Статистик кўрсаткичлар - Экономика - Рефераты

Статистик кўрсаткичлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

117.5 KB

Статистик кўрсаткичлар Режа: 1. Статистик к ў рсаткичлар мо ҳ ияти ва а ҳ амияти. 2. Мутло қ миқдорлар ва уларнинг турлари. 3. Нисбий ми қ дорлар ва уларнинг турлари. 4. Нисбий ми қ дорлар нинг айрим турлари ўртасидаги ўзаро боғлиқлик .

Статистик кўрсаткич ижтимой иқтисодий ҳодиса ва жараёнларни миқдорий тавсифловчи кўрсаткичлардир. Статистик тадқиқотлар ўз мақсади ва вазифаларидан қатъий назар турли статистик кўрсаткичлари ҳисоблаш ва таҳлил билан якунланади. Статистик жараёнлар ва ҳодисалар нисбатан мураккаблиги боис уларни алоҳида олинган кўрсаткичлар орқали ифодалаб бўлмайди. Бу ҳолда статистик кўрсаткичлар тизимидан фойдаланимиз. Статистик кўрсаткичлар тизими – бу муаян статистик вазифани ҳал этишга йўналтирилган ва алоҳида ёки мураккаб таркибга эга ўзаро боғлиқ кўрсаткичлар йиғиндисидир. Статистик кўрсаткичлар иккига бўлинади: 1) аниқ статистик кўрсаткичлар; 2) кўрсаткичли категориялар. Аниқ статистик кўрсаткичлар – ҳодиса ва жараён ҳажми, миқдорини акс эттиради. Кўрсаткичли категория – статистик кўрсаткичнинг моҳияти, умумий фарқли белгиларини ифода этади. Статистик кўрсаткичлар қамров даражасига кўра алоҳида ва умумий кўрсаткичларга бўлинади. Намоён бўлиш шаклига кўра статистик кўрсаткичлар абсолют, нисбий ва ўртача кўрсаткичлардан иборат. Статистик кузатиш, сводкалаш ва гуруҳлаш амалга оширилгандан кейин ўрганилаётган ҳодиса ва жараёнларнинг ҳажмини, миқдори, даражасини таърифловчи қатор кўрсаткичларга эга бўламиз. Бундай кўрсаткичлар бошланғич ҳисоб маълумотлари асосида умумлаштирилган ва қайта ишланган миқдорлар бўлиб, улар:  мутлақ;  нисбий;  ўртача кўринишда бўлиши мумкин. Статистик кузатиш натижасида дастлаб мутлақ сонлар олинади, сўнгра шу сонлар асосида нисбий ва ўртача миқдорлар ҳисоблаб чиқилади. Мутлақ миқдорлар кузатилаётган миқдор бирликларини қўшиш ёки айириш йўли билан аниқланади. Биринчи ҳолда мутлақ миқдорлар «бир», «икки», «уч» ва ҳоказо тартибда саналади ва аниқланади. Масалан, гуруҳдаги

талабалар, заводда ишлаб чиқарилган машина, станоклар сони бевосита санаш йўли билан аниқланади. Бундай миқдорлар сон кўрсаткичлари деб юритилади. Улар бутун сонлар кўринишида бўлади. Иккинчи ҳолда мутлақ миқдорлар бевосита ўлчаш ёрдамида аниқланади. Масалан, жамоа хўжалигида етиштирилган сабзавот ва полиз маҳсулотларининг миқдори, фабрикада ишлаб чиқарилган матонинг ҳажми кабилар ҳажм кўрсаткичлари деб юритилади. Улар бутун ёки иррационал (бутун бўлмаган) сонлар бўлиши мумкин. Ифодаланишга қараб, мутлақ миқдорлар: якка ва умумий миқдорларга бўлинади. Якка мутлақ миқдорлар статистик кузатиш жараёнида олиниб, бошланғич ҳисоб ва кузатиш ҳужжатларида қайд қилинади. Бундай миқдорлар кузатилаётган тўпламнинг алоҳида бирликларини тавсифлайди ва статистик текшириш учун манба бўлиб ҳисобланади. Умумий мутлақ миқдорлар – кузатилаётган тўпламнинг ҳар бир бирлгини эмас, балки унинг йиғиндисини таърифловчи миқдорлар. Улар бошланғич статистик кузатиш материалларини сводкалаш натижасида олинади. Умумий мутлақ миқдорлар моҳияти жиҳатдан бир хил бўлган якка мутлақ миқдорларнинг йиғиндисидир. Буни қуйидагича ёзиш мумкин:          nt t i n ум a а а а а A 1 3 2 1 .... , бу ерда: умA - умумий мутлақ миқдор; nа а ....1 - кузатилаётган тўплам бирликлари, якка мутлақ миқдорлар;    nt t ia 1 - тўплам бирликларининг йиғиндиси. Умумий мутлақ миқдорлар ҳодиса ва жараёнларнинг умумий сонини, ҳажмини қийматини ўзида акс эттириб, муайян олинган хўжалик, тармоқ, вилоят мавқеини, имкониятини тавсифлайди. Мутлақ миқдорлар:  натурада;  шартли натурада;  пулда;

 комплекс ўлочв бирликларида ифодаланиши мумкин. Натура-ўлчов бирлиги – ўрганилаётган ҳодисанинг ички хусусиятини ифодаловчи оғирлик, узунлик, ҳажм ва бошқа бирликлардир. Айрим мураккаб ҳодисаларни ифодаловчи икки ва ундан ортиқ ўлчов бирликларининг ўзаро бирикмаси статистикада комплекс ўлчов бирликлари дейилади. Шу ўринда шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, натура-ўлчов бирликлари айрим ҳодисаларнинг истеъмол хусусиятларини тўла ҳисобга олмайди. Шартли натура ўлчов бирлиги – деб бир хил турдаги истеъмол қийматга эга бўлган ҳодисаларни бир хил бирликка келтирувчи ўлчов бирликларига айтилади. Бу бирлик (коэффициентлар) негизида ўрганилаётган ҳодисаларнинг муҳим истеъмол қийматига асосланган нисбатлар ётади. Шартли ўлчов бирлиги гарчи турлича истеъмол қийматига эга бўлган бир хил ҳодисаларни умумлаштириш қудратига эга бўлсада, лекин моҳияти жиҳатдан бир хил ҳодисаларни ягона бир ўлчовга келтириш қудратига эга эмас. Қ иймат ўлчов бирлиги дейилганда бир хил турдаги истеъмол хусусиятига эга бўлганҳодисаларни бир хил бирликка келтирувчи ўлчов бирликлари тушунилади. Ишлаб чиқарилган ялпи ички маҳсулот, миллий даромад, чакана товар оборотва шуларга ўхшаш синтетик кўрсаткичлар қиймат (пул)да аниқланади. Амалий фаолиятда мутлоқ миқдорларни маълумоти йўқлиги ҳисоб- китоб йўли билан олиниши зарурлигини кўрсатади, масалан балансли боғланиш: ой бй З Р П З . .    , бу ерда бйЗ . - йил бошидаги заҳира; П - йил давомида кирим; Р - йил давомида харажат; ойЗ . йил охиридаги заҳира . Бундан ой бй З П З Р . .    Жамият тараққиётини нисбий миқдорларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Иккита таққослама мутлақ миқдорни бўлиш натижасида олинган

умумлаштирувчи миқдор статистикада нисбий миқдор деб юритилади. Нисбий миқдорлар ҳар хил шаклларда ифодаланиши мумкин. Уларнинг ифодаланиши базис миқдорнинг (нисбат махражини) қандай бирликка тенглаштириб олинишига боғлиқ. Нисбий миқдорлар коэффициентларда, фоизда, промилледа, продецимилледа ифодаланади.  Агар базис миқдор 1 га тенглаштириб олинса нисбий миқдорлар коэффициентда ифодаланган ҳисобланади.  Агар базис миқдор 100 га тенг деб олинса, у ҳолда нисбий миқдорлар фоизда ифодаланади.  Агар базис миқдор 1000 га тенглаштирилса, у ҳолда нисбий миқдорлар промилледа  000/ ифодаланади. Шундай қилиб, базис миқдорнинг нечага тенглаштириб олинишига қараб, нисбий миқдорлар турлича ифодаланади. Нисбий миқдорлар асосан қуйидаги: режа топшириғи; буюртма (шартнома) бажарилиши; динамика; тузилма (структура); кординация; интенсив; объектлараро ва ҳудудий таққослаш нисбий миқдорларига бўлинади. Режа топшириғи нисбий миқдори режалаштирилаётган давр кўрсаткичининг олдинги йилнинг ҳақиқий кўрсаткичига нисбатан қандай ўзгариши лозимлигини кўрсатади ва қуйидагича ҳисобланади: 0 100 Д Д PT РТ НМ   бу ерда: НМ PT - режа топшириғи нисбий миқдори. РТ Д - жорий давр учун режа топшириғи. 0 Д - базис даврда ҳақиқий бажарилган кўрсаткич. Буюртма (шартнома) бажарилиши нисбий миқдори муайян давр ичида шартнома топшириқларининг қай даржада бажарилганлигини тавсифлайди. Бунинг учун ҳақиқий бажарилган кўрсаткич буюртмадаги кўрсаткич билан таққосланади:

БТ НМ Б Б ББ 1001 бу ерда: НМ ББ - буюртма бажарилиши нисбий миқдори. 1Б - жорий даврда ҳақиқй бажарилган даража. БТБ - буюртмадаги топшириқ даражси. Динамика нисбий миқдорлари бир хил турдаги ҳодиса ва жараёнларнинг вақт бўйича ўзгаришини тавсифлайди. Улар жорий давр кўрсаткичини базис давр кўрсаткичига бўлиш йўли билан аниқланади. Агар даврлар сони уч ва ундан ортиқ бўлса, у ҳолда ҳар бир кейинги давр даражасини олдинги давр даражасига таққослаш йўли билан ҳам динамика нисбий миқдорларини аниқлаш мумкин. Динамика нисбий миқдорлари базисли ва занжирсимон нисбий миқдорларга бўлинади. 1. 0 100 Д Д Д i бНМ   2. 1 100    i i зНМ Д Д Д бу ерда бНМ Д - базисли усулда ҳисобланган динамика нисбий миқдорлари. i Д - давр даражаси. 1i Д - ҳар бир кейинги даврдан олдинги давр даражаси. 0 Д - базис давр даражаси. Базисли ёки занжирсимон нисбий миқдорларни қўллаш таҳлил олдига қўйилган мақсадга боғлиқ. Тузилма нисбий миқдорлари дейилганда тўпламдаги айрим гуруҳларнинг шу тўпламнинг умумий йиғиндисига бўлган нисбати тушунилади. Умумий кўринишда бу кўрсаткич қуйидагича ҳисобланади. % 100   n n ТНМ бу ерда: НМТ - тузилма нисбий миқдорлари. n - тўпламдаги айрим гуруҳлар.  n - тўплам йиғиндиси.

Тузилма нисбий миқдорлари, одатда, тўплам ўз моҳияти жиҳатдан бир- биридан тубдан фарқ қилувчи гуруҳларга, бўлакларга ажратилган ҳолларда кенг қўлланилади. Координация нисбий миқдорлари дейилган тўпламдаги гуруҳларнинг бир-бирига бўлган нисбати тушунилади. Интенсив нисбий миқдорлар ҳодиса ва жараёнларнинг тарқалиш зичлигини, учрашиш тезлигини тавсифлайди. Бундай миқдорлар бир-бири билан турли хилдаги ҳодисаларни таққослаш натижасида олинади. Интенсив нисбий миқдорларнинг бошқа турдаги нисбий миқдорлардан фарқи шундаки, бу миқдорларнинг натижалари мавҳум кўринишда, яъни коэффициент, фоизда эмас, балки аниқ сон, ҳажм ва миқдорлада ифодаланади. Объектлараро ва ҳудудий таққослаш нисбий миқдорлари турли объект ва минтақага мансуб бўлган ҳар бир кўрсаткичнинг нисбатини тавсифлайди. Улар коэффициентда ёки фоизда ҳисобланади ва бир минтақа (объект)нинг тегишли кўрсаткичи иккинчисига неча марта кўп ёки озлигини кўрсатади. Таққослама нисбий миқдорларни ҳисоблашда олдин аввало таққосландиган миқдорларни таққослама ҳолга келтириш керак. Бунинг учун қуйидагиларни ҳисобга олиш керак: 1. Таққосланадиган ҳодисалар бир-бири билан боғланган бўлиши, аниқроғи уларни умумлаштирувчи асос бўлиши керак. 2. Таққосланадиган миқдор моҳияти жиҳатдан мазмунан бир хил бўлиши керак. 3. Таққосланадиган миқдорлар бир хил усулда ҳисобланган бўлиши керак. 4. Таққосланадиган миқдорлар бир хил ўлчов бирлигида, пулда ҳисобланганда эса ўзгармас баҳоларда ифодаланиши лозим. Мутлақ ва нисбий миқдорларни қўллашдаги энг муҳим жиҳат – уларни комплекс қўллаш зарурдир.

Похожие

Статистик индекслар

Ўртача миқдорлар ва ўрта тузилмавий кўрсаткичлар

Иқтисодий хавфсизлик шакллари ва асосий кўрсаткичлар

Статистик маълумотларни туплаш

Статистик кузатиш услубияти