Sug’urta tashkiloti moliyasi - Экономика - Рефераты

Sug’urta tashkiloti moliyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

184.5 KB

Sug’urta tashkiloti moliyasi Reja: 1. Sug’urta tashkilotining daromadlari va ularning guruhlanishi. 2. Sug’urta tashkilotining xarajatlari va ularning tarkibi. 3. Sug’urta tashkilotlarida moliyaviy natijani shakllanishi. 4. Sug’urta tashkilotlarini i nvestitsion faoliyati va uning mazmun- mohiyati. 5. Investitsion faoliyatda mavjud risklar haqida tushuncha va unga noqulay omillarning ta’siri.

1. Sug’urta tashkiloti hayotni sug’urta qilish borasida tuzilgan har bir shartnomada turli darajadagi sug’urta tarifini qo’llashi yoki daromadlilik me’yorini har bir shartnoma bo’yicha mustaqil ravishda hisoblab chiqishi va belgilashi mumkin. H ayotni sug’urta qilish klasslari bo’yicha daromadlilik me’yorlari qat’iy belgilangan bo’lishi, uning tarif stavkalariga o’zgarishlar kiritish esa, davlatning vakolatli organi bilan kelishilgan holda amalga oshirilishi lozim. Cug’urta tashkilotlar ida asosiy daromad va xarajatlar hisobi o’ziga xosligi bilan farq qiladi. Sug’urtani amalga oshirish, qonunchilikda man etilmagan boshqa faoliyat bilan shug’ullanish natijasida hisob raqamiga kelib tushgan pul mablag’larining jami uning daromadi hisoblanadi. Sug’urta tashkiloti daromadlarini guruhlashning turli variantlari mavjud. Ular ichida manbalarga ko’ra, olingan daromadlarni uch guruhga bo’lishga asoslangan variant keng qo’llaniladi ( 1 -chizma): a) sug’urta faoliyatidan olingan daromadlar. Sug’urta operatsiyalarini amalga oshirishdan olingan daromadlar sug’urtachi daromadlarining asosiy manbai hisoblanadi. Bu daromadlarning asosiy qismi sug’urta shartnomalari bo’yicha undirilgan mukofot lar hisobiga shakllantiriladi. Sug’urta tashkilotining mukofot tushumlari hajmiga sug’urta majburiyatlari portfelining tarkibi va tuzilishi, tarif siyosati, marketing strategiyasi hamda boshqa qator omillar o’zaro bog’liqlikda ta’sir etadi. Masalan, ishlab chiqilgan marketing strategiyasini unga mos bo’lgan tarif siyosatisiz amalga oshirib bo’lmaydi, o’z navbatida, muv a ffaqiyatli amalga oshirilgan marketing strategiyasi sug’urta portfeli balanslashuvini ta’minlaydi va aksincha.

1-chizma Sug’urta tashkilotlari daromadlarining manbalari va tarkibi Sug’urta tashkilotining mukofot tushumlariga bozor kon’yunkturasi, inflyatsiya sur’ati, me’yoriy qonunchilik bazasi, amaldagi soliqqa tortish tizimi, sug’urta bozorining monopollashganlik darajasi, kredit foizi dinamikasi, mamlakatdagi ijtimoiy himoyaning holati va boshqa qator omillar ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Yuqorida sanab o’tilgan omillar ta’sirining qandayligidan qat’iy nazar amaliyotda sug’urta tashkilotining mukofot tushumlari oqimi ortishi yoki kamayishi hodisasi kuzatiladi. O’zaro kelishuv shartnomasiga muvofiq sug’urta tashkiloti sug’urta riskining ma’lum ulushi bo’yicha mas’uliyatni o’z zimmasiga oladi. Bu jarayonda u sug’urta operatsiyalarini birgalikda sug’urtalash mexanizmi orqali sug’urta mukofot ining mos bo’lgan qismi o’z hisobiga o’tkazilishidan ham daromad olishi Су ғ урта ташкилотлари даромадларининг манбалари ва таркиби Бош қ а фаолиятдан даромадСуғурта билан боғлиқ фаолиятдан даромад Суғурта билан боғлиқ бўлмаган фаолиятдан даромад Суғурта захирасининг қ айтим суммаси Депо мукофотлари б ў йича тушум Регресс тартибида олинган суммалар Асосий фондларни сотишдан фойда Мулкни ижарага беришдан даромад Ўқ итиш, масла ғ ат беришдан даромадИнвестиция фаолиятидан даромадСу ғ урта фаолиятидан даромад Суғурта мукофотлари суммаси Қ айта c у ғ урталаш б ў йича зарарларни қ оплаш суммаси Комиссион ва брокерлик ра ғ батлантируви суммаси С у ғ урта мукофотлари Биргаликда су ғ урталаш мукофотлари қ айта су ғ урталаш мукофотлари К ў чмас мулк Низом жам ғ арма- сидаги улушларБанк депозитлари Қ имматли қ о ғ озлар Кредитлар Бош қ а инвестициялар

mumkin. Sug’urta tashkilotining yana bir daromad manbai qayta sug’urta tizimida qatnash ish orqali mukofot lar ulushini undirishdir. Bu ulushning qanday kattalikda bo’lishi qayta sug’urtalashning rivojlanganlik darajasi, unga bo’lgan talab, qayta sug’urtalovchilarning kasbiy etukligi kabi omillar hamda birlamchi sug’urta bozori ko’lami, sug’urta risklarining hajmi kabilarning ta’siriga bog’liqlikda kechadi. Sug’urta tashkiloti qayta sug’urtalashni amalga oshirish huquqiga ega bo’lsa, u sug’urta hodisasi yuz berganda shartnoma shartlariga binoan qayta sug’urtalashga o’tkazilgan risklar bo’yicha zarar qoplamasidagi ulushini ham undirib oladi. Sug’urta tashkiloti vositachilik vazifasini ham bajarishi mumkin. Masalan, riskni qayta sug’urtalashga o’tkazish jarayonida sug’urtachi vositachilik haqini undirib oladi. Sug’urta tashkiloti ayrim holatlarga ko’ra, riskni boshqa sug’urtachiga siylov etishi orqali vositachilik va brokerlik rag’batlantirishlarini olishdan ham daromad ko’rishi mumkin. Teng ulushdagi qayta sug’urtalash shartnomasida qayta sug’urtachiga tantem to’lovlari ham nazarda tutilishi sug’urtachining qayta sug’urtalovchining foydasida o’z ulushiga ega bo’lishi shaklidir. B) investitsiya joylashtiriluvidan olingan daromadlar. Sug’urta tashkilotining ushbu faoliyati to’g’ridan-to’g’ri sug’urta faoliyati bilan bog’liq emas. Sug’urtachining investitsiya joylashtirish imkoniyati sug’urta mukofot lari hisobidan yuzaga keladi. Odatda, sug’urta mukofot lari ma’lum vaqt oralig’ida sug’urtachi ixtiyorida bo’lishi davrida amaldagi me’yoriy qoidalarga asoslanib, daromad aktivlariga joylashtirilishi unga investitsiya daromadlarini keltiradi. Investitsiya imkoniyatlari bo’yicha uzoq muddatga hayotni sug’urtalash zaxiralari ko’proq manfaatlidir. Sug’urta tashkilotining investitsiya faoliyatidan oladigan daromadlari tarkibi: - bank jamg’armalari foizlari;

- aktsiyalardan dividend foizlari; - qimmatli qog’ozlardan daromadlar; - ko’chmas mulkdan olingan daromadlar kabilardan iborat bo’ladi. Bu faoliyatning ahamiyatli jihati shundaki, sug’urtachi o’z mijozlariga bonus to’lovlarini aynan investitsiya joylashtiriluvidan oladigan manbalari hisobidan to’laydi. Investitsiya bozorlari rivojlangan mamlakatlarda ushbu faoliyatdan sug’urtachining olgan daromadlari ayrim sug’urtalash turlari bo’yicha sug’urta operatsiyalarini amalga oshirishda yuzaga kelgan zararlarni qoplash imkoniyatini bermoqda. Shu nuqtai nazardan sug’urta tashkiloti investitsiya faoliyatini samarali olib borishi uning daromad manbalari tarkibida muhim ahamiyat kasb etadi. V) sug’urta tashkilotining boshqa daromadlari. Sug’urtachi sug’urta operatsiyalarini amalga oshirishi va investitsiya joylashtiriluvidan tashqari boshqa faoliyatdan ham daromad olishi mumkin. Bunday daromadning manbalari: - depo mukofotlar hisobiga o’tkazilgan foiz summalari; - regress tartibida olingan summalar; - asosiy fondlar, moddiy boyliklar va boshqa aktivlarni sotishdan olingan foyda; - ijarachilik faoliyatidan olingan daromadlar; - sug’urta zaxiralarining qaytim summalari; - o’qitish, maslahat ishlarini olib borish bo’yicha undirilgan to’lovlar hisoblanadi. Sug’urtachining sug’urta xizmatlarini sotuvidan tashqari olgan daromadlari asosan o’z filiallariga ish qog’ozlarini (hisobot blanklari va shu kabilarni) tayyorlab berish, ularning yangi «mahsulot»ini reklama qilish kabilar hisobiga olinadi. Ayrim hollarda ular ijara munosabatlari orqali ham shakllantiriladi. Sug’urtachining sotuvdan tashqari daromadlarini hajmi sug’urta tashkilotining kattaligiga bog’liqdir.

Sotuvdan tashqari daromadlarni olish uchun amalga oshirilgan xarajatlarni sug’urta faoliyatiga yoki sug’urtadan boshqa faoliyatga taalluqli ekanligi ni aniqlash murakkab kechadi. Shuningdek, sug’urta tashkiloti ma’lum bir sug’urta turi bo’yicha sug’urtalashni amalga oshirmayotgan bo’lsa-da, uni yo’lga qo’yish yuzasidan xarajatlarni sotuvdan tashqari daromadlari hisobiga bajaradi. Ma’lumki, sug’urtada risklar transformatsiyasi jarayonida hamda bosh tashkilot va filiallar (yakuniy moliyaviy natija balansi yoki hisob raqamiga egaligiga ko’ra) o’rtasida mas’uliyat taqsimotining mexanizmi turlichadir. Sug’urta faoliyati – sug’urta hodisasi yuz berishi oqibatida sug’urtalanuvchining zararini qoplash bilan bog’liq bo’lgan o’ziga xos iqtisodiy faoliyat turidir. Sug’urta hodisasi yuz berish i yoki bermasligiga ko’ra qoplama to’lashning ilmiy asoslanganlik (o’rganilgan, hisoblangan, aniqlangan) me’yorini belgilash va ko’rilgan zararni sug’urta tashkilotining zaxira fondidan to’lash maqsadga muvofiqdir. Sug’urta hodisasining yillar bo’yicha yuz berishi ehtimolligi turlichadir. Ayrim aniq bir yilda bu hodisalarning soni ko’p bo’lishi ham mumkin. Aynan shu yil bo’yicha sug’urta tashkilotining faoliyati zarar bilan tugashi mumkin. Zaxira fondining mablag’i etishmasligi holatida sug’urta tashkilotida qolgan daromad hisobidan uning har yilgi zaxira fondiga ajratma me’yorini qayta ko’rib chiqish zarur. Statistik ma’lumotlarga asoslanib, qayd etish kerakki, sug’urtaning ko’p turlari bo’yicha amalga oshirilgan sug’urta qoplamasi undirilgan mukofotlari summasiga nisbatan past foizlarni tashkil etadi. Shunga asoslanib, tariflarni oshirish emas, balki uning tarkibini o’zgartirish mantiqan to’g’ri bo’ladi. Qayta sug’urtalash shartnomasini tuzishda qayta sug’urtalovchi (xalqaro terminda «tsedent») qayta sug’urtalash mukofotining ma’lum qismini yoki hammasini deponentga o’tkazishi nazarda tutilishi mumkin. U shartnoma davri tugashi hamda sug’urta hodisasi yuz bermagan taqdirda mazkur mukofotlar hisobidan olingan depo foizlari bilan birgalikda qayta sug’urtalovchi hisobiga o’tkaziladi. Uning hajmi (foizda) shartnomada qayd etilgan bo’ladi. Shunday kafolat berilishi qayta sug’urtalash mukofotlarini moliyaviy zaxira

sifatida ishlatish imkoniyatini oshiradi. Fuqarolik qonunchiligiga binoan sug’urta tashkiloti o’z mijozi manfaatlarini himoya qiluvchi vakil sifatida sug’urta hodisasiga sababchi bo’lgan aybdor shaxsga regress da’vo qilish huquqiga ham egadir. Odatda regress tartibidagi summa sug’urtachi o’z kafilligini bajarib bo’lganidan keyin undiriladi. Bunday faoliyat natijasida undirilgan summa sug’urta tashkilotining sug’urta ta’minoti to’lovlari bo’yicha xarajatlarini qoplash uchun manba hisoblanadi. Sug’urta tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub’ekt sifatida o’z faoliyatida foydalanilayotgan asosiy fondlarini sotish huquqiga egadir. Shunda faoliyat bo’yicha sug’urtachining foydasi asosiy fondni sotishdan olgan tushum summasi bilan mulkning balans (qoldiq) bahosida hisobdan chiqarish summasi o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Sug’urta tashkilotining mulki ijaraga berilishi mumkin. Masalan, ko’chmas mulk ob’ektlari hamda asosiy fondlardan ayrim hollarda ijara ob’ekti sifatida foydalaniladi. Bu faoliyat natijasida undirilgan ijara to’lovi ham sug’urtachining daromadi hisoblanadi. Sug’urta tashkilotining yana bir daromad manbai o’qitish, maslahat ishlari uchun undirilgan to’lovlar summasi, shuningdek, risk-menejment bo’yicha xizmatlar ko’rsatishi, dastur «mahsulot»larini o’rnatib berishi kabilar hisoblanadi. Bu daromadlar sug’urtaga to’g’ridan-to’g’ri daxldor bo’lmasa-da, ammo u bilan uzviy bog’liqlikda shakllanadi. Sug’urta tashkiloti daromadining shakllanish mexanizmi, tarkibi va tuzilishini o’rganish uning o’ziga xos faoliyat turi ekanligini namoyon etadi. 2. Sug’urtachining jami mablag’lar sarfi sug’urta «mahsulot»i tannarxini tashkil etadi. U amaldagi me’yoriy hujjatlar asosida tartibga solinadi hamda sug’urtachi xarajatlarning tarkibini belgilashi uchun asos hisoblanadi. Soliqqa tortish bazas ini aniqlashda sug’urtachining jami xarajatlari va ularning tarkibini aniqlashtirish ham talab etiladi. Sug’urta tashkiloti xarajatlarining tarkibi ham xilma-xildir (2-chizma). Sug’urta tashkilotining xarajatlari sakkiz turdan iborat bo’lib, har bir tur o’z

navbatida, asosiy va maqsadli faoliyat hamda xarajatlarning amalga oshirilishi vaqtiga qarab guruhlanadi. Sug’urta tashkiloti xarajatlarining turlariga to’xtaladigan bo’lsak, ular o’z ahamiyatiga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi: a) sug’urtani amalga oshirish xarajatlari. Bu xarajatlar sug’urtachi faoliyatini moliyalashtirish uchun amalga oshiriladi. Sug’urta tashkiloti faoliyatini tahlil etishda mazkur xarajatlar tarkibini ma’lum belgilariga ko’ra guruhlash maqsadga muvofiqdir. Sug’urtachining faoliyati jarayonida mablag’lar sarf etilishi yuzasidan belgilangan vazifalarga ko’ra, sug’urta tashkiloti daromadi va zararlari haqidagi hisobotiga mos ravishda sug’urta ishini yuritish xarajatlari tarkibini quyidagicha guruhlash mumkin: - shartnomalarni tuzish va bajarish xarajatlari; - investitsiya faoliyati bo’yicha xarajatlar; - boshqaruv xarajatlari. B) sug’urta ishini yuritish xarajatlari sarflanishiga ko’ra quyidagicha bo’lish mumkin: - ish haqi to’lovlari; - davlat fondlariga ajratmalar, xodimlarni tayyorlash xarajatlari, reklama hamda marketing xarajatlari, xo’jalik xarajatlari va boshqalar; Sug’urta ishini yuritish xarajatlarining yuzaga kelishi davriga ko’ra, ularni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: chizma Sug’urta tashkiloti xarajatlarining turlari va ularning tasniflanishi t/r Xarajat turlari Xarajatlarning tasnifi Asosiy faoliyat bo’yicha Maqsadli faoliyat bo’yicha Amalga oshirilish vaqtiga ko’ra 1 Ma’muriy- xo’jalik yuritish Sug’urtalash bilan to’g’ridan to’g’ri bog’liq bo’lmagan Shartnomani amalga oshirish xarajatlari Shartnomani amalga oshirish jarayonida

xarajatlari xarajatlar 2 Vositachilik taqdirlashlari ni undirish xarajatlari Sug’urta operatsiyalarini amalga oshirish xarajatlari Shartnomani tayyorlash va tuzish xarajatlari Shartnomani amalga oshirish jarayonida 3 Reklama va marketing xizmati xarajatlari Sug’urtalash bilan to’g’ridan - to’g’ri bog’liq bo’lmagan xarajatlar Shartnomani tayyorlash va tuzish xarajatlari Shartnoma ni tuzi sh ga qadar 4 Maxsus ish qog’ozlarini tayyorlash xarajatlari Sug’urta operatsiyalarini amalga oshirish xarajatlari Shartnomani tayyorlash va tuzish xarajatlari Shartnoma ni tuzi sh ga qadar 5 Sug’urta zaxiralariga ajratmalar Sug’urta operatsiyalarini amalga oshirish xarajatlari Shartnomani bajarish xarajatlari Shartnomani amalga oshirish jarayonida 6 Qayta sug’urtalash xarajatlar i Sug’urta operatsiyalarini amalga oshirish xarajatlari Shartnomani bajarish xarajatlari Shartnomani amalga oshirish jarayonida 7 Investitsiya joylashtiriluvi xarajatlari Sug’urtalash bilan to’g’ridan - to’g’ri bog’liq bo’lmagan xarajatlar Shartnomani bajarish xarajatlari Shartnomani amalga oshirish jarayonida 8 Sug’urta qoplamasi xarajatlari Sug’urta operatsiyalarini amalga oshirish xarajatlari Shartnomani bajarish xarajatlari Sug’urta hodisasi yuz berganda - sug’urta shartnomasini tuzish uchun oldindan qilingan (ish qog’ozlarini tayyorlash, statistik ma’lumotlarni yig’ish, tarif hisob-kitoblari va shu kabi)

xarajatlar; - sug’urta shartnomasi tuzish davrida qilingan (xalqaro terminda «acquisition») xarajatlar; - sug’urta shartnomasi amal qilish davrida qilingan (masalan, riskni qayta sug’urtalashga o’tkazish bo’yicha) xarajatlar; - sug’urta hodisasi yuz berganda (sabablarini o’rganish va uning oqibatlarini tugatish uchun) qilinadigan xarajatlar. Sug’urta ishini yuritish xarajatlarini, shuningdek, ayrim sug’urta turi yoki shartnomasiga daxldor bo’lgan o’zgaruvchan va barcha tuzilgan sug’urta shartnomalari portfeliga aloqador bo’lgan doimiy kabi guruhlarga ham bo’lish mumkin. Xalqaro amaliyotda sug’urta tashkilotining xarajatlari akvizitsiya (ommaviy-tashkiliy kompleks tadbirlar), inkassatsiya (sug’urtaning ayrim turlari bo’yicha mukofotlarning naqd pullarda qabul qilinishi), likvidatsiya (sug’urta hodisasi yuz berganligi yuzasidan sug’urtalanuvchi arizasida bayon qilingan talablarning qondirilishi) va boshqaruvga oid kabi turlardan iboratdir. Sug’urta tashkiloti daromad va xarajatlarini sug’urta faoliyatini amalga oshirish jarayonidagi o’rni va roliga qarab tasniflash ko’proq maqsadga muvofiqdir. Ular quyidagichadir: - sug’urta himoyasini ta’minlash bilan bog’liq bo’lgan (sug’urta operatsiyalari hamda investitsiya joylashtiriluvi bo’yicha) daromad va xarajatlar; - sug’urta himoyasi bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’lmagan boshqa daromad va xarajatlar. Sug’urta tashkilotining daromad va xarajatlari tarkibi hamda ularni hisoblash ko’p jihatdan milliy sug’urta qonunchiligi me’yorlariga ham bog’liqdir. Shuningdek, sug’urta tashkilotining daromad va xarajatlariga amaldagi soliq qonunchiligiga binoan to’lanadigan daromad(foyda) solig’ining soliq bazasini aniqlash uslubiyati hamda stavkalari darajasi ham ta’sir etadi. 3. Sug’urta tashkilotining daromad va xarajatlari tarkibi bo’yicha

yuqorida bildirilgan fikr-mulohazalarga asoslanib, uni aniqlash bo’yicha quyidagi uslubiyatni taklif etamiz: S M = S M s + S M qs + O’ M Zo’ (1), Bu erda: S M - ishlab topilgan sug’urta mukofot lari summasi; S M s – bevosita sug’urtalash bo’yicha sug’urta mukofot lari summasi; S M qs – qayta sug’urtalash bo’yicha sug’urta mukofot lari summasi; O’ M Zo’ – o’zlashtirilmagan mukofot lar zaxirasining o’zgarishi. UNz = Nz + Nvt (2), Bu erda : UNz – ko’rilgan zararning umumiy netto qismi; Nz – ko’rilgan zararning netto qismi; Nvt – qayta sug’urtalash bo’yicha vositachilik to’lovlarining netto qismi. Nz = S M – SQs – (SQqs –SQqsq ) (2.1), Bu erda: SQs – to’langan sug’urta qoplamalari; SQqs – qayta sug’urtalash bo’yicha to’langan sug’urta qoplamalari; TSQqsq – qayta sug’urtalash shartnomalariga ko’ra, qayta sug’urtalovchilar tomonidan to’langan sug’urta qoplamalari. Nvt = VTqs + VSqs (2.2), Bu erda : VTqs – qayta sug’urtalash bo’yicha vositachilik to’lovlari; VSqs – qayta sug’urtalash bo’yicha vositachilik siylovlari. Tsx = UNz –(Yuk+S M qsrr+SQs+VTqs+Zm+SQqs) (3) Bu erda : Tsx – sug’urta xizmatlarining tannarxi. Yuk – sug’urta ishini yuritish xarajatlari; S M qsrr – qayta sug’urtalash va retrotsessiyaga o’tkazilgan risklar bo’yicha hisoblangan sug’urta mukofot lari; VTqs- vositachilik to’lovlari va brokerlik siylovlari, qayta sug’urtalash

tantemlari va yig’imlari; Zm – zaxira fondiga o’tkazilgan mablag’lar. YaD(Z) = D(Z)af + D(Z)bf (4), Bu erda : YaD(Z) – yalpi daromad yoki zarar (soliq to’langunga qadar bo’lgan daromad yoki zarar); D(Z)af- asosiy faoliyatdan olingan daromad yoki zarar; D(Z)bf – boshqa faoliyatdan daromad yoki zarar. D(Z)af = Ns + Nz + Nvt + Yuk – DX (4.1), Bu erda : Ns – sug’urta mukofotlarining netto qismi; DX – davr xarajatlari. D(Z)bf =Dbf-Xbf (4.2), Bu erda : Dbf – boshqa faoliyatdan daromadlar; Xbf – boshqa faoliyatni amalga oshirish uchun qilingan xarajatlar . Sug’urta tashkiloti daromadi(foydasi)ni aniqlashning keltirilgan uslubiyatini joriy etish masalasiga (7-jadval) to’xtaladigan bo’lsak, bu borada sug’urta ishini amalga oshirish xarajatlariga kiritilgan sug’urta xizmatlarni tashkil etish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi yangi Nizomni ishlab chiqish zaruriyati yuzaga keladi. T aklif etilayotgan uslubiyatga ko’ra, keltirilgan ma’lumotlarda ishlab topilgan sug’urta mukofot lari summasi 1232223,0 bo’lgan bo’lsa, shundan 910786,8 bevosita sug’urtalash mukofotlari, 6741,1 qayta sug’urtalash bo’yicha mukofotlari va nihoyat, 314695,1 so’mini o’zlashtirilmagan mukofotlar summasi tashkil etgan. To’langan sug’urta qoplamalari 1188750,1 qayta sug’urtalash

shartnomalariga binoan qoplama to’lovlari bo’yicha zararlar 506,3; ko’rilgan zararlarning netto qismi 1189256,4; qayta sug’urtalashga qabul qilingan shartnomalar bo’yicha hisoblangan vositachilik to’lovlari 840,8; qayta sug’urtalash bo’yicha vositachilik to’lovlarning netto qismi 840,8; sug’urta ishini yuritish xarajatlari 5136,5; hisoblangan vositachilik hamda brokerlar siylovlari, qayta sug’urtalash tantemlari va yig’imlari 321,4; zararlarni qoplash zaxirasiga o’tkazilgan mablag’lar 1153961,8 ming so’mni tashkil qilgan. Keltirilgan ma’lumotlarga asoslangan holda sug’urta xizmatini ko’rsatishdan tushgan yalpi foydani aniqlash uchun ishlab topilgan mukofot larning netto qismi (1232223), ko’rilgan zararlarning netto qismi (1189256,4), qayta sug’urtalash bo’yicha vositachilik to’lovlarning 1 -jadval Sug’urta tashkilotlari daromad va xarajatlarini hisoblash : (so’m hisobida) (+) Bevosita sug’urtalash bo’yicha hisoblangan sug’urta mukofot lari 910786.8 (+) Qayta sug’urtalash shartnomalari bo’yicha sug’urta mukofot lari 6741.1 (+) O’zlashtirilmagan mukofot lar i zaxirasini o’zgartirish 314695.1 (=) Ishlab topilgan mukofot lar 1232223 (-) To’langan sug’urtaviy qoplamalar 1188750.1 (-) Qayta sug’urtalash shartnomalariga binoan qilingan qoplama to’lovlari bo’yicha zararlar 506.3 (+) Qayta sug’urtalashga taqdim etilgan shartnomalarga ko’ra, qayta sug’urtalovchilar tomonidan qilingan qoplamalar bo’yicha zararlar - (=) Ko’rilgan zararlarning netto qismi 1189256.4 (+) Qayta sug’urtalashga taqdim etilgan shartnomalarga ko’ra hisoblangan qayta sug’urtalash bo’yicha vositachilik to’lovlari - (+) Qayta sug’urtalashga qabul qilingan shartnomalar bo’yicha hisoblangan vositachilik to’lovlari 840.8 (=) Qayta sug’urtalash bo’yicha vositachilik to’lovlar i ning netto qismi 840.8 (-) Sug’urta ishini yuritish xarajatlari 5136.5 (-) Qayta sug’urtalash va retrotsessiyaga o’tkazilgan risklar -

bo’yicha hisoblangan sug’urta mukofotlari (-) Bevosita sug’urtalash bo’yicha sug’urtaviy to’lovlari (sug’urta qoplamalari) - (-) H isoblangan vositachilik va brokerlar siylovlari. Qayta sug’urtalash tantemlari va yig’imlari 321.4 (-) Zararlarni qoplash zaxirasiga o’tkazilgan mablag’lar 1153961.8 (-) Qayta sug’urtalashga qabul qilingan risklar bo’yicha qilingan qoplama to’lovlarning ulushi - Bunda sug’urta xizmatini ko’rsatish(sotish)dan tushgan yalpi foyda quyidagicha hisoblanadi: (=) Ishlab topilgan mukofot lar i ning netto qismi 1232223 (+) Ko’rilgan zararlarning netto qismi 1189256.4 (+) Qayta sug’urtalash bo’yicha vositachilik to’lovlarning netto qismi 840.8 (-) Sug’urta ishini yuritish xarajatlari 5136.5 (-) Davr xarajatlari 226235.7 (-) Xizmat ko’rsatuvchi ishlab chiqarish va xo’jalik xarajatlari - (=) Asosiy faoliyatdan olingan foyda 189246.4 (+) Operatsion. Investitsion va moliyaviy faoliyatdan olingan daromad 214343.3 (+) Operatsion. Investitsion va moliyaviy faoliyat uchun qilingan xarajat - (=) Soliq to’langunga qadar bo’lgan daromad(foyda) yoki zarar 25096.9 Manba: «O’zagrosug’urta» DASKning 2002 yil ko’rsatkichlari asosida muallif tomonidan hisoblab chiqilgan. netto qismi (840,8) yig’indisidan sug’urta ishini yuritish xarajatlari (5136,5), davr xarajatlari (226235,7), xizmat ko’rsatuvchi ishlab chiqarish va xo’jalik xarajatlari jamisini ay i rish orqali asosiy faoliyatdan olingan foyda (189246,4 ming so’m) hisoblab topiladi. Shundan so’ng, investitsion-moliyaviy faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar yig’indisini qo’shish orqali balans dagi (25096,9 ming so’m) foyda summasi aniqlanadi. 1. Sug’urta tashkilotlarini i nvestitsion faoliyati va uning mazmun-mohiyati.

O’zbekiston Respublikasining 1998 yil 24 dekabrdagi “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi qayta tahrirdagi Qonunida investitsiyaga quyidagicha ta’rif berilgan: “investitsiya - iqtisodiy va boshqa faoliyat ob’ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne’matlar hamda ularga doir huquqlar” 1 , sifatida ta’riflanadi. Yuqorida keltirilgan fikrlarni tahlil qilish orqali shunday xulosaga kelish mumkinki, “investitsiyalar” tushunchasi “kapital qo’yilmalar”, “investitsiyalarning mulkiy shakli”, “kapital”, “kredit” va boshqa tushunchalarga qaraganda kengroq, “sig’imliroq” tushuncha hisoblanadi 2 . Kapital qo’yilmalar investiitsilarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Shuning bilan birgalikda investitsiyalarning tarkibida kapital qo’yilmialardan tashqari aylanma mablag’ (vosita)lar ham mavjud. Demak, ko’rinib turibdiki, kapital qo’yilmalar tushunchasi aynan investitsiyalar tushunchasini anglatmaydi. 3 Umumlashtiradigan bo’lsak, investitsiyalar bu faqat uzoq muddatli kapital qo’yilmalar bo’libgina qolmasdan, balki qisqa muddatli qo’yilmalarni ham o’z ichiga oladi. Demak, investitsiyalar - mulkchilikning barcha ko’rinishlaridagi moddiy va nomoddiy boyliklarni iqtisodiy-ijtimoiy daromad olish maqsadida muomalaga kiritishdir. “Chet el investitsiyalari to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonunining 3-moddasiga ko’ra “chet el investorlari asosan daromad (foyda) olish maqsadida tadbirkorlik faoliyati va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa turdagi faoliyat ob’ektlariga qo’shadigan barcha turdagi moddiy va nomoddiy boyliklar va ularga doir huquqlar, shu jumladan intellektual mulkka doir huquqlar, chet el investitsiyalaridan olingan har qanday daromad O’zbekiston Respublikasi hududida chet el investitsiyalari” 4 , deb e’tirof etiladi. 1 Ўзбекистон Республикасининг “ Инвестиция фаолияти тўғрисида ” ги Қонуни, 1998 . 24 декабр . //Солиқ лар ва божхона хабарлари . 4-сон, 1999 . 3-б. 2 Ғ озибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. Т.: “ Молия ” нашриёти, 2003. 28 - б. 3 Инвестиции: Учебное пособие /Г.П. Подшиваленко, Н.И. Лахметкина, М.В. Макарова и др. –М.: КНОРУС, 2004. С.7. (Финансовая академия при Правительстве РФ). 4 Ўзб е кистон Республикасининг “ Чет эл инвестициялари тўғисида ” ги Қонуни, 1998. 30 апр е л. / / Х алқ сўзи . 1999. 12 январ. 7-сон. 1-б.

Sug’urta kompaniyalari asosiy faoliyati Bilan bir qatorda investtsiya faoliyatini xam amalga oshirish imkoniyatiga egadir. Odatda, sug’urta kompaniyalarining sug’urtaviy xizmat ko’rsatish o’ziga xos xususiyatga ega ya’ni, mijoz dastlab sug’urtalovchiga sug’urta badalini shartnoma tuzilishi Bilan to’laydi. Sug’urta shartnomasi muddatining tugashi xizmat to’liq ko’rsatilganligini bildiradi. Demak, sug’urta kompaniyalarida moliya resurslarining xarakati xususiyatlari shunga olib boradiki, sug’urta kompaniyalari ixtiyorida shartnomani amal qilish mobaynida qo’shimcha daromad olish maqsadida investitsiyalash mumkin bo’lgan vaqtinchalik majburiyatdan xoli bo’lgan katta miqdorda vaqtincha bo’sh mablag’lar to’planadi. Sug’urtalovchilar bu mablag’larni qo’shimcha daromad olish maqsadida turli ob’ektlarga investitsiya qilishlari mumkin. Sug’urta tashkilotlari tasarrufida kata miqdordagi moliyaviy resurslarni to’planishi, ularni iqtisodiyotni rivojlanishida muxim rol o’ynashini ko’rsatadi. Sug’urta qiluvchilar tomonidan moliya resurslarining to’planishi sug’urtani faol investitsion siyosat yo’li Bilan iqtisodiyotning asosiy omiliga aylantiradi. Boshqacha so’z Bilan aytganda, sug’urtalovchilar turli polis egalaridan olingan passiv pul mablag’larni moliya bozorida xarakat qiluvchi aktiv kapitaliga aylantirishadi. Sug’urta ompaniyasi investitsion imkoniyatlarini quyidagi omillar belgilaydi: 3. yig’iladigan sug’urta mukofotlari xajmi; 4. sug’urta portfeli xajmi; 5. amalga oshirilayotgan sug’urta xizmatining foydaliligi yoki zararliligi; 6. sug’urta rezervlarini shakllantirishga davlat tomonidan qo’yiladigan talablar; 7. tuzilgan sug’urta shartnomalari muddati; 8. o’zlik mablag’lari xajmi. Cug’urta kompaniyasining investitsion imkoniyatlari taxminan shunday deyarli shakllanib boradi. Investitsion imkoniyat asosiy qismi «O’zlik mablag’lar”ga to’g’ri keladi. Sug’urta rezervi esa domiy ravishda sug’urta qoplamalari to’lanishiga qarab o’zgarib turadi.

Sug’urta kompaniyasining investitsion portfeli tizimi, uning moliyaviy barqarorligini ta’minlashi lozim va u odatda sug’urta nazorati me’yorlari bilan belgilanadi. Unda sug’urta zaxiralarining vaqtinchalik bo’sh turgan mablag’larini joylashtirish tartibi belgilanadi. O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgandan so’ng, sug’urta kompaniyalari bo’sh mablag’larini turli ob’ektlarga investitsiya qilish imkoniyati tug’ildi. 1993 yilning 6 mayida qabul qilingan “Sug’urta to’g’risda”gi Qonunning 25-moddasida “Sug’urta tashilotlari o’z moliyaiy manbalarini boshqa yo’l bilan foydalanishga xaqlidir”, deb ko’rsatilgan edi. Ammo 2002 yilning 5 aprelidagi ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisining VIII-sessiyasida qabul qilingan «Sug’urta faoliyati to’g’risida”gi Qonunning 6-moddasiga muvofiq “sug’urtalovchilar sug’urtani amalga oshirish bilan bevosita bog’liq bo’lmagan tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishlari mumkin emas” deb belgilangan. Demak, sug’urtalovchilarning investitsiya faoliyati qat’iy cheklangan. Shuningdek, Ushbu qonunning yuqorida ko’rsatib o’tilgan moddasida sug’urtalovchilar maxsus vakolatli davlat organi belgilaydigan tartib va shartlardagi investitsiya faoliyati bilan shug’ullanishlariga ruxsat berilgan. Ma’lumki, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 2006 yil 6 mayda tasdiqlangan, №1571 raqam Bilan davlat ro’yxatidan va 2006 yil 22 aprelda tasdiqlangan, №1565 raqami bilan davlat ro’yxatidan o’tgan buyruqlariga asosan, sug’urta kompaniyalari tomonidan sug’urta rezervlarini tashkil qilish va investitsiyalashning tartiblari belgilangandir. Jumladan, unda respublika sug’urta kompaniyalarining sug’urta aktivlarini joylashtirish tartiblari, investitsiyalashning qonunchilikda belgilangan quyidagi asosiy talablarga javob berishi lozim: (1) Diversifikatsiya; (2) Qay tishliligi; (3) Likvidliligi; (4) Foydaliligi. 5 5 Приказ Министерства Финансов Республики Узбекистан, зарегистрирован №1565 от 22.04.2006 « Об утвержден ии положения о порядке определения предельно допустимого размера обязательств по отдельн ым рискам, свокупного размера обязательств и нормативов платежеспособности страховщиков»

Investitsion faoliyatning diversifikatsiyasi birinchi navbatda sug’urta kompaniyasi investitsion portfelining barqarorligini ko’zda tutadi. Ma’lumki, sug’urta kompaniyalari ularga o’z mablag’larini qo’yishi mumin bo’lgan investitsion loyixalar tshplami sarmoya bozorining rivojlanish darajasiga bog’liq. Xozirgi paytda sug’urtalovchilarning vaqtinchalik bo’sh turgan mablag’lari tijorat banklari depozitlariga, qimmatli qog’ozlarga joylashtirilishi, korxona va ko’chmas mulklarga investitsiya qilinishi mumkin. Investitsiya portfel tarkibi va tizimini tartibga solish odatda kiritilgan mablag’larning turlari bo’yicha minimum va maksimumni belgilash yo’llari orqali amalga oshiriladi. Shu Bilan birga, dunyoning etakchi kompaniyalarining tajribasiga ko’ra, kompaniya investitsion portfelining korxonap va ko’chmas mulklar ustav fondiga investitsiyalari 15%, qimmatli qog’ozlarga investitsiyalari 25-60%, tijorat banklari depozitlariga mablag’lari 15-30%, investitsiyaning boshqa tutsrlariga 1-12% dan oshmaydigan miqdorlarda joylashtiradilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar mablag’lar yalanishini to’g’ri tashil etish muxim axamiyatga ega. Chunki, mablag’lar aylanishi eng ma’qul variantini topish pirovard natijada korxona faoliyatini foyda bilan yakunlashiga olib keladi. Sug’urta faoliyatida joriy natijalar sug’urta badallari ko’rinishida sug’urta kompaniyalari xisob – raqamiga kelib tushgan pul mablag’lari aylanishi xisobidan daromad kelish imkoniyati yuzaga keladi. Ushbu daromadlar sug’urta kompaniyalarini sug’urta zaxiralarini shakllantirish orqali xarajatlar qismini qoplash va foyda olish manbai bo’lib xizmat qiladi. Sug’urta faoliyatining joriy taxlil pul mablag’lari tushumi orqali o’ziga olyotgan majburiyatlar adektivliligini belgilaydi. Investitsion faoliyatda mavjud risklar haqida tushuncha va unga noqulay omillarning ta’siri. Har qanday investitsion loyixani amalga oshirishda asosiy risk sifatida xizmatlar bozorda kuchli raqobatchining bo’lishidir. Umuman olganda kompaniya

uchun quyidagi turdagi risklar mavjud bo’lib ular loyixani amaliyotga joriy etishda o’z ta’sir doiralarini o’tkazishlari mumkin. Siyosiy risklar –bu turdagi risklar davlatdagi siyosiy jarayon bilan bevosita bog’liq bo’lib o’z ichiga quyidagilarni oladi; 2. xarbiy xarakatlar natijasida faoliyat ko’rsata olmaslik; 3. kutilmagan xodisalarning ro’y berishi natijasida vaqtinchalik faoliyatni yurita olmaslik. 4. soliq qonunchiligida o’zgarishlar. O’z bekiston Res publikasi siyosiy axvolning tinchligiga qaramasdan ko’rinishdagi risklar davlatimizga chegaradosh bo’lgan davlatlardagi notinch axvol sababli mavjud bo’lib qoldi. Risk darajasini kamaytirish tadbirlari.  davlat organlari bilan kompaniya aktsiyadorlari o’rtasidagi aloqani mustaxkamlash.  ishbilarmon muxitini yaratishuqiy risklar – bu risklar qonunchilik bazasining nomukammalligi, xujjatlarni to’g’ri tuzish, rasmiylashtirilmasligi bilan bevosita bog’liq. O’zbekiston Respublikasida tadbirkorlik sub’ektlari uchun barcha qonunchilik bazasi mukammal ishlab chiqilganligiga qaramasdan bu turdagi riskni inobatga olmaslik mumkin emas. Buning asosiy sababi byurokratiyaning mavjudligi. Ammo kompaniya faoliyatini Davlat qo’llab quvvatlayotgani bu turdagi risk darajasini pasayishiga olib keladi. Risk darajasini kamaytirish chora tadbirlari bo’lib; xujjatlarni aniq shakllarini yuritish; xujjatlarni rasmiylashtirishda bu soxa mutaxasislarini jalb etish; yukori malakali yurist va tarjimonlar uchun qo’yshimcha moliyaviy resurslarni ajratish. Texnik risklar - bu turdagi risklar ishlarni amalga oshirishdagi qiyinchiliklar va texnik loyixaning mavjud emasligidan vujudga keladi.

Asbob uskunalarga tender e’lon qilingandan boshlab, tovar etkazib beruvchining texnik xizmat ko’rsatish bo’yicha yuqori malakali mutaxasislar mavjudligiga xam inobatga olinadi. Bu sezilarli ravishda texnik risk darajasini kamaytirishga xizmat qilishi mumkin. Ishlab chiqarish riski – bu turdagi risk taklif etilayotgan xizmatning sifati pastligi, yuqori malakali mutaxasislarning mavjud emasligi bo’lishi mumkin. Shuni ta’kidlash lozimki, kompaniya loyixasini amaliyotga joriy etish uchun etarli darajada yuqori malakali mutaxasislarga ega bo’lsa, bu turdagi risk darajasini kamaytirishga xizmat qiladi. Riskni kamaytirish darajasini bo’yicha chora tadbirlari: 1. Loyixani amalga oshirishda aniq qalendar rejalashtirish va boshqarishni yo’lga qo’yish; 2. Taklif etilayotgan xizmatlar ustidan doimiy nazoratni o’rnatish; 3. Yuqori malakali kadrlarni tayyorlab borish. Ekologik risklar – bu turdagi risklar atrof muxitni ifloslanishi, atmosfera va suvga xar xil chiqindilarning chiqishi natijasida yuzaga keladi. Biz shug’urlanayotgan soxa uchun bu turdagi risk darajasi ancha pastdir. Marketing riski – bu turdagi risklar bozorni yaxshi o’rganilmaganligi, baxo siyosatining to’g’ri yuritilmaganligi marketing strategiyasini noto’g’ri ekanlaganligi bilan bog’liq. Risk darajasini kamaytirish; 1. Kuchli marketing xizmatini joriy etish; 2. Marketing strategiyasini ishlab chiqish; 3. Marketing tadqiqotlarini o’tkazish; 4. Egiluvchan tarif siyosatini ishlab chiqish. Moliyaviy risklar – bu turdagi risklar moliyaviy natijalarini yo’qotilgan, istemolchining to’lovga layoqatsizligidan, talabning qatiyemasligidan, raqobatchilar tomonidan narxni kamaytirishlar, oborot mabag’larining etishmasligini kelib chiqishni mumkin. Riskni darajasini kamaytirish chora-tadbirlari. 1. Istemolchilar talabini o’rganish;

2. Sifat ustida to’liq nazoratni o’rnatish; 3. Investitsion va kredit resurslarini yangi yo’nalishlarini aniqlash bo’yicha chora-tadbirlarni ko’rish; 4. Investitsion – moliyaviy strategiyani ishlab chiqarish. Tabi i y risklar – bu turdagi risklar tabiatda xar xil baxtsiz xodisalarning ro’y berishi, er qimirlashi, suv toshishi sel kelishi, yong’in chiqishi, epidemiya tarqalishi bilan bog’liqdir. O’zbekiston Respublikasining 1998 yil 24 dekabrda qabul qilingan «Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi qonunida investitsiya faoliyati xamda investitsiya faoliyati bilan shug’ullanish tartiblari ko’rsatib o’tilgan. Ushbu qonunning 4-moddasida investitsiyalarni amalga oshirish shakllari xaqida to’xtalib o’tilgan, ya’ni investorlar investitsiyalarni quyidagi yo’llar bilan amalga oshirishlari mumkin: - yuridik shaxs tuzish yoi ularning ustav jamg’armalarida (kapitallarida) ulushli ishtirok etish, jumladan mol-mulkni yoki aktsiyalarni olish; - qimmatli qog’ozlar, shu jumladan O’zbekiston Respublikasi rezidentlari tomonidan emissiya qilingan qarz majburiyatlarini olish; - kontsessiyalari, shu jumladan tabiiy resurslarni qidirish, ishlab chiqish, qazib olish yoki ulardan foydalanishga bo’lgan kontsessiyalarni olish; - mulk xuquqini, shu jumladan ular joylashgan er uchastkalari bilan birgalikda savdo va xizmat ko’rsatish soxalari ob’ektlariga, turar joylarga mulk xuquqini, shuningdek erga xamda boshqa tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan foydalanish xuquqini qonun xujjatlariga muvofiq olish. Investorlar investitsiyalarni qonun xujjatlariga zid bo’lmagan boshqa shakllarda xam amalga oshirishlari mumkin. Investor investitsiyalash maqsadi, yo’nalishi, turi va xajmini mustaqil ravishda belgilaydi, buni amalga oshirish uchun shartnoma asosida, qoida tariqasida, tanlov savdosini o’tkazish yo’li bilan yuridik va jismoniy shaxslarni investitsiya faoliyati ishtirokchilari sifatida jalb etadi.

Agar qonun xujjatlarida boshqacha tartib belgilanmagan bo’lsa, investor, o’ziga zarur bo’lgan mol-mulkni yuridik va jismoniy shaxslardan o’zaro kelishuv asosida belgilanadigan shartlarda xajmi va nomenlaturasini cheklamagan tarzda olishga xaqli. Investor qonun xujjatlarida nazarda tutilgan boshqa xuquqlarga xam ega bo’lishi mumin. Qonunning 14-moddasiga asosan investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish quyidagi yo’llar bilan amalga oshiriladi: - investitsiya faoliyatining qonunchili negizi takomillashtirish; - soliq to’lovchilar va soliq solish ob’ektlarini, soliq stavkalari va ularga doir imtiyozlarni tabaqalashtiruvchi soliq tizimini qo’llash; - asosiy fondlarni jadal amortizatsiya qilish; - normalar, qoidalar va standartlarni belgilash; - monopoliyaga qarshi choralarni qo’llash; - kredit siyosati va narx belgilash siyosatini o’tkazish; - erga va boshqa tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan foydalanish shartlarini belgilash; - investitsiya loyixalarini ekspertiza qilish mexanizmlarini belgilash; - O’zbekiston Respublikasining Investitsiya dasturiga kiritilgan ivestitsiya loyixalarining amalga oshirilishi monitoringini yuritish; - investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish qonun xujjatlarida nazarda tutilgan boshqa shakllarda xam amalga oshiriladi. 2002 yilning 5 aperldagi Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining VIII-sessiyasida qabul qilingan “Sug’urta faoliyati to’g’risida”gi qonunning 6-moddasida - sug’urtalovchilar maxsus vakolatli davlat organi belgilaydigan tartib va shartlarda investitsiya faoliyati bilan shug’ullanishlariga ruxsat berilgan. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan 2000 yilning 28 iyunida 66-sonli buyruq bilan tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasi xududida sug’urta tashkilotlarining zaxiralarini joylashtirish to’g’risidagi vaqtinchalik

nizomi”ni 952-raqam bilan davlat ro’yxatiga olingan edi. Ushbu nizom 2000 yilning 5 avgustidan yuridik kuchga kiritilgan bo’lib 2005 yil 31 deabrgacha amal qildi. Bu nizomning o’z kuchini yo’qotish Moliya Vazirligi tomonidan zamon talablariga javob beradigan, rivojlangan davlatlar tajribasidan kelib chiqqan xolda yangi nizomni ishlab chiqilishini talab etdi. 2006 yilda sug’urta kompaniyalarining o’z rezervlarini tashkil etish va investitsiyalash, kompaniyalarning tshlov qobiliyatini aniqlash bo’yicha ikkita nizom qabul qilindi: - O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan, 2006 yil 22 aperlda №1565-raqam bilan davlat ro’yxatidan o’tgan “Aloxida sug’urta tavakkalchiliklari bo’yicha majburiyatlar, jami majburiyatlarning yo’l qo’yiladigan eng ko’p xajmini va sug’urtalovchilarning to’lov qobiliyati me’yorlarini aniqlash tartibi to’g’risida nizom”, 2006 yil 2 maydan kuchga kirgan; - O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan, 2006 yil 6 mayda №1571-raqam bilan davlat ro’yxatidan o’tgan “Sug’urtalovchilar tomonidan sug’urta zaxiralarini shakllantirish xamda joylashtirish tartibi va shartlari to’g’risida nizom”, 2006 yil 16 maydan kuchga kirgan. Ushbu nizomda sug’urta tashkilotlarining investitsiya faoliyati davlat tomonidan tartibga solingan. Jumladan, unda Respublika iqtisodiyotida ustav va sug’urta mablag’lari qismini investitsiyalash qonunchilik yo’li bilan belgilanishi va quyidagi asosiy talablarga javob berishi lozimligi ko’rsatib o’tilgan. O’zbekiston Respublikasi sug’urta kompaniyalari yuqoridagi №1565 nizomga o’z mablag’larini diversifikatsiya, qaytuvchanlik. Foydalilik va likvidlilik printsiplari asosida joylashtiradilar. 2006 iyil 22 aprelda qabul qilingan №1565 nizom sug’urta kompaniyalari tomonidan olinishi mumkin bo’lgan majburiyatlarining chegaralari, sug’urtalovchilarning to’lov qobiliyati masalalarini o’z ichiga qamrab olgan. Ushbu nizomda keltirilgan ayrim muxim masalalarga to’xtalib o’tish maqsadga muvofiq xisoblanadi. Nizomga ko’ra aloxida sug’urta shartnomasi bo’yicha sug’urtalovchi majburiyatlarining yo’l qo’yiladigan eng ko’p xajmi o’z mablag’lari va sug’urta

zaxiralarining 10%dan oshmasligi lozim. Sug’urtalovchi ushbu me’yordan ortiq majburiyatni, qabul qilingan majburiyat bo’yicha ortiqcha tavakkalchilikni mazur Nizomga muvofiq ravishda qayta sug’urtalangan xolda qabul qilishi mumkin. Aloxida tavakkalchilik bo’yicha sug’urtalovchining majburiyatlari to’langan sug’urta muofotiga proportsional tarzda aniqlanadi, agarda sug’urta shartnomasida aloxida tavakkalchiliklar bo’yicha sug’urtalovchining majburiyatlari xajmi ko’rsatilmagan bo’lgan taqdirda. Mazkur Nizom maqsadida sug’urtalovchining jami majburiyatlari deganda biz, 5 ta eng katta tavakkalchiliklar bo’yicha sug’urtalovchi majburiyatlarining eng ko’p xajmi tushiniladi. Umumiy sug’urta tarmog’ida sug’urtalovchining jami majburiyatlari xajmi o’zlik mablag’lari miqdorining ikki barobaridan oshmasligi shart. Sug’urtalovchining to’lov qobiliyatini aniqlash uchun oxirgi xisobt sanasiga sug’urtalovchining balans ma’lumotlari, shuningdek, xisob-kitob asosida aniqlanadigan ma’lumotlardan foydalaniladi. Sug’urtalovchining to’lov qobiliyati ko’rsatkichi mazkur Nizom asosida o’rnatilgan sug’urtalovchi tomonidan qabul qilingan majburiyatlar va likvidligi xisobiga olingan aktivlar o’rtasidagi nisbat me’yorlarining bajarilishi xisoblanadi. To’lov qobiliyatini sug’urta faoliyati xajmlariga muvofiq ravishda ta’minlash uchun sug’urtalovchilar yo’l qo’yiladigan aktivlarning xaqiqiy xajmi darajasini belgilangan tartibda muvofiqlashtirib borishi zarur. Respublika sug’urta kompaniyalarida sug’urta zaxiralarni shakllantirish O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan, 2006 yil 6 mayda №1571-raqam bilan davlat ro’yxatidan o’tgan « Sug’urtalovchilar tomonidan sug’urta zaxiralarini shakllantirish xamda joylashtirish tartibi va shartlari to’g’risida nizomi»ga asosan amalga oshiriladi. Sug’urta zaxiralarining shakllanishi bo’yicha quyidagi qonun-qoidalar mavjud: - xamma zaxiralar maxsus xisob-kitoblar asosida shakllanadi; - zaxiralar sug’urta olib borayotgan valyutada shakllanadi;

- sug’urta zaxiralari xar bir aniq to’lash muddatiga shakllanadi; - zaxiralar faqat sug’urta shartnomasi bo’yicha emas, qayta sug’urtalashda qabul qilingan shartnomalar bo’yicha xam shakllanishi mumkin. Sug’urtalovchilar o’ziga qabul qilgan sug’urta majburiyatlarini bajarish uchun yig’ilgan sug’urta mukofotlaridan kelgusida sug’urta to’lovlari uchun barcha sug’urta turlari bo’yicha kerakli sug’urta zaxiralarini shakllantirishadi. Sug’urta zaxiralari sug’urtalovchining sug’urtalanovchilar bilan tuzgan sug’urta shartnomalari bo’yicha shu vaqtdagi bajarilmagan majburiyatlarining xajmini ko’rsatib turadi. Xorij mamlakatlarida qabul qilingan sug’urta zaxiralarining shakllanishi texnikasiga ko’ra, sug’urta qiluvchi bo’yniga olgan xar bir majburiyat turi sug’urta zaxirasiga mos keladigan turi bilan qoplanadi. Xayot sug’urtasi bo’yicha amaldagi shartnomalar sharoitiga bog’liq xolda matematik zaxiralar, yillik renta zaxiralari, fond zaxiralari va ishtirok etish zaxiralari shakllanadi. Sug’urtaning boshqa turlari bo’yicha -mukofot zaxiralari va zarar zaxiralari shakllanadi. Sug’urta zaxiralari xajmi amaldagi shartnoma bo’yicha to’lanishi kerak bo’lgan summani butun xolda qoplashi zarur. Shuning uchun ularning xajmini aniqlash uchun sug’urta qiluvchining operatsiyalarini chuqur taxlili va matematik xisob kitoblar zarur. Texnik mablag’lar sug’urta qiluvchi tomonidan aloxida sug’urta shartnomasi va butun sug’urta portfeli bo’yicha bir muddatga xisob-kitob qilingan sug’urta to’lovlari bo’yicha moliyaviy majburiyatlarni bajarish kerak bo’lgan mablag’lar yig’indisi. Ular sug’urta zaxiralarining qismi bo’lib xayot sug’urtasidan tashqari sug’urta turlari buyicha xisob- kitob qilinadi. «Sug’urtalovchilar tomonidan sug’urta zaxiralarini shakllantirish xamda joylashtirish tartibi va shartlari to’g’risida nizomi»ga muvofiq sug’urtalovchi o’zining balansida majburiyat yoki aktiv(sharoitdan kelib chiqib) sifatida aks ettiriladigan quyidagi texnik zaxiralarni shakllantirishga majburdir: 3. ishlab topilmagan mukofotlar zaxirasi (umumiy sug’urta soxasida faoliyat amalga

oshirilganda);  mukofotlar zaxirasi (xayot sug’urtasi soxasida faoliyat amalga oshirilganda); - zararlar zaxirasi. Sug’urta xodisasi oqibatida yuzaga kelgan va sug’urta shartnomasining shartlari bo’yicha qoplanishi lozim bo’lgan zararlar xajmiga muvofiq ravishda aniqlanadi va quyidagilardan tashkil topadi:  xabar qilingan lekin, bartaraf etilmagan zararlar zaxirasi;  sodir bo’lgan lekin, xabar qilinmgan zararlar zaxirasi;  Sug’urtalovchi Davsug’urtanazorat bilan kelishgan xolda qo’shimcha ravishda, quyidagi zaxiralarni tashkil etishi mumkin:  oldini-olish chora-tadbirlari zaxirasi;  xalokatlar zaxirasi;  zararlilikning tebranishi zaxirasi ;  aktivlarning nomuvofiqlik zaxirasi ;  boshqa zaxira turlari. Investitsilarni ularni turli xil belgilari bo’yicha turkumlash yoki tasniflash mumkin. Ularni tasniflashda turli maqsadlar qo’yiladi. Masalan, investitsiyalarni kelajak natijalarini baholashda, ular bo’yicha kutiladigan samaralarni aniqlashda, ularni ishlab chiqarishda ishtirokida, ularni soha va yo’nalishlarini aniqlashda va. h.k. shunga o’xshash belgilari bo’yicha ularni batafsil turkimini belgilash amalda qo’laniladi. Ko’pgina hollarda investitsiyalar quydagi tasnifiy belgilar bo’yicha turkumlanadi. 3. Investitsiyalarni kiritish ob’ektlari bo’yicha. 4. Investitsiyalarni band qilish muddatlari bo’yicha. 5. Real sektorni qayta ishlab chiqarish bo’yicha. 6. Investitsiyalarni yakuniy natijalari bo’yicha. 7. Mulkchilik shakillari bo’yicha. 8. Maqsadlar bo’yicha. 9. Risklar darajalari bo’yicha.

10. Investitsiyalarni kiritish sub’ektlari bo’yicha. 11. Moliyaviy vositalar turlari bo’yicha. 12. Moliyaviy ta’minlash jihatlari bo’yicha. 13. Moliyalashtirish manbalari, usullari va mexanizmlari bo’yicha. 14. Moliyalashtirish manbalari , mexanizmlari va usullari bo’yicha. 15. Investitsiya jarayonini ishtirokchilari va ularni hissalari bo’yicha investitsiyalar tasniflanadi.

Похожие

Davlat moliyasi.

Qayta sug’urta

Sug‘urta kompaniyasining moliyasi

Sug’urta marketingning maqsadi

Ijtimoiy ta`minot moliyasi