Статистик кузатиш услубияти - Экономика - Рефераты

Статистик кузатиш услубияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64 KB

Статистик кузатиш услубияти Режа: 1. Статистик кузатиш мо ҳ ияти ва а ҳ амияти. 2. Статистик кузатиш дастур – методологик ва ташкилий масалалари. 3. Статистик кузатиш турлари ва уларнинг ў зига хос жи ҳ атлари. 4 . Статистик кузатиш хатолари ва уларни ани қ лаш усуллари.

Ижтимоий ҳодисалар ва жараёнлар ҳақидаги маълумотларни режали, илмий, уюштирилган асосда тўплаш жараёни статистик кузатиш деб аталади. Ҳар қандай статистик тадқиқот уч босқични ўз ичига олади:  статистик кузатиш;  кузатиш материалларини сводкалаш ва гурухлаш;  кузатилаетган воқ е ани ҳар томонлама тавсифловчи-умумлаштирувчи кўрсаткичларни ҳисоблаш ва уларни тахлил қилиш. Ижтимоий ҳодисалар ва жараёнлар ҳақидаги маълумотларни режали, илмий, уюштирилган асосда тўплаш жараёни статистик кузатиш деб аталади. Статистик кузатиш амалга оширилаётганда бир қатор шарт- шароитларнинг ҳисобга олиниши талаб қилинади. Акс ҳолда тўпланган маълумотлар илмий текшириш талабларини тўла қондирмаслиги ва ҳаттоки бутунлай яроқсиз ҳам бўлиши мумкин. Энг муҳим илмий талаблар, шарт-шароитлар қуйидагилардан иборат:  Статистик кузатиш далилларни бир-бири билан ўзаро боғланишда ва бир бутунликда қайд қилиш лозим. Бинобарин, статистик маълумотлар тасодифий юлиб олинган, тўплам билан боғланмаган ҳолда эмас, балки тўла олинган бўлиши керак.  Маълумотлар тўла-тўкис бўлиши учун энг авволо кузатилаётган тўпламдаги бирликлар макон (минтақа, ҳудуд) чегарасида тўла ҳисобга олиниши керак. Бу ерда сўз фақат ёппасига кузатиш устида бораётгани йўқ.  Статистик кузатишнинг тўлалиги маълумотларнинг вақт бўйича қамраб олиниши билан ҳам белгиланади.  Олинаётган маълумотлар аниқ, ишончли ва ҳаққоний бўлиши шарт, акс ҳолда улар исботлаб берадиган кучга эга бўла олмайди. Бу ерда гап маълумотларнинг фақат арифметик жиҳатдангина (масалан, тийин, граммгача) аниқ бўлиши тўғрисида эмас, балки у маълумотларнинг объектив ҳақиқатни акс эттириши ҳақида боряпти. Статистик кузатиш икки шаклда – статистик ҳисобот ва махсус

уюштирилган статистик кузатишлар (текширишлар) шаклида ташкил этилади. Ҳисобот (бухгалтерия ва статистик ҳисоботларга бўлинади) статистик кузатишнинг асосий шакли бўлиб, у барча корхона ва ташкилотлар фаолияти ҳақидаги бошланғич маълумотларни тўплаш учун имконият яратади. Унинг маълумот манбаи бўлиб бухгалтерия ва оператив ҳисоб ҳужжатларида қайд этилган бошланғич ёзувлардир. Махсус ташкил қилинган статистик кузатишларни воқеа ва ҳодисаларнинг содир бўлишини қайд қилиш вақтига қараб уч турга – узлуксиз, фурсатли ва бир йўла кузатишга ажратиш мумкин. Узлуксиз кузатиш деганда ҳодисалар рўй бериши биланоқ қайд қилинадиган кузатиш тушунилади. Масалан, бола туғилиши, никоҳдан ўтиш каби воқеа (ҳодиса)лар содир бўлиши биланоқ яъни ўша куннинг ўзидаёқ қайд этилади. Фурсатли кузатиш деганда маълум муддатларда ўтказиладиган кузатишлар тушунилади. Масалан, аҳоли рўйхати ва бошқалар. Бир йўла кузатиш деб бирорта масалани ечиш учун ўтказилган кузатишга айтилади. Масалан, савдо корхоналари жиҳозланиш даражасининг бозор иқтисодиёти талабларига жавоб бериши ва бермаслигини ўрганиш учун махсус кузатиш ўтказиш. Бундай кузатиш кейинчалик ўтказмаслик ҳам, зарурият туғилса, яна ўтказиш мумкин. Ўрганилаётган тўплам бирликларини ўз ичига қамраб олишига қараб, статистик кузатиш икки турга: ёппасига кузатиш ва қисман кузатишга бўлинади. Ёппасига кузатиш да тўплам бирликларининг барчаси кузатилади. Масалан, Ўзбекистонда аҳоли рўйхати ўтказиладиган бўлса, республика фуқароларининг барчаси (қаердалигидан қатъий назар) рўйхатга олинади. Бу дегани фуқаро чет давлатдами, денгиздами, океандами ва ҳатто космосдаги киши ҳам рўйхатдан ўтиши керак. Қисман кузатиш да ўрганилаётган тўплам бирликларининг бир қисми

кузатишга жалб қилинади. Қисман кузатиш тўртта турга: анкета орқали кузатиш, монографик тасвирлаш, асосий массивни кузатиш, танлаб кузатишга бўлинади. Анкета орқали кузатиш да саволлар ёзилган варақалар кузатиш бирликларига тарқатилиб, улар тўлдирилгандан сўнг йиғиштириб олинади ва умумлаштирилади. Бундай кузатиш жамоатчилик фикрини аниқлашда ва айниқса, бозор иқтисодиёти шаройитида айрим ҳодиса ва воқеалар бўйича махсус мустақил экспертларнинг фикрларини билишда яхши натижа беради. Монографик тасвирлаш деганда тўпламнинг бир бўлагини ҳар томонлама ва чуқур ўрганиш тушунилади. Масалан, вилоятда бир жинсли 104 та корхона бор, шундан 4 таси жуда ҳам илғор. Нима сабабдан илғор эканлигини билиш ва уларнинг илғорлик тажрибасини бошқа корхоналарга ёйиш ва оммалаштиришда қўлланилади. Асосий массивни кузатиш да ўрганилаётган белги умумий ҳажмининг ўзгаришига олиб келадиган энг салмоқли ўрин тутган бирликлар ажратиб олиб ўрганилади. Масалан, шаҳарда 150 озиқ-овқат дўкони бўлиб, шундан 15 таси товар айланмасининг 70-80 фоизини беради. Демак, 150 та озиқ-овқат дўконининг барчасини ўрганиб ўтирмасдан, 15 дўконни ўрганиб шаҳарда озиқ-овқат савдоси қандай ташкил қилинганлиги ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Танлаб кузатиш дегандабош тўпламдан бир қисмини танлаб олибтекшириш тушунилади. Агарда кузатишнинг бу тури тўғри ташкил қилинса, қисман кузатишнинг турлари ичида энг яхши ўрганилган маълумотлар умумий тўплам ҳақида тўла-тўкис ва аниқ фикр юритиш имконини беради. Бу кузатишда асосий муаммо танлама тўпламнинг репрезентативлигини (ваколатлилигини) таъминлашдир. Агрда танлаб олинган тўпламда бош тўпламнинг муҳим хусусиятлари намоён бўлса, у тўплам репрезентатив дейилади. Репрезентативликни таъминлаш танлаш усулларини тўғри белгилашга боғлиқдир. Статистикада тасодифий, типик механик ва сериялаб танлаш усуллари мавжуд.

Бошланғич маълумотларни олиш усулига қараб, статистик кузатиш бевосита кузатиш, ҳужжатли, савол-жавоб усулларида амалга оширилади. Бевосита кузатиш да кузатувчи ўрганилаётган тўплам бирликларини бирма-бир кўриб, санаб, тортиб ва ўлчаб, кейин рўйхатдан ўтказади. Ҳужжатли усул да эса керак бўлган маълумотлар фақат махсус ҳужжатлардан олинади. Савол-жавоб усули да кузатилаётган шахсларга саволлар берилиб, олинган жавоблар кузатиш варақасига ёзилади. Бу усулда сўралувчидан ҳеч қандай ҳужжат талаб қилиниши мумкин эмас. Бу усулга аҳоли рўйхатини мисол келтириш мумкин. Сўроқ-жавоб усули ўз навбатида учга бўлинади: оғзаки усул; ўз-ўзини қайд қилиш усули; корреспенденция учули. Оғзаки усул да, кузатиш органлари томонидан махсус тайёрланган шахслар кузатилаётган шахсларга оғзаки савол бериб жавоб оладилар. Олинган жавоблар варақага ёзилиб, кейин умумлаштирилади. Ўз-ўзини қайд қилиш усул ида кузатувчи махсус тайёрланган сўров варақасини кузатувчиларга тарқатади ва маълум вақтдан сўнг тўлдирилган варақаларни йиғиштириб олади. Бу усулда саволларга жавобни кузатилаётган шахсларнинг ўзи беради ва ўз қўли билан савол варавасини тўлдиради. Зарур бўлган маълумотларни ихтиёрий корреспондентлар орқали ҳам тўплаш мумкин. Бу эса корреспенция усули ҳисобланади. Бунга мисол Германияда чорраҳаларда ихтиёрий валантерлар туриб (камида уч киши) йўл қоидасини бузган ҳайдовчилар ҳақидаги маълумотларни полиция ходимларига юборишларини келтириш мумкин. Охиргилари эса ҳайдовчиларга нисбатан чора белгилайдилар. Уларни ўзаро учрашуви таъминланмайди. Валантёрларга тўла ишонилади. Статистик кузатишнинг дастурий-услубий масалалари қуйидагилардан ташкил топади: кузатиш мақсади ва вазифалари; кузатиш дастури; кузатиш объекти ва бирлиги; кузатиш формуляри ва йўриқнома. Кузатиш дастури – бу кузатиш давомида йиғилиши керак бўлган саволлар ёки қайд қилиниши лозим бўлган белгилар ва кўрсаткичлар

рўйхатидир. У қисқа, тушунарли бўлиши керак ва фақат аниқ жавоб олиниши мумкин бўлган, шубҳа туғдирмайдиган ва бир-бирининг жавобларини назорат қила оладиган саволлардан ташкил топган бўлиши керак. Дастур тузиш статистик кузатишнинг энг оғир ва маъсулиятли босқичидир. Кузатиш объекти дейилганда ўрганилаётган ҳодиса ва жараёнлар тўплами тушинилади. Масалан, аҳоли рўйхати ўтказилаётган бўлса, биз аниқ белгилаб олишимиз керак, қайси аҳолини рўйхатга олмоқчимиз: мавжуд аҳолиними? ёки доимий аҳолиними?; тижорат корхоналарини рўйхатга олиш учун, олдин аниқ билишимиз керак, қайси корхоналар тижорат корхоналари ҳисобланади? Кузатиш объектини тўғри чегаралаш, уни бошқа объектлардан ажратувчи белгиларини аниқлаш амалий жиҳатдан катта аҳамиятга эга. Бу чегара қуйдагилар билан белгилаб олинади:  биринчидан, мазмунан қандай ҳодиса кузатишга жалб қилиниши кераклиги, масалан, давлат корхонасими ёки коопиратив, саноатми ёки қишлоқ ҳўжалиги ва ҳоказо;  иккинчидан, қандай ҳудуд (минтақа) чегарасида бу маълумотлар олиниши кераклиги,масалан , туман миқёсида ёки айрим вилоятлар ёки республика чегарасидами;  учинчидан, қайси давр ёки вақт учун маълумот олиниши кераклиги, масалан, аниқ бир йил ёки бир неча йил ва ҳоказо. Айрим ҳолларда кузатиш объектини белгилаётганда махсус цензлардан фойданилади. Ценз деганда барча объектлари ичидан айни кузатишда хисобга олиниши лозим бўлганларини белгилаш учун қабул қилинган маълум миқдорий меъёр тушинилади. Кузатиш бирлиги – бу ҳисоб асоси ёки кузатишда қайд қилиш белгисига эга бўлган бирликдир. Кузатиш бирлиги бўлиб, аҳоли рўйхатида ҳар бир шахс, корхоналар рўйхатида ҳар бир корхона ҳисобланади. Кузатиш бирлигидан ҳисоб бирлигини фарқ қилиши лозим. Улар айрим

вақтда бир-бирига тенг. Масалан, аҳоли рўйхатида ҳар бир шах, ҳам кузатиш бирлиги, ҳам тўплам бирлиги ҳисобланади. Айрим пайтда, улар ўзаро тенг эмас. Масалан, саноат корхоналарида жиҳозлар рўйхатга олинганда саноат корхонаси кузатиш бирлиги, ҳар бир жиҳоз эса тўплам бирлиги ҳисобланади. Ҳисоб бирлигини тўғри аниқлаш статистик текширишнинг муваффақиятли ва самарали бўлишида муҳим рол ўйнайди. Кузатиш дастури да саволларга жавоб махсус ҳужжатларда акс эттирилади. Бу ҳужжат статистик формуляр деб аталади. У ҳар хил ном билан юритилади, жумладан. Ҳисобот формаси. Табелъ, накладной, рўйхати олиш варақаси ва ҳоказо. Статистик формуляр икки хил бўлади:  алоҳида шаклдаги формуляр;  рўйхат шаклидаги формуляр. Алоҳида кўришидаги формуляга корхоналарнинг йиллик ҳисоботи формулфр мисол бўла олади. Рўйхат кўринишидаги формуляда биттаси эмас, балки бир неча ҳисоб бирликлари ҳақида маълумот келтирилади. Кузатиш дастуридаги саволларни талқин қилиш ва бир хилда тушинишни таъминлаш мақсадида статистик формулярларни тўлдириши учун йўриқнома тузилади. Йўриқнома  статистик кузатиш мақсади ва вазифалари;  кузатиш объекти ва бирлиги;  маълумотларни қаердан кимдан олиш;  кузатиш муддати;  ҳужжатларни расмийлаштириш тартиби;  материалларни топшириш ва жўнатиш муддати;  кўрсаткичларни ҳисоблаш тартиби ва шунга ўхшаш кузатилаётган ҳодиса билан бевосита боғлиқ бўлган масалалар ёритилади. Йўриқнома одатда кўп мутахасислар иштирокида муҳокама қилиниши лозим.

Статистик кузатишнинг асосий ташкилий шакллари, турлари ва усуллари Статистик кузатишнинг ташкилий масалалари қуйдагилардан иборат  кузатиш органи;  кузатиш вақти ва муддати;  кузатиш жойи;  кадрларни танлаш ва ўқитиш;  кузатиш варақаларини кўпайтириш ва жойларга жўнатиш. Кузатиш органи – бу статистик кузатиш бевосита ташкил қиладиган ва ўтказадиган ташкилотлардир. Уларнинг нома-ном рўйхати ҳамда ҳуқуқ ва вазифалари кузатишнинг ташкилий режаси белгилаб олинади. Кузатиш вақти ва муддати кузатишни қачон ва неча кунда амалга оширишни аниқлайди. Ҳисоб вақти олинаётган маълумот қайси вақтга тегишли бўлган давр билан ўлчанади. Ҳисобот вақтини кузатиш вақтидан фарқ қилиши лозим. Масалан, бир ойлик ҳисоботда жорий ой ҳисобот вақти бўлса, кузатиш вақти эса ушбу тақдим этилиши лозим бўлган муддат билан белгиланади. Критик фурсат (момент) дейилганда маълумотларни маълум вақтга тўғрилаб рўйхатга олиш тушунилади. Айнан шу ҳолатга нисбатан ҳодисалар рўйхатга олинади. Критик фурсатни белгилаш тартиби қуйдагича:  биринчидан, рўйхатга олинадиган маълумотларни бир фурсатнинг ўзида туширгандек бўлади;  иккинчидан, такрор (яъни бир кишини икки маротаба) ҳисобга олишдан ҳоли қилади;  учинчидан, рўйхатга белгиланган муддатда тугатишни таъминлайди. Кузатиш жойи дейилганда кузатиш қаерда ўтказилиши лозим бўлган жой тушинилади. Уни белгилаш айниқса жойи ўзгариб туриши мумкин бўлган ҳодисаларни кузатаётганда жуда катта аҳамиятга эга. Агар

ўрнатилган станоклар рўйхати олинаётган бўлса, у ҳолда кузатиш жойини белгилаб олиш унча қийин эмас, чунки бу станоклар доимо бир жойгга бириктириб қўйилган. Агар аҳолини рўйхзатга олинаётган бўлса, у ҳолда кузатиш жойини аниқлаб олиш жуда ҳам қийин, чунки аҳолини айнан иқайси жойда рўйхатга олиш керак: яшаётган жойидами ёки ишлаётган жойидами, деган саволни ечиб олиш зарур. Статистик кузатиш ўтказилгандан сўнг унинг натижаларини қабул қилиш бошланади. Статистик кузатиш материалларини текшириш усуллари учга бўлинади: ташқи назорат, мантиқий текшириш ва арифметик текшириш. Ташқи назорат да асосан ҳужжатларнинг тўғри расмийлаштирилиши, яъни йўриқнома талабига жавоб бериш даражаси ва маълумотларнинг тўлалиги текширилади. Мантиқий текшириш дейилганда статистик маълумотлар мазмунини текшириш тушунилади. Арифметик текшириш деб ўзаро боғлиқ бўлган маълумотларни сон жиҳатдан текширишга айтилади. Статистик кузатиш материалларини текшириш ва қабул қилиш давомида икки типдаги хатоликлар аниқланиши мумкин: қайд этишдаги хатолар ва репрезентатив хато. Қ айд қилишдаги хатолар ҳодисани кузатиш формулярига ёзаётганда ёки маълумотларнинг мазмунини нотўғри тушуниб қайд этиш туфайли юзага келади. Қ абул қилишдаги хатолар ўз навбатида тасодифий ва мунтазам хатоларга бўлинади. Тасодифий хатолар ҳар хил кўринишга эга бўлиб ёзувдан тушириб қолдириш ва санашда хатоликка йўл қўйиш, кузатувчининг толиқиши, чарчаши туфайли рўй бериши мумкин. Мунтазам хатолар ҳар доим бир йўналишда бўлади ва умумий кўрсаткичларга кучлироқ таъсир кўрсатади. Мунтазам хатолар била туриб ва билмасдан йўл қўйилган хатоларга бўлинади. Билмай туриб қилинган мунтазам хатога аҳолини рўйхатга олишда

ёшни бутунлаштириб кўрсатиш мумкин. Одатда 78 ёки 81 ёшли қариялар 80 ёшдалар деб айтилади. Репрезентатив хато деб бош тўплам билан танлама тўплам натижалари ўртасидаги тафвутга айтилади. Бу хато фақат танлама кузатишга хосдир.

Похожие

Статистик таснифлаш ва гуруxлаш услубияти

Танланма кузатиш

Статистик индекслар

Статистик кўрсаткичлар

Статистик маълумотларни туплаш