Танланма кузатиш - Экономика - Рефераты

Танланма кузатиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

164.5 KB

Танланма кузатиш Режа: 1. Танлама кузатиш моҳияти ва уни қўллаш сабаблари. 2. Танлама кузатиш репрезентатив хато лар и. 3. Бош т ў плам параметрларини танлама статистикалари ёрдамида ба ҳ олаш. 4. Танлама т ў плам зарурий сонини ани қ лаш. 5. Танланма кузатиш натижаларини бош тўпламга тарқатиш йўллари.

Танлама кузатиш дейилганда статистикада ўрганилиши лозим бўлган тўпламдан зарурий миқдордаги бирликларни махсус усуллар билан танлаб олиниши ва уларнинг бош тўпламга тарқатилиши тушунилади. Танлама кузатиш қуйидаги мақсадларда қўлланилади:  вақт ва моддий маблағларни тежаш;  кузатиш жараёнида сифати бузиладиган ёки қийматини бутунлай йўқотадиган бирликлар миқдорини қисқартириш;  умумий тўплам ҳаддан ташқари катта бўлиб, уни ёппасига кузатиш имконияти бўлмаганда;  кузатиш объектини тўлароқ ўрганиш;  ёппасига кузатиш натижаларини текшириш, назорат қилиш. Ўрганилиш лозим бўлган тўплам бош тўплам, текшириш учун ундан танлаб олингани эса танлама тўплам деб аталади. Бош ва танлама тўпламларнинг умумлаштирувчи кўрсаткичлари қуйидаги жадвалда келтирилган. 1-жадвал Бош ва танлама тўпламларни тавсифловчи кўрсаткичлар Умумлаштирувчи кўрсаткичлар Бош тўпламда Танлама тўпламда Тўпламдаги бирликлар сони N n Тўпламда маълум хусусиятларга эга бўлган бирликлар а) сони M M б) салмоғиN M P  n m   Ўртача даража N x x   n x x   Дисперсия 2 2 ) ( N x x    2 2 ) ( n x x    Танлама кузатиш маълумотлари билан бош тўпламни тавсифлаш уларнинг умумлаштирувчи кўрсаткичлари ор қ али амалга оширилади . Бунинг учун танлама бош тўпламнинг барча муҳим хусусиятларини ўзида мужассамлаштирган бўлиши керак . Агар танламада бош тўпламнинг муҳим хусусиятлари намоён бўлса , у ҳолда у репрезентатив ( ваколатли ) дейилади . Танлама қанчалик репрезентатив бўлишидан қатъий назар , бош ва танлама кўрсаткичлар ўртасида доимо тафовутлар бўлади . Чунки бош тўпламда танламага киритилмаган бошқа бирликлар ҳам бор . Ана шу тафовутлар танламанинг репрезентативлик хатолари дейилади . Бу хатолар фақат танлама кузатишга хос бўлиб , улар икки турга бўлинади : тасодифий ва мунтазам .

Бош тўпламдан бирликларни танлаб олиш қоидаларига қараб , танлаш қуйидаги усулларда амалга оширилиши мумкин : тасодифий , механик , типик , серияли ( уяли ) комбинацияли ва районлаштириб танлаш . Тасодифий танлаш . Бош тўпламдан бирликлар қуръа ёки чек ташлаш йўли билан олинса , бундай танлаш тўла тасодифий танлаш дейилади . Танлашнинг бу усули кенг тарқалган бўлиб , бунда тўпламнинг ҳар бирлиги учун тартиб рақамли жетон ёки билет тайёрланади . Кейин улардан тасодифий тартибда тўплам бирлигининг керакли бўлган миқдори ( бирлиги ) саралаб олинади . Бундай шароитда тўплам бирликларининг ҳар бири танловга тушишининг бир хил эҳтимолига эга бўлади . Тасодифий танлашга мисол қилиб ютуқли ўйин тиражларини олишимиз мумкин , бунда чиқарилган билетларнинг умумий миқдоридан тасодифий равишда таваккалига номерларнинг маълум қисми танланади ва улар ютуқ чиққан номерларни ташкил қилади . Бунда ҳамма номерлар учун танланма тўпламга тушиш учун тенг имконият таъминланади . Механик танлаш. Бош тўпламдан бирликлар маълум оралиқ бўйича танлаб олинса, бундай танлаш механик танлаш деб юритилади. Механик танлашни амалга ошириш учун бош тўпламнинг бирликлари бирор белгиси бўйича (масалан, алифбо, ўсиши, камайиши ва ҳ.к.) тартиб билан жойлаштирилади ва рақамланади, сўнгра оралиқ катталиги аниқланади. Оралиқ катталиги (i) қилиб бош тўплам миқдорининг (N) танлама миқдорига (n) нисбати олинади, яъниn N i Типик танлаш. Ўрганилаётган тўплам бирликлари муҳим, типик белги бўйича сифат жиҳатдан бир хил, бир турдаги гуруҳларга бўлинади. Кейин ҳар қайси гуруҳдан тасодифий усул билан бирликлар танланади, бу танлов гуруҳининг бош тўпламдаги салмоғига пропорционал равишда бўлиши керак. Танламанинг репрезентатив хатолари ва ўртача хатони аниқлаш тартиби Танламанинг репрезентативлик хатолари (  ) танлама (   , ~, 2 x ) ва бош (   , , 2 X ) кўрсаткичларнинг айирмаларига тенг, яъни: ; ~ x x   2 2~ 2             Танлама кўрсаткичларда икки турдаги хатони аниқлаш мумкин:  танлама кўрсаткичлардаги ўртача хатолар;  танлама кўрсаткичларда йўл қўйилиши мумкин бўлган хатолар. Танлама кўрсаткичларнинг ўртача хатолари қуйидагича ҳисобланади ( 1 -жадвал). 1 -жадвал Танлама тўпламда ўртача хато (  ) ни ҳисоблаш тартиби

Танлаш тархлари Ўртача хато ўртача учун салмоқ учун Такрорланувчиn x 2   n ) 1(      Такрорланмайдиган ) 1( 2 N n n x     ) 1() 1( N n n       Танлама кўп марта қайтарилаверса, танлама тўпламнинг умумлаштирувчи натижалари билан бош тўплам натижалари ўртасида тафовут, математикада исбот этилганидек, ўртача квадратик тафовут орқали тавсифланади: n 2   ва n ) 1(      Агар ҳар бир аниқ шароитда танлама кузатиш бир маротаба ўтказилиб, олинган натижаларни баҳолаш масаласи туғилган бўлса, у ҳолда Р(t) эҳтимол (ишонч даражаси) билан хатоларнинг юқори чегараларини аниқлаш усули орқали йўл қўйилиши мумкин бўлган хато ҳисобланади: .   t а Демак, ихтиёрий танлама кўрсаткич (а) хатосининг юқори чегараси ( a  ) унинг ўртача хатоси (  ) билан ишонч коэффицентининг ( t ) кўпайтмасига тенг. Р( t ) эхтимол билан ишонч коэффиценти ( t ) ўртасидаги боғланиш ушбу интеграл билан ифодаланади: t 1,00 1,96 2,00 2,58 3,00 P(t) 0,683 0,950 0,954 0,990 0,997 Бу ерда t танлама тўплам ўртачаси билан бош тўплам ўртачаси ўртасидаги фарқнинг ( x x ~ ~  ) ўртача квадратик тафовутга (  ) бўлинганига тенг:  x x t   ~ Танлама кузатишни лойиҳалаштиришда олдиндан берилган танламадаги йўл қўйилиши мумкин бўлган танлама тўпламнинг сонини тўғри аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Чунки бу кузатиш натижаларини маълум эҳтимолликда аниқ бўлишини тьаъминлайди. Танламанинг зарурий миқдорини аниқлаш формулаларини танламанинг хатосини топиш формулалари асосида топса бўлади. Тасодифий такрорланадиган танлашда ўртача учун: 2 2 2   t n (такрорланадиган); салмоқ учун 2 2) 1(    t n   ;

Тасодифий такрорланмайдиган ва механик танлаш учун: 2 2 2 2 2   t N N t n    (такрорланмайдиган); Типик танлаш учун: 2 2 2 2 2   t N N t n    (такрорланмайдиган); Серияли танлаш учун: 2 2 2 2 2   t R R t r    (такрорланмайдиган) Серияли (уяли) танлаш: Бунда текшир и шга тўпламнинг алоҳида бирликлари эмас, балки тасодифий ёки механик усу л да танланган бир бутун гуруҳлари (сериялар, уялар) олинади. Ҳар бир гуруҳ (серия)да ёппасига кузатиш ўтказилади ва бунинг натижалари бош тўпламга ёйилади. Такрорланувчи танлаш. Ҳар бир танлаб олинган бирлик ёки серия бош тўпламга қайтарилади ва яна танловга тушиши мумкин. Бу усул қайтиб келувчи шар схемаси деб ҳам юритилади. Такрорланмайдиган танлаш. Ҳар бир текширилган бирлик ажратиб олинади ва тўпламга қайтарилмайди, шунинг учун ҳам у бирлик қайта текширишга тушмайди. Бу усул қайтмайдиган шар схемаси номини олган. Такрорланмайдиган танлаш такрорланувчи усулга нисбатан аниқроқ натижаларни беради, чунки битта танлов миқдорида кузатиш ўрганилаётган тўпламнинг кўпроқ бирлигини қамраб олади. Комбинациялашган танлаш. Юқорида кўриб чиқилган танлаш турлари биргалиқда, яъни комбинациялашган ҳолда қўлланилиши мумкин. Комбинациялашган танлаш бир ёки бир неча поғонада ўтказилади. Агар тўпламнинг танланган бирликлари бир марта ўрганилса - бу бир поғонали танлов дейилади. Пул-буюм лотореяси тиражи, спортлото тасодифий танлаш йўли билан ўтказилади ва улар бир поғонали танловни ифода этади. Бу усулга ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг шароитини текшириш учун алоҳида партияларни серияли танлаш йўли билан ажратиб олиш ҳам мисол бўлиши мумкин. Агар тўпламнинг танлови поғоналар бўйича, кетма-кетли келувчи босқичлар бўйича амалга оширилса - бу кўп поғонали танлов дейилади. Бунда танловнинг ҳар бир поғонаси, ҳар бир босқичи ўзининг танлов бирлигига эга бўлади. Масалан, талабаларнинг ўзлаштиришини текшириш учун уларнинг танловини икки поғонали танлов усулида ўтказиш мумкин: дастлаб академгуруҳларнинг зарур миқдорини, кейин эса ҳар бир танланган гуруҳдан талабалар сонини ажратиб олиш керак. Ҳар бир поғона ўзининг танлов бирлигига эга: гуруҳ ва талаба.

Бош ва танланма тўплам ўлчовларининг асосий кўрсаткичлари қуйидаги ишора (ҳарф)лар билан белгиланади:N - бош тўпламнинг ҳажми (унга кирувчи бирликлар сони); n - танлов ҳажми (текширилган бирликлар сони); x - бош ўртача (бош тўпламдаги белгининг ўртача миқдори); rx - танлов ўртачаси; p - бош салмоқ (бош тўпламдаги маълум белги бирликларининг салмоғи, ҳиссаси);  - танлов салмоғи (ҳиссаси); 2  - бош дисперсия (бош тўпламдаги белгининг дисперсия); 2r  - ўша белгининг танлов дисперсияси;  - бош тўпламдаги ўртача квадратик четланиш; r  - танловдаги ўртача квадратик четланиш;

Похожие

Статистик кузатиш услубияти

Tанланма текшириш

Ташқи иқтисодий фаолият статистикаси. Молия-кредит тизими статистикаси

Мҳт ва бухгалтерия ҳисоби

Иктисодий тахлилнинг ахамияти ва корхоналарда уни ташкил килиш тартиби