishtirokidagi sug‘urta tashkilotlari tizimi faoliyatida quyidagi fondlardan foydalaniladi:

 nizom fondi;  amortizatsiya fondi;  joriy tushumlar fondi;  sug‘urta turlari bo‘yicha zahira fondlari tizimi;  sug‘urtaning uzoq muddatli turlari bo‘yicha rezerv fondlari;  oldini olish tadbirlarini moliyalashtirish fondi;  mehnatga haq to‘lash fondi;  iqtisodiy rag‘batlantirish fondlari (sug‘urtani rivojlantirish fondi va ijtimoiy-madaniy tadbirlar fondi). Zahira fondlarni shakllantirishga zarurat sug‘urtaning xususiyatli belgilaridan biri bo‘lgan zararni vaqtlar bo‘yicha qoplash bilan asoslanadi. Sug‘urta hodisalarining to‘satdan ro‘y berishi sug‘urtalovchining mablag‘larini noqulay davrlarda zarar ko‘rgan xo‘jaliklarga yordam ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lish uchun qulay davrlarda jamg‘arishni talab etadi. Zahira fondlarini shakllantirishdan maqsad sug‘urta operatsiyalari moliyaviy barqarorligining ta’minoti hisoblanadi, shakllantirish manbai esa – barcha to‘lovlar tushumlar bo‘yicha netto-stavkaning ishlatilmagan qismi hisoblanadi , vaholanki sug‘urta qoplamalari va sug‘urta summalarini to‘lashga qoplamalar sug‘urta xizmatining bahosi – tarif - aynan netto-stavka mo‘ljallangan. Joriy qulay yilda bevosita maqsad yo‘nalishida sarflanmagan to‘lovlarning netto-stavka qoldiqlari yildan-yilga sug‘urtalovchining sug‘urtalanuvchilar oldidagi majburiyatlarini bajarishga joriy to‘lov tushumlari yetmaydigan noqulay yil kelguncha jamg‘arilib boradi. Zahira fondlarining zaruriy hajmi sug‘urta operatsiyalari moliyaviy barqarorligini ta’minlashning obyektiv talablari bilan asoslanadi. Bundan kelib chiqib, qayta sug‘urtalash sug‘urta portfelini moliyaviy barqarorligini oshirish va tavakkalchiliklarni tenglashtirish imkonini beradi, uni qo‘llash zahira fondlari hajmini sezilarli kamaytirish imkonini beradi. Qayta sug‘urtalash qanchalik kuchli rivojlangan bo‘lsa, sug‘urta operatsiyalari moliyaviy barqarorligini shunchalik kam zahira fondlari bilan ta’minlash mumkin.

Sug‘urtaning uzoq muddatli turlari bo‘yicha zahira fondlari muhim xarakter kasb etadi. Sug‘urtaning uzoq muddatli turlarida badallarning asosiy qismi sug‘urta shartnomasi muddati tugagandan so‘ng to‘lanish uchun uzoq davr davomida jamg‘arilib boradi. Shu sababli sug‘urtaning uzoq muddatli turlari bo‘yicha zahira fondlarini badal (to‘lov) rezervlari deyiladi. Badal rezervlarining asosiy shakllanish manbalari netto-stavkaning jamg‘arma elementi hamda investitsiya faoliyatidan olingan foyda hisoblanadi. Uzoq muddatli sug‘urta turlari bo‘yicha badallar rezervi sug‘urtalovchining investitsion faoliyatini moliyalashtirish manbai hisoblanadi. Bu ularni uzoq muddat va katta hajmda saqlanishi bilan asoslanadi. Badallar rezervi mablag‘laridan tijorat maqsadlarida keng foydalanish sug‘urtalovchiga kelasi davr daromadlarini, tarif stavkasini kalkulyatsiya qilishda hisobga olish yo‘li bilan sug‘urta badallarini pasaytirish imkonini beradi. 2. Sug‘urtalovchilarning moliyaviy natijalarini shakllanish manbalari. Sug‘urta tashkilotlarining daromadlari sug‘urta operatsiyalaridan, investitsiya faoliyati va boshqalardan olinishi mumkin. Sug‘urta operatsiyalaridan daromadlar sug‘urta to‘lovlari asosida shakllanadi. Sug‘urta to‘lovi sug‘urta xizmatining sotish bahosini bildiradi, uni kalkulyatsiya bahosidan farqlash lozim. Gosstraxning monopol faoliyati davrida kalkulyatsion baho bir vaqtning o‘zida sotish bahosi ham hisoblangan, u vaqtda to‘laqonli bozor munosabatlari bo‘lmagan. Bozor sharoitida kalkulyatsion baho bilan sotish bahosi mos kelmasligi mumkin. Sug‘urtalovchi brutto-tarifni hisoblayotganda sug‘urta xizmatining kutilayotgan qiymatini belgilaydi, sotish bahosi esa sug‘urta shartnomasi tuzilayotganda aniq bo‘ladi. Sug‘urta xizmatining qiymati –obyektiv kattalikdir, baho esa qator omillar: bozor kon’yunkturasi, davlatning baho siyosati, sug‘urtalaovchilarning monopol kelishuvlari, kredit foizlarining dinamikasi va boshqalar ta’siri natijasida shakllanadi.

Sug‘urta to‘lovlari – bu sug‘urta tashkilotining birlamchi daromadi va mablag‘larning keyingi aylanishi asosi, investitsion faoliyatni moliyalashtirish manbai hisoblanadi. Sug‘urtaning uzoq muddatli turlari bo‘yicha sug‘urtalanuvchilarning to‘lovlari sug‘urtalovchilarda uzoq davr saqlanadi. Bundan tashqari sug‘urta tashkilotlarida zahira va rezerv fondlari shakllantirilib, o‘n yillab ishlatilmasligi mumkin. Bularning barchasi sug‘urtalovchiga mablag‘lardan investitsion maqsadlarda foydalanish asosini yaratadi. Sug‘urtalovchining mablag‘lari xalq xo‘jaligining turli tarmoqlariga turli shakllarda: bevosita investitsiyalar, qimmatli qog‘ozlar, ko‘chmas mulk va boshqa ko‘rinishlarda joylashtirilishi mumkin. Investitsion faoliyatdan olingan daromadlar sug‘urta operatsiyalaridan ko‘rilgan zararlarni kompensatsiyalashga, sug‘urta ishini rivojlantirishga, xuddi shunday tijorat maqsadlarida yoki iste’mol uchun sarflanishi mumkin. Shunday tarzda sug‘urtalovchining sug‘urta xizmatlari uchun past baholarda ham yetarli rentabellikni saqlab turish mumkin. Sug‘urta tashkiloti sug‘urta to‘lovlari va investitsion faoliyatdan olinadigan daromadlardan tashqari turli xildagi xizmatlar ko‘rsatishdan, avvalo, risk- menejment bilan bog‘liq, maslahat berish, kadrlarni o‘qitish va boshqalardan ham daromadlar olishi mumkin. Sug‘urta operatsiyalaridan olingan foyda - ko‘rsatilgan sug‘urta xizmatlarining bahosi va tannarxi o‘rtasidagi farqni bildiradi. Daromadlilik darajasining ko‘rsatkichi sug‘urta operatsiyalarining rentabelligi deyilib, yillik foyda summasini sug‘urta operatsiyalarining barchasi yoki qandaydir sug‘urta turi bo‘yicha yillik to‘lovlar summasiga nisbati sifatida aniqlanadi. Foydani kelib tushgan sug‘urta to‘lovlari hajmi bilan solishtirish sug‘urtalovchi sug‘urta to‘lovlarining har bir so‘midan qancha foyda olayotganligini ko‘rsatadi. Sug‘urtalovchi sug‘urta operatsiyalaridan oladigan foydadan tashqari investitsion faoliyatdan ham foyda olishi mumkin. Investitsiyadan foyda - bu sug‘urta tashkilotining nosug‘urta xarakterdagi xo‘jalik faoliyati bilan shug‘ullanishdan olgan foydasi. Investitsiyalar orqali foyda

olish sug‘urtalovchining asosiy maqsadi hisoblanmaydi, biroq bu foyda sug‘urta mas’uliyatlarini kengaytirish va alohida sug‘urta turlari bo‘yicha tariflarni pasaytirish, sug‘urtalovchining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va sug‘urta ishini rivojlantirishning boshqa yo‘nalishlari uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 21 maydagi "Sug‘urta xizmatlari bozorini yanada isloh qilish va rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida" gi PQ-872-sonli Qaroriga asosan sug‘urta faoliyatini yanada takomillashtirish, sug‘urtalovchilarning kapitallashuvi va moliyaviy barqarorligini oshirish, ularning hududiy tarmoqlarini kengaytirish va sug‘urta kompaniyalarining investitsion jarayonlardagi ishtirokini rag‘batlantirish, shuningdek, sug‘urta xizmatlari iste’molchilarining huquqlarini samarali himoya qilishni ta’minlash maqsadida sug‘urtalovchilarga qimmatli qog‘ozlar bozorida investitsion vositachi sifatida professional faoliyatni amalga oshirish huquqi berilgan. Bunda su g‘ urtalovchilar tomonidan ko‘rsatilgan faoliyat turini amalga oshirish uchun litsenziya olishi talab q ilinmaydi . Sug‘urtalovchining sug‘urta operatsiyalari va investitsiya faoliyatidan olgan daromadlari soliqka tortiladi. Daromadni hisoblash daromadlar va xarajatlar balansi hamda yordamchi hisob-kitoblar yordamida amalga oshiriladi. Sug‘urta operatsiyalaridan olingan daromad o‘z tarkibiga foyda va sug‘urta xodimlari mehnatiga haq to‘lash fondini oladi. Sug‘urtalovchilar O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 21 may dagi "Sug‘urta xizmatlari bozorini yanada isloh qilish va rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida" gi PQ-872- sonli Qaror iga asosan 2008-yilning 1 iyunidan boshlab uch yil muddatga: - yuridik va jismoniy shaxslarning sug‘urtalovchilar aksiyalari bo‘yicha dividendlar ko‘rinishida olingan daromadlari yuridik shaxslarning foyda solig‘i va jismoniy shaxslarning daromad solig‘ini to‘lashdan ozod q ilin gan ; - sug‘urtalovchilarning dividendlar va foizlar ko‘rinishida olingan daromadlari yuridik shaxslarning foyda solig‘ini to‘lashdan ozod q ilin ga n va soliqdan bo‘shagan mablag‘lar respublika hududlarida, birinchi navbatda, qishloq joylarida

hududiy bo‘linmalarni, keng tarmoqli agentlik tizimini tashkil qilish, shuningdek, ularning moddiy-texnik bazasini rivojlantirishga maqsadli yo‘naltiril ishi belgilangan . Sug‘urta kompaniyalarning moliyasi (sug‘urtalovchining pul fondlari) sug‘urta ishini tashkil etish borasida o‘zining xarajatlarini moliyalashtirish va o‘z mijozlariga sug‘urta himoyasini ko‘rsatish faoliyatini ta’minlaydi. Sug‘urta kompaniyalarining pul mablag‘larini aylanishi ikkita mustaqil pul oqimini o‘z ichiga oladi: • sug‘urta himoyasini (sug‘urta to‘lovlarini) ta’minlovchi mablag‘lar aylanishi; • sug‘urta kompaniyalarni faoliyati uchun belgilangan mablag‘lar aylanishi. O‘z navbatida, sug‘urta himoyasini ta’minlovchi mablag‘lar aylanishi ikki bosqichga bo‘linadi: birinchi bosqich, sug‘urta fondni shakllantiradi va taqsimlaydi, ikkinchi bosqich esa sug‘urta fondining bir qismini banklarga qo‘yilgan depozit hisoblar va hokazalar bo‘yicha daromad olish maqsadida investitsiya qiladi. Sug‘urta tashkilotlarida mablag‘lar aylanishi boshqa xalq xo‘jaligi tarmoqlari va tijorat tuzilmalarga qaraganda murakkab jarayon hisoblanadi. Pul mablag‘larning aylanishi sug‘urta himoyasini ko‘rsatish bilan bevosita bog‘liqligi sug‘urta toifasining mazmunini ifodalaydi. Mablag‘ aylanishining ushbu qismi sug‘urta tashkilotining risk, ehtimollik xususiyati harakatining alohida tamoyili hisoblanadi. Buning kuchi, sug‘urta fondining shakllanishi asosida zararlar ehtimolligi yotganligi ehtimollik nazariyasi (aktuar hisoblar) va statistik ma’lumotlar asosida hisoblanadi hamda sug‘urtalovchining moliyasini tashkil etishda har bir sug‘urtalanuvchining ishtiroki ulushini, sug‘urta xizmati narhi va tannarxini, shuning asosida tarif stavkalari miqdorini o‘rnatishni aniqlash imkonini beradi. Sug‘urta zahiralari vaqtincha bo‘sh turgan maxsus sug‘urta resurslari aylanmasi hisoblanib, unga sug‘urtalovchining daromadi sifatida qaralmaydi. Ular sug‘urta kompaniyalari uchun investitsiya faoliyati orqali, qaysiki tijorat

maqsadlarida sug‘urta fondi mablag‘larini bir qismini ishlatish yo‘li bilan daromad olish manbai asosi hisoblanadi. Investitsiya faoliyatidan olingan mablag‘lar sug‘urta operatsiyalarini moliyalashtirishga shu jumladan, sug‘urta turlari bo‘yicha zararlarni qoplash, yangi sug‘urta turlarini ishlab chiqish hamda kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashga va hokazolarga yo‘naltiriladi. Sug‘urta zahiralarining shakllanishi bo‘yicha quyidagi qonun-qoidalar mavjud:  hamma zahiralar maxsus hisob-kitoblar asosida shakllanadi;  zahiralar sug‘urta olib borayotgan valyutada shakllanadi;  sug‘urta zahiralari har bir aniq to‘lash muddatiga shakllanadi;  zahiralar faqat sug‘urta shartnomasi bo‘yicha emas, qayta sug‘urtalashda qabul qilingan shartnomalar bo‘yicha ham shakllanishi mumkin; Sug‘urta qiluvchilarning moliyaviy turg‘unligining asosi shundaki, ularda to‘langan ustav kapitali, sug‘urta zahiralari, shuningdek qayta sug‘urta tizimi mavjud. Sug‘urtalovchilar o‘ziga qabul qilgan sug‘urta majburiyatlarini bajarish uchun yig‘ilgan sug‘urta mukofatlaridan kelgusida sug‘urta to‘lovlari uchun barcha sug‘urta turlari bo‘yicha kerakli sug‘urta zahiralarini shakllantiradilar. Sug‘urta zahiralari sug‘urtalovchining sug‘urtalanuvchilar bilan tuzgan sug‘urta shartnomalari bo‘yicha shu paytgacha bajarilmagan majburiyatlarining hajmini ko‘rsatib turadi. Xorij mamlakatlarida qabul qilingan sug‘urta zahiralarining shakllanish texnikasiga ko‘ra, sug‘urta qiluvchi bo‘yniga olgan har bir majburiyat turi sug‘urta zahirasiga mos keladigan turi bilan qoplanadi. Hayot sug‘urtasi bo‘yicha amaldagi shartnomalar sharoitiga bog‘liq holda matematik zahiralar, yillik renta zahiralari, fond zahiralari va ishtirok etish zahiralari shakllanadi; sug‘urtaning boshqa turlari bo‘yicha – mukofot zahiralari va zarar zahiralari shakllanadi. Sug‘urta zahiralari hajmi amaldagi shartnoma bo‘yicha to‘lanishi kerak bo‘lgan summani butun holda qoplashi zarur. Shuning uchun ularning hajmini aniqlash uchun sug‘urta qiluvchining operatsiyalarini chuqur tahlili va matematik hisob-kitoblari zarur.

Hamma sug‘urta zahiralari 3 ta katta guruhlarga bo‘linadi. - hayot sug‘urtasi zahiralari; - hayot sug‘urtasidan tashqari zahiralar turlari - texnik zahiralar; - majburiy tibbiy sug‘urta zahiralari. Texnik mablag‘lar sug‘urta qiluvchi tomonidan alohida sug‘urta shartnomasi va butun sug‘urta portfeli bo‘yicha bir muddatga hisob-kitob qilingan sug‘urta to‘lovlari bo‘yicha moliyaviy majburiyatlarni bajarish kerak bo‘lgan mablag‘lar yig‘indisi. Ular sug‘urta zahiralarining qismi bo‘lib hayot sug‘urtasidan tashqari sug‘urta turlari bo‘yicha hisob-kitob qilinadi. 3. Daromadlarni taqsimlash va sug‘urtalovchilarning xarajatlari Sug‘urtalovchining xarajatlari sug‘urta fondini taqsimlash jarayonida shakllanadi. Xarajatlar tarkibi va strukturasini ikki o‘zaro bog‘liq iqtisodiy jarayonlar: sug‘urtalanuvchilar oldidagi majburiyatlarni qoplash va sug‘urta tashkiloti faoliyatini moliyalashtirish aniqlab beradi. Shundan kelib chiqib, sug‘urta ishida xarajatlarni quyidagicha turkumlash qabul qilingan: sug‘urta qoplamalari va sug‘urta summalarini to‘lash xarajatlari; zahira va rezerv fondlariga ajratmalar; oldini olish tadbirlariga ajratmalar; ish yuritish xarajatlari. Bu xarajatlar birgalikda sug‘urta operatsiyalarining tannarxini bildiradi. O‘z salmog‘i va ijtimoiy-iqtisodiy mazmundagi ahamiyati bo‘yicha sug‘urtalovchi xarajatlarining asosiy moddasini sug‘urta qoplamalari va sug‘urta summalarini to‘lash xarajatlari tashkil qiladi. To‘lov paytida sug‘urtalovchining sug‘urtalanuvchi oldida shartnoma tuzish paytida olgan yoki qonun asosidagi (majburiy sug‘urta bo‘yicha) majburiyatlarini bajarilishi ro‘y beradi. Zahira fondlari yoki badal rezervlariga ajratmalar sug‘urta ishidagi kelasi davr xarajatlarining o‘ziga xos bir variantini bildiradi. Ular sug‘urta qoplamalari va sug‘urta summalarining me’yoriy va haqiqatdagi kattaliklari o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.

Sug‘urtalanuvchi xarajatlarining boshqa elementlari singari oldini olish tadbirlariga ajratmalar ham tarif stakasi tuzilishida me’yorlashtirilgan. Davlat sug‘urta boshqarmasi amal qilgan davrlarda oldini olish tadbirlarini moliyalashtirishga mo‘ljallangan mablag‘lar budjetga yo‘naltirilgan. Endi bu mablag‘lar sug‘urta tashkilotlarining o‘zlarida bo‘lmokda. Sug‘urta ishida ish yuritish xarajatlari muhim rol o‘ynaydi. Ular sug‘urtalovchilar faoliyatini moliyalashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, brutto- stavkaning yuklamasiga kiritiladi va sug‘urta operatsiyalari tannarxining muhim elementi hisoblanadi. O‘z tarkibiga mehnatga haq to‘lash xarajatlari, xo‘jalik va idora xarajatlari, xizmat safarlari va ba’zi boshqa xarajatlarni oladi. Jahon amaliyotida ish yuritish xarajatlari akvizitsion, inkassa, bartaraf (likvidatsiya) qilish va boshqaruv xarajatlariga bo‘linadi. Akvizitsion xarajatlar yangi sug‘urta shartnomalarini tuzish maqsadida amalga oshiriladi. Ularga akvizitsion komissiya, tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish va boshqa xarajatlar kiradi. Akvizitsion xarajatlar yangi sug‘urta turlari joriy qilinib qo‘llanilayotganda tez o‘sib boradi. Inkassa xarajatlari – bu sug‘urta tashkiloti xodimlarining sug‘urta to‘lovlari yig‘ganlik va sug‘urtalanuvchilarga xizmat ko‘rsatganliklari uchun mehnatiga haq to‘lash xarajatlari. Inkassa xarajatlari brutto-stavkadan komission tamoyillarda foizlar bo‘yicha hisoblanadi. Bartaraf (likvidatsiya) qilish xarajatlari odatda bevosita xarajat hisoblanadi va sug‘urta hodisasi ro‘y bergandan so‘ng amalga oshiriladi. Boshqa bevosita xarajatlar singari ular konkret sug‘urta turiga tegishli bo‘ladi. Bunday xarajatlar tarkibiga mazkur holat bilan bog‘liq bartaraf qiluvchi va ekspertni sug‘urta hodisasi ro‘y bergan joyga borish-kelish yo‘l xarajatlari, ekspertlarni rag‘batlantirish xarajatlari, sud xarajatlari va boshqalar kiradi. Boshqaruv xarajatlari o‘z tarkibiga sug‘urta tashkilotining ma’muriy- boshqaruv xodimlari mehnatiga haq to‘lash xarajatlari, ma’muriy-xo‘jalik xarajatlari va sug‘urtani rivojlantirish xarajatlarini oladi.

4. Tayanch iboralar. Aktuar hisob-kitoblar – tarif stavkalarini hisoblashning iqtisodiy-matematik va ehtimolli-statistik usullari yig‘indisi. Aksionerlik sug‘urta kompaniyasi – aksiyalarni sotish yo‘li bilan ta’sis etilgan sug‘urta tashkilotining tashkiliy-huquqiy shakli. Vositachilar – bu sug‘urtalanuvchilar bilan yaqin bo‘lgan va sug‘urta xizmatlari bozori kon’yunkturasi o‘zgarishiga operativ moslashuvchi shaxslar. Ixtiyoriy sug‘urta - tomonlarning xohish-irodasiga ko‘ra amalga oshiriladigan sug‘urta munosabatlari. Litsenziya - muayyan faoliyat bilan shug‘ullanish huquqini beruvchi hujjat. Majburiy sug‘urta – sug‘urta shakllaridan biri bo‘lib, unda sug‘urtalovchi va sug‘urtalanuvchilar o‘rtasida sug‘urta munosabatlari qonun kuchida yuzaga keladi. Maxsus vakolatli davlat organi - sug‘urta faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni amalga oshiruvchi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan organ. Polis (Policy) – sug‘urta shartnomasining huquqiy tasdig‘i. Sug‘urta – ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni manfaatdor jismoniy va yuridik shaxslar o‘rtasida qoplash. Sug‘urtalovchi – sug‘urtani amalga oshiruvchi ixtisoslashtirilgan tashkilot. Sug‘urtalovchining aktivi – sug‘urtalovchining pulda ifodalangan mulki (asosiy vositalari va oborotdan tashqari aktivlari, moliyaviy qo‘yilmalari, materiallar, kassadagi pul mablag‘lari, hisob raqamidagi pul mablag‘lari, qimmatli qog‘ozlar va b.), buxgalteriya balansining bir qismi. Sug‘urta bozori – sug‘urta xizmatlari oldi-sotdisi bo‘yicha iqtisodiy munosabatlar tizimi. Sug‘urta nazorati – vakolatli davlat organi tomonidan sug‘urtalovchilar faoliyatini nazorat qilish.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Asosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar 1. Гвозденко А.А. Основы страхования: Учебник. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2003. – 320 с. 2. Mahmudova L. Sug‘urta ishi-O‘quv qo‘llanma—T.-TAKI 2004 3. Основы страховой деятельности: Учебник./ Отв. ред. Проф. Т.А. Федорова. - М.: Издательство БЕК, 2002. -768 с. 4. Сплетухов Ю.А. Страхование ответственности. Учебное пособие - М.: Аудитор, 2004.-172с. 5. Страховое дело: Учебник. В 2 т. (пер. с нем. О.И. Крюгер и Т.А. Федоровой). - т.1: Основы страхования / под ред. О.И. Крюгер. - М.: Экономист, 2004. - 447 с. 6. Xo‘jaev Y. Tashqi iqtisodiy faoliyatda sug‘urta. O‘quv qo‘llanma.-T.: Soliq akademiyasi, 2005.

Похожие

Sug‘urta kompaniyasining investitsiya faoliyati

Sug‘urta kompaniyasining tashkiliy asoslari

Davlat moliyasi.

Sug‘urta klassifikatsiyasi

Sug’urta tashkiloti moliyasi