Ўртача миқдорлар ва ўрта тузилмавий кўрсаткичлар - Экономика - Рефераты

Ўртача миқдорлар ва ўрта тузилмавий кўрсаткичлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

430.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Ўртача миқдорларнинг моҳияти ва аҳамияти 2. Ўртача миқдор турлари ва уларни ҳисоблаш тартиби 3. Арифметик ўртача хоссалари 4. Арифметик ўртачани «шартли момент» усулида ҳисоблаш 5. Геометрик ўртача миқдор 6. Нисбий ўзгаришлар учун геометрик ўртачани аниқлаш 7. Нисбий ўзгариш асосида геометрик ўртача даражасини аниқлаш 8. Геометрик ўртачанинг математик хоссалари

www.arxiv.uz 1. Ўртача миқдорларнинг моҳияти ва аҳамияти Масалани соддалаштириш учун статистик қаторни ён бағридан сиқиб аста-секин ихчамлаштираётирмиз, деб фараз қилайлик. Бу ҳолда унинг варианталари орасидаги миқдорий фарқлар ёқала бориб, улар йириклашади, сони эса камаяди. Шунинг ҳисобига қатор вариантларининг сони кўпаяди. Ихчамлаштириш жараёнини давом эттираверсак, пировард натижада қатор вариантаси бир миқдор билан ифодаланади. Вариантлар сони эса бошланғич қаторнинг жамлама сонига тенг бўлади. Ана шу миқдор ушбу қаторнинг ўртача миқдоридир. У қаторнинг энг катта ва энг кичик миқдорлари ўртасида ётади. Бу ерда статистик қатор деганда соф математик қатор, яъни мусаффо сонлар қатори назарда тутилади. Бу сонлар на шароитга ва на бир- бирига боғлиқ, тўлиқ эркинликка эга. Статистик қаторлар математик сонлар қаторидан тубдан фарқ қилади. Улар моддий дунё ҳодисаларини таърифловчи кўрсаткичлар қаторидир. Шундай қилиб, ўрганилаётган статистик тўпламни ўзгарувчан белгилари бўйича умумлаштириб таърифлайдиган кўрсаткичлар ўртача миқдорлар деб аталади. Ўртача миқдорлар вариацион қаторларнинг муҳим тасвирий параметри сифатида қуйидаги хоссаларга эга (1. тарҳ). Умумий ҳолда ўртача миқдор тақсимот қаторини сиқиб ихчамлаш- тириш жараёнида олинган миқдордир. У қаторнинг катта ва кичик ҳадлари ўртасида ётади Ўртача статистик тўпламни умумлашти-риб таърифловчи кўр- саткичдир

www.arxiv.uz Ўртача миқдорларининг асосий хоссалари умумлаштириб айримлик, хусусий- қонуниятларни таърифлаш ликдан четланиш юзага чиқишини ифодалаш 1-тарҳ. Ўртача миқдорларнинг муҳим хусусиятлари. Ўртача миқдор ўзининг функцияларини тўла ва аниқ адо этиши учун қуйидаги шарт-шароитлар мавжуд бўлиши лозим: - ўртача миқдори аниқланадиган тўплам бир жинсли, ҳажм жиҳатдан етарли сонда бўлиши керак. - ўрганилаётган тўплам бирликларига тегишли белгининг миқдорий қийматлари бўйича уларнинг тақсимоти етарли даражада ҳодисага хос объектив тақсимот қонунияти билан ҳамоҳанг ва мос шаклда бўлиши зарур. Бу талаб катта сонлар қонуни амал қилишидан келиб чиқади. 2. Ўртача миқдор турлари ва уларни ҳисоблаш тартиби Ўртача ўз функ- цияларини тўла ва аниқ бажариш учун бир қатор талабларга жавоб бериши керак.

www.arxiv.uz Статистикада ўртача миқдорларнинг хилма-хил турлари ва шакллари мавжуд. Чунончи, агрегат (нозоҳир шаклли) ўртача, ўртача арифметик, ўртача геометрик, ўртача квадратик, ўртача кубик, ўртача хронологик ва ҳ.к. шулар жумласидандир. Булар билан бир қаторда тақсимот қаторларида ўртачага ўхшаш функцияни бажарувчи ўрта миқдорлар (варианта қийматлари) ҳам бор. Булар мода, медиана ва турли квантилилардан таркиб топади. Улар қаторнинг тартибли ёки даврий ўрта ҳадлари (миқдорлари) деб аталади. Арифметик ўртача миқдорлар Арифметик ўртача миқдор ўртачаларнинг энг содда ва амалиётда жуда кенг қўлланадиган туридир. У ўрганилаётган белги тўплам бирликларида эга бўладиган айрим миқдорий қийматларини қўшишдан олинадиган умумий ҳосилага (йиғиндига) ҳамда бирликлар сонига асосланади. Агарда ўртача арифметик миқдорни вариацион қатор нуқтаи назаридан қарасак, у қатор вариантасининг шундай ўртача қийматики, уни ҳисоблашда варианталар қийматларининг умумий йиғиндиси ўзгармас миқдор деб қаралади ва вариантлар сонига нисбатан пропорционал тақсимланган деб талқин этилади. Шу сабабли ўртача арифметик миқдорнинг тақсимот қаторидаги ўрни айрим варианта қийматлари ундан тенг икки ёқлама тафовутда бўлиши билан белгиланади. Ўртача арифметик миқдор оддий ва тортилган шаклларга эга. Оддий арифметик ўртача Оддий арифметик ўртача ўрганилаётган белгининг айрим миқдорларини (яъни қатор варианталари қийматларини) бир-бирига қўшиб, Арифметик ўртача деб шундай илмий қоидага асосланган ўртачага айтиладики, у билан белгининг айрим қийматларини алмаштирилса, уларнинг умумий йиғиндиси ўзгармаслиги ва тўплам бирликлари сонига нисбатан пропорционал тақсимланиши зарур.

www.arxiv.uz олинган йиғиндини уларнинг сонига (яъни қатор вариантлари сонига) бўлиш йўли билан аниқланади: Х х х х х N x N одаиф n i i n .р .....        1 2 3 1 (1) Бу ерда:  - йиғинди белгисидир. X – ўрганилаётган белгининг айрим қийматлар (қатор варианталари) N – уларнинг сони (қатор вариантлари сони) Тортилган арифметик ўртача Агар Х белгининг n миқдорлари х 1 , х 2 , ....., х n ёки х i ( n i ,1 ) мос тартибда f 1 , f 2 , ....., f n ёки f i ( n i ,1 ) мартадан кузатилган бўлса, ўртача арифметик миқдорнинг умумий ифодаси Тортилган арифметик ўртача – ўрталаштирилаёт-ган миқдорларни уларнинг тўпламда учрашиш сони билан тортиб олиб ҳисобланган ўртачадир.

www.arxiv.uz X fx f x f x f f f fx f то таиф n n n ii i n i i n р.р ..... .....             11 2 2 1 2 1 1 (2) бўлади. Бу тортилган арифметик ўртача формуласидир, бунда f i - ўртачанинг вазни деб аталади. 2.3. Оралиқли вариацион қаторларда арифметик ўртачани ҳисоблаш тартиби Айрим ҳолларда ўртача миқдорлар оралиқли қаторлар учун гуруҳий ва умумий ўртачаларни аниқлаш йўли билан, шунингдек нисбий миқдорлар асосида ҳам ҳисобланиши мумкин. Бунинг учун дастлаб ҳар бир оралиқли гуруҳ учун унинг қуйи ва юқори чегаралари йиғиндисининг ярмига тенг қилиб гуруҳий ўртачалар ҳисобланади, сўнгра умуман қатор учун умумий ўртача аниқланади. Нисбий миқдорлар қатори учун ўртачани аниқлаш масаласига келсак, у ҳолда ўртача миқдор мазмунан ўрталаштирилаётган нисбий миқдорлар сингари мантиқий тузилишга эга деб қаралгандагина бу масала тўғри ечилиши мумкин. 3. Арифметик ўртача хоссалари Арифметик ўртача бир қатор хусусиятларга эга: 1. Белгининг айрим миқдорлари (қатор варианталарининг айрим қийматлари) билан уларнинг арифметик ўртача даражалари ўртасидаги фарқлар йиғиндиси доимо 0 га тенг, яъни: ( ) x x i i n    0 1 .

www.arxiv.uz Белгининг айрим миқдорлари билан уларнинг арифметик ўртачаси орасидаги фарқларнинг квадратлари йиғиндиси минимал қийматга эга, яъни( ) min x x i i n    2 1 ёки f x x i i i n ( ) min.    2 1 3. Агар белгининг ҳар бир қийматини ўзгармас ихтиёрий сонга бўлинса (ёки кўпайтирилса), у ҳолда арифметик ўртача қиймати шу сон марта камаяди (ёки кўпаяди): x c f f x c i i i n i i n     1 1 . 4. Агар белгининг ҳар бир қийматидан ўзгармас ихтиёрий сон айрилса, ёки қўшилса, у ҳолда арифметик ўртача қиймати ҳам шу сонга камаяди ёки кўпаяди. ( ) x c f f x c i i i n i i n        1 1 . 5. Агар ўртача арифметик вазн қийматларини ўзгармас ихтиёрий сонга бўлинса, (ёки кўпайтирилса) у ҳолда ўртача қиймати ўзгармайди. x f c f c x i i i n i i n     1 1 6. Белгининг икки ва ундан ортиқ тўпламлар бўйича ўртача қийматларнинг йиғиндиси унинг умумий жамлама тўплам бўйича ўртача қийматига тенг:

www.arxiv.uz.j i j i x x x x    Арифметик ўртачани «шартли момент» усулида ҳисоблаш Қатор варианталаридан ўзгармас ихтиёрий А сони айириб, олинган натижа бошқа ихтиёрий В сонга бўлинади. Натижада берилган Х i қатордан y x A B i i   қатори вужудга келади. Бу қатор учун у арифметик ўртача ҳисобланади y y f f i i i    . Сўнгра у В сонига кўпайтирилади ва олинган натижа устига А сони қўшилади. Натижада бошланғич қаторнинг ҳақиқай арифметик ўртача миқдори келиб чиқади x By A   . Кенглиги тенг оралиқли қаторларда «А» деб вариантанинг ўртадаги қийматини «В» ўрнида эса оралиқ кенглиги олиш тавсия этилади. 5. Геометрик ўртача миқдор

www.arxiv.uz Ассиметрик, айниқса, кучли оғишган (ёки чўққилашган, бўйига чўзилган)тақсимот қаторларида геометрик ўртачани қўллаш асослироқдир. Ижтимоий-иқтисодий ҳаётда кўпчилик ҳодисалар ана шундай шаклдаги тақсимотга эга. Геометрик ўртача X геом n - қатор ҳадларининг ўзаро кўпайтмасини n даражали илдиз остидан чиқариш ҳосиласидир, яъни x x x x x x геом n n i i n n    1 2 3 1 * * ... . (3). Бу ерда: i n 1 i n   ( ) 1 ҳадлар кўпайтмасини билдиради. Масалан, уйнинг эни 5 м, бўйи 11,4 м ва баландлиги 4 м десак, уй ҳажмининг томонининг ўртача узунлиги қанча? Геометрик ўртача деб шундай илмий қоидага асос-ланган ўртачага айтиладики,у билан ўрталаштирилаётган миқдорларни алмаштириш натижасида бу миқдорларнинг ўзаро кўпайтмалари натижаси ўзгармаслиги ва тўплам бирликлари бўйича геометрик прогрессия бўйича тақсим-ланиши зарур.

www.arxiv.uzx м геом    5 11 4 4 228 611 3 3 * , * , . Яққол ифодаланган асимметрик тақсимотда (агарда у тасодиф бўлмасдан, ҳодиса табиатидан келиб чиқса) арифметик ўртача доимо маълум даражада «сохта» ўртачадир. Бундай шароитда геометрик ўртача тақсимотнинг марказий танденциясини аниқ бир маънода ифодалайди. Белгининг тасодий ўзгарувчанлиги қонуний, барқарор фарқлар (масалан, тенг малакали ходимлар иш хақи ўртасидаги фарқлар) билан бирикиб кетиши натижасида ассимметрик тақсимот таркиб топади, у логарифмли шкалага айлантирилганда «нормал» шаклни олади, яъни белги логарифмлари учун нормал тақсимот сифатига эга бўлади. Бундай тақсимот қаторларининг табиати ва хусусиятлари геометрик ўртачада ўзининг аниқ ифодасини топади, чунки у қатор ҳадларининг логарифмларига асосланади. Хақиқатда ҳам (3) ифодани логарифмласак: . log ... log log log 21 n x x x x n геом     (4). Юқоридаги мисолимизда: 602,0 057,1 699,0 3 4 log 4, 11 log 5 log lg       геомx потенциалласак, x м геом  6 11, . 6. Нисбий ўзгаришлар учун геометрик ўртачани аниқлаш Нисбий ўзгаришлар учун геометрик ўртача қуйидаги формула билан ифодаланади: K K K K K геом m m i i m m     1 2 1 * ... (5) ёки

www.arxiv.uz lg lg lg ...lg . K K K K m геом m    1 2 (5а) Бу ерда: K i - динамика қаторларида давр сайин (занжирсимон) ўсиш коэффициентлари, вариацион қаторларда эса - ҳар бир ҳадни (варианта) ўзидан олдинги ҳадга (вариантага) нисбати; П - кўпайтириш аломати. Мисол: Ўғит бериш миқдорига қараб пахта ҳосилдорлиги қуйидагича ифодаланган. 1-жадвал Ўғитлаштирилган майдонда пахта ҳосилдорлиги Кўрсаткичлар Ўғит солинмаг ан майдонда Номига ўғит берилган Нормада н озроқ берилган Нормада берилган Нормада н кўп берилган Ҳосилдорлик (ц-га) 10 13 19,5 35,7 39,3 Ўзидан олдинги даражага нисбатан (К i ) - 1,3 1,5 1,83 1,1 Ў ғ ит берилган майдонларда ҳосилдорликнинг ўртача нисбий ўзгариши : . 14847.0 4 593871.0 4 04139.0 26245.0 17609.0 11394.0 4 1.1 log 83.1 log 5.1 log 3.1 log 1.1* 83.1*5.1*3.14 1               m m i m геом K K Потенциаллаштиргандан сўнг K геом  1 408, ёки 140,8 %.

www.arxiv.uz Демак , ў ғ итлаштирилган майдонларда ў ғ ит бериш нормасини кўпайтириш ҳисобига пахта ҳосилдорлиги 1,41 марта ёки 41% га ошган . Нисбий ўзгариш асосида геометрик ўртача даражасини аниқлаш Вариацион қатор учун геометрик ўртача миқдорни нисбий ўзгаришлар орқали ҳам аниқлаш мумкин. Бунинг учун (3) формулага қуйидаги математик ўзгартиришлар киритиш керак, натижада а) X X X X X X K X K K X K K K X K геом n n nn n n n n n n n nK K K           1 2 1 1 21 1 21 3/2 1 21 3/2 1 1 21 1 3/2 2 2 1 2 1 * .*. ......* * * *. .....* *. ....* * * * ). / / / / / ( )/( ) /( (7) Ўзидан олдинги ҳадларга нисбатан ҳисобланган нисбий ўзгаришлар занжирсимон коэффицентлар К (занжирсимон динамика нисбий миқдорларига ўхшаб!) бўлгани ва уларнинг сони ( m ) қатор ҳадлари сонидан ( n ) битта кам бўлгани учун n қ m Қ1 Х Х геом m m m m m K K K K     1 1 2 1 3 2 1 * * * *. ......* б) Х X X X X X X K X K X K X K X K K K K K геом n n n n n зам зам зам n зам nзам n       1 2 3 1 1 21 1 31 1 11 1 1 1 1 2 3 1 * * *........* * * *.............* * * * * *.......* * / / ( )/ / ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Бошланғич қатор ҳадига нисбатан ҳисобланган нисбий ўзгаришлар заминий коэффициентлар К зам (ўзгармас асосли динамика нисбий миқдорларига ўхшаб!) бўлган ва уларнинг сони ( m ) қатор ҳадлари сонидан n битта кам бўлгани учун n қ m Қ1

www.arxiv.uzХ Х K K K геом зам зам mзам m   1 1 2 1 * * * ( ) ( ) ( ) ёки Х Х K геом iзам i m m     1 1 1 * ( ) . (8) 1-жадвал маълумотлари асосида ҳисобланган геометрик ўртача ҳосилдорлик Х ц га геом   10 13 19 5 35 7 39 3 20 4 5 * * , * , * , , / тенг эди. 7а формула бўйича ҳисоблашни амалга оширсак, Хгеом 10 13 15 183 11 4 3 2 5* , * , * , * , . Логарифмласак, lg * lg . * lg . * lg . lg . . . . . . X геом               1 4 1 3 3 1 5 2 1 83 1 1 5 1 0 455772 0528273 0 524902 0 041393 5 1 1 550340 5 1 310068 Потенциаллаштирсак Х ц га геом  20 4, / . Фақат ўғит берилган майдонлар учун геометрик ўртача ҳосилдорлик ҳисобласак Хгеом          13 15 183 11 111394 3 15 2 183 11 4 111394 1094568 4 138758 3 2 4* , * , * , , *lg . *lg . lg . . . . . Потенциаллаштирсак Х ц га геом  24 4, / . Демак, ўғит берилган майдонларда ҳосилдорлик ўғит берилмаган майдонга нисбатан 2,44 марта юқори (24,4:10). Бу натижани олдинги ҳисоблаш натижасидан фарқ қилиши (1,41) нинг сабаби шундаки, олдин ўғит берилган майдонларда ўғит нормасини кўпайтириш ҳисобига олинган натижа (ҳосилдорликнинг ошиши) устида боради. Бу ерда эса бутун ўғит берилган майдонда ўғит берилмаган майдонга нисбатан ҳосилдорлик

www.arxiv.uz кўпайиши назарда тутилади. Демак, бу ҳолда ўғитнинг тўла самараси аниқланаяпди, ваҳоланки олдин эса қўшимча берилган ўғит самараси баҳоланган эди. (7.8) формула ҳам айнан шундай хулосага олиб келади. Бу формула бўйича ҳамма майдонларда ўртача ҳосилдорликни аниқлаш учун заминий (ўғит берилмаган майдонга нисбатан) ўсиш коэффициентларини аниқлаймиз: 13Ғ10қ1,3 ; 19,5Ғ10қ1,95 ; 35,7Ғ10қ3,57 ; 39,3Ғ10қ3,93. Натижада Х Х K геом iзам i m m      1 1 1 5 10 13 195 357 393 * * , * , * , * , . ( ) Логарифмласак lg lg . lg . lg , lg , , , , , , . X геом             1 1 3 1 95 3 57 3 93 5 1 0 11394 0 29004 0 55267 0 59439 5 1 310208 Потенциаллаштирсак Х ц га геом  20 4, / . Фақат ўғит берилган майдонлар учун ўртача ҳосилдорликни (8) формула бўйича аниқлаш учун дастлаб оз ўғит берилган майдон ҳосилдорлиги (13 цҒга) нисбатан заминий ўзгариш коэффициентларини ҳисоблаб чиқиш керак, яъни 19,5Ғ13қ1,5 ; 35,7Ғ13қ2,746 ; 39,3Ғ13қ3,02. Бу ҳолда Хгеом 13 15 2746 302 4* , * , * , . Бундан lg lg lg . lg . lg , lg , . . . . . . X геом            13 1 5 2 746 3 02 3 93 4 1 11394 0 17109 0 43870 0 48001 4 1 38764 Потенциаллаштирсак Х ц га геом  24 4, / . Геометрик ўртачани аниқлаш жараёнида қатор миқдорларини логарифмлаштириш натижасида турли катталикдаги сонлар бир асосга (ўнли

www.arxiv.uz ёки натурал) келади. Шу билан бир вақтда бу жараёнда тақсимот ассимметриясида намоён бўлаётган ҳодиса сифатидаги фарқлар ҳам бир асосга, бошланғич таққослама ҳолатга келади, чунки улар бевосита ҳодиса миқдорларида, улар ўртасидаги фарқларда ўз ифодасини топади. Резинкани чўзиб қўйиб юборилганда у бошланғич ҳолатни олгани сингари миқдорий ўзгаришлар жамланиши натижасида юзага келадиган сифат ўзгаришларни ҳам тескари ҳаракатда қарасак, миқдорлар бошланғич асосга келтирилганда сифат ҳам дастлабки ҳолатга қайтади деган мантиқ геометрик ўртача моҳияти асосида ётади. 8. Геометрик ўртачанинг математик хоссалари Геометрик ўртача ҳам арифметик ўртача сингари қатор математик хоссаларга эга. Агарда ўрталаштирилаётган айрим миқдорларнинг арифметик ўртачадан мусбат ва манфий ишорали тафовутлари ўзаро ейишса, биринчи хосса ( ) x x i   0 , ўртача геометрик учун эса ўзгарувчан миқдорларнинг бу ўртачадан нисбий тафовутлари ўзаро ейишади. Бу ерда нисбий тафовут деганда муайян ўзгарувчи қийматининг геометрик ўртачага нисбати назарда тутилади. Хақиқатда ҳам х хгеом 1 ; х хгеом 2 ; х х n геом булар билан нисбий тафовутлар ифодаланса, у ҳолда ўзгарувчи қиймати х i геометрик ўртачадан х геом катта ёки кичиклигига қараб, бу тафовутлар бирдан катта ёки кичикдир. Нисбий тафовутларни бир-бири билан кўпайтириб ва (3) формулани ҳисобга олиб X X X Х Х Х n nгеом nгеом геом 1 2 1 * *. ........* .   Агарда логарифмлаш ёрдамида геометрик ўртачани ўртача арифметик ифодага келтирсак, у ҳолда геометрик ўртача логарифми учун арифметик ўртачанинг барча хусусиятлари хос бўлади. Арифметик ўртачани ҳам, геометрик ўртачани ҳам ҳисоблаш жараёнида ўрганилаётган белгининг айрим миқдорлари (қатор варианталарининг қийматлари х i (1, n )) уларнинг

www.arxiv.uz ўртачаси билан алмаштирилаяпти ва бу алмашувни маълум қоидага (шарт - талабга) биноан бажарилаяпди. Масалан, арифметик ўртачада  Х i қ nХ арф , геометрик ўртачада эса  П X i қ геом n Х деган қоидага асосланиляпти. Математик жиҳатдан X i (1: n ) - ўзгарувчи миқдорлар уларнинг функцияси арифметик ўртача топишда f (x i )   Х i қ const , геометрик ûðòà÷àäà ýñà f (х i )   Пх i қ const константа, яъни ўзгармас миқдор деб қараляпди. Демак, математик иборалар билан айтганда ўртача миқдор (х) ўзгарувчиларнинг (х i ) шундай функциясики, [  x қ f ( x i )], уни аниқлаётганда ўзгарувчилар билан бажариладиган арифметик амалларнинг жамлама йиғиндиси константа, яъни ўзгармас миқдор деб қаралади. Гармоник ўртача миқдор Гармоник ўртачада ўзгарувчи миқдорларнинг тескари қийматларининг йиғиндиси, яъни 1 1x const i i n   , ўзгармас миқдор деб қаралади. Ўз-ўзидан равшанки, иқтисодий ҳодисалар учун ўртачани аниқлаётганда бу қоида ҳодисанинг иқтисодий моҳияти жиҳатидан асосланиши керак, албатта, акс ҳолда олинган ўртача миқдор ва унинг сифат асоси бир-бирига монанд бўлмай қолади. Оддий гармоник ўртача: n n гарм x x x Х 1 ......... 1 1 1 ......... 1 1 2 1 2 1 .        ёки қисқача: Гармоник ўртача деб шундай ўртача миқдорга айтиладики, у билан ўзгарувчиларни алмаштираётганда уларнинг тескари қийматлари йиғиндиси ўзгармас миқдор деб қаралади.

www.arxiv.uzХ N x га м i i n р   1 1 Ўртача тортилган гармоник миқдор ўрталаштирилаётган миқдорлар ҳар хил вазнга ( W i ) эга бўлган тақдирда қўлланилади ва қуйидагича ҳисобланади: Х w w w w w x w x w x w x w w x га мто т n n n i i n i i i n р. р. ........... ......... ;               1 2 3 1 1 2 2 3 3 1 1 Маълумки, ҳар қандай ўртача миқдор иккита кўрсаткичнинг бир- бирига бўлган нисбатидан юзага чиқади. Биринчи кўрсаткич ўрганилаётган белгининг умумий ҳажмини ифодаласа, иккинчи кўрсаткич бу белги соҳибининг сони (вазни, учрашиш тезлиги)ни белгилайди. Агар белгининг ҳажмини ифодаловчи маълумот (яъни нисбатнинг суръати) билан белгининг айрим даражалари маълум бўлса, у ҳолда ўртача миқдор ўртача гармоник формула ёрдамида ҳисобланади. Агар белгининг ҳажми ва тўплам сони маълум бўла туриб, айрим даражалари номаълум бўлса, у ҳолда агрегат ўртача формула қўлланади, яъни Х m f i i n i i n      1 1 Ва ниҳоят, тўплам қисмлари оралиқлари учун айрим варианталар билан вариантлар (объектлар) сони маълум бўлса, у ҳолда арифметик ўртача ишлатилади. Квадратик ўртача Агарда белгининг айрим миқдорларини ўртача билан алмаштириш жараёнида уларнинг квадратлари йиғиндисини ўзгармас ҳолда сақлаш керак бўлса, у ҳолда бу ўртача квадратик ўртача деб айтилади, яъни

www.arxiv.uzx x n i i n   2 1 (11) Кубик ўртача Худди шунингдек, агарда масаланинг шартига биноан белги айрим миқдорларининг кублари йиғиндиси ўзгармай қолишини таъминлаб, уларни ўртача билан алмаштириш зарур бўлса, у ҳолда кубик ўртача қўлланади: x x n куб i i т   3 1 (12) Даражали ўртачалар Агарда ўртачани аниқлашда белги миқдорларининг к-даражали қийматлари йиғиндиси ўзгармай қолишини таъминлаш керак бўлса, у ҳолда к-даражали ўртачага эга бўламиз, яъни x x n да ажа iK i n K р  1 (5.13) ёки логарифмласак K n x K n x K x i i даража log lg log log log     (5.13а) Квадратик ўртача деб шундай ўртача юридитиладики, уни аниқлашда белги миқдорларини уларнинг квадратик ўртачаси билан алмаштирилаётганда уларнинг квадратлар йиғиндиси ўзгармас ҳолда сақланиши зарур.

www.arxiv.uz Юқорида кўриб чиқилган ҳамма ўртача миқдорларнинг турлари умумий даражали ўртачалар типига мансуб бўлиб, даража кўрсаткичи билан бир-биридан фарқ қилади. Масалан, кқ1 бўлса арифметик ўртачага, кқ2 бўлса квадратик ўртачага, кқ3 бўлса кубик ўртачага, кқ0 бўлса геометрик ўртачага, кқ-1 бўлса гармоник ўртачага эга бўламиз. Даража кўрсаткичи қанчалик катта бўлса, ўртача миқдор ҳам шунчалик катта қийматга эга (агарда ўрталаштирилаётган миқдорлар ўзгарувчан бўлса, албатта). Агарда белгининг бошанғич миқдорлари бир-бирига тенг, яъни ўзгармас миқдор бўлса, у ҳолда барча ўртачалар бу константага тенг. Шундай қилиб, ўртача турларининг қуйидаги ўзаро нисбати мавжуд бўлиб, у ўртачаларнинг мажорантлик қоидаси деб аталади.куб кв арф геом гарм х х х х x     . Тузилмавий ўрта кўрсаткичлар Ўртача миқдор ўзгарувчан миқдорларнинг ўртача қийматидир. У тўплам учун хос бўлган умумий тенденцияни, қонуниятни ифодалаши билан бир қаторда белгининг айрим қийматларини ниқоблайди. Ваҳоланки, бозор иқтисодиёти ҳаётий масалаларни ечишда белгининг аниқ қийматларига таянишни тақазо этади. Масалан, кийим-кечак ва пойафзалга бўлган талаб уларнинг ўртача ўлчами билан эмас, балки ҳар бир ўлчамнинг аниқ сонига нисбатан белгиланади. Шунинг учун таклиф истиқболини белгилаш ҳам ана шундай маълумотларга асосланади. Автомашина учун бензинга, бутловчи қисмларга, балонларга бўлган талаб ҳам уларнинг ўртача белги қийматларига биноан эмас, балки уларнинг аниқ турларига қараб аниқланади. Таклиф ҳам шундай кўрсаткичларга асосланади. Миллий валютани қадрсизланиши инфляцион жараён кечиши - бозор иқтисодиётининг йўлдоши ва хусусиятидир. Бу жараённи ўрганиш бозор баҳолари устидан мунтазам кузатиш олиб боришни талаб қилади. Аммо

www.arxiv.uz баҳолар учун кучли коньюктуравий тебраниш хос бўлиб, улар савдо шахобчалари, айрим сотувчилар ва олувчилар ва вақт сайин кенг кўламда ўзгариб туради. Айни бир хил ва бир миқдордаги маҳсулот учун бозорда турли туман баҳолар кузатилади. Шу сабабли уларнинг ҳаммасини қайд қилиб бўлмайди, амалда ҳар бир маҳсулот учун бозорда энг кўп учрайдиган баҳо даражаси қайд қилинади, холос. Тўпламлар тузилишидаги хусусиятларни ва қонуниятларни ойдинлаштириш, уларнинг бирликларини маълум оралиқда зичлашиб тўпланишини таҳлил қилиш ҳам ўртача миқдорлар билан бир қаторда тақсимот қаторларининг ўрта тузилмавий кўрсаткичлар деб номланувчи тавсифий параметрларини (миқдорларини) аниқлашни талаб қилади. Бундай кўрсаткичлар қаторига мода, медиана ва квантилилар киради. Мода деб тўпламда энг кўп учрайдиган белги қийматига аталади. Дискрет қаторларда у энг кўп соҳиблар (варианталар) сонига эга бўлган варианта қиймати билан белгиланади. Оралиқли қаторларда мода қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:i f f f f f x i) f f( ) f f( f f x                                       (10) Бу ерда  0 -мода; Х 0 - модал оралиқ (гуруҳ) нинг қуйи чегараси; f  0 -модал оралиқдаги бирликлар (вариантлар) сони; f  0-1 -ундан олинган оралиқ (гуруҳ) даги бирликлар сони; f  0Қ1 -ундан кейинги оралиқдаги бирликлар сони. 16. Медиана Тузилмавий ўрта кўр- саткичлар деганда тақсимот қаторида маълум ўринда жойлашган варианта қий-мати тушунилади. Мода тўпламда энг кўп учрайдиган белги қий-матидир.

www.arxiv.uz Медиана деганда тўпламни тенг иккига бўлувчи белгининг қиймати тушунилади. Сафланган қаторларда медиана ўртада жойлашган варианта қийматига тенг. Агарда сафланган қатор тоқ ҳадли бўлса, масалан, 9 ёки 15 ҳаддан иборат бўлса, у ҳолда 5-ҳад ёки 8-ҳад медиана бўлади. Тоқ оралиқли қаторларда медиана қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади: e е e i f f f x K j j e     / 1 0 1 2      (11) Жуфт сонли оралиқли қаторларда эса: е i f f f › Њ Њ K j j Њ     * 2 1 / 1 10        . Бу ерда:  е -медиана; х 0 -медиана бўлган оралиқ (гуруҳ)нинг қуйи чегараси; f  e -1 -медианадан олдинги оралиқ учун жамлама бирликлар сони; f  e -медиана бўлган оралиқдаги бирликлар сони; i  e -медиана оралиғининг катталиги; K -оралиқлар (гуруҳлар) сони;  f j -ҳамма гуруҳлардаги бирликларнинг жамлама сони. 1 Квантилилар Вариацион қаторни тенг, масалан, 4, 5, 10 ва 100 бўлакларга (қисмларга) бўлувчи ҳадлар (варианта қиймати) квантилилар деб аталади. Қаторни тўртта тенг бўлакка ажратувчи миқдор (варианта қиймати) квартили, беш қисмга бўлувчи - квинтили, ўн бўлакка ажратувчи - децили ва юз бўлакка бўлувчи перцентили деб номланади. Ҳар бир қатор 3 та квартили, 4 та квинтили, 9 та децили ва 99 та Медиана - бу тўпламни тенг икки қисмга бўлувчи белги қийматидир. Квантилилар тўпламни маълум қадамда тенг (4, 5, 10, 100 ва ҳ.к.) қисмга бўлувчи белги қийматидир

www.arxiv.uz перцентилига эга. Улар медианага ўхшаш тартибда ҳисобланади. Масалан, қуйи квартили сафланган қаторнинг шундай вариантасининг қийматики, тўртдан бир қисм тўплам бирликларида белгининг қиймати ундан кичик учдан тўрт қисмида эса катта бўлади. Юқори квартили аксинча ҳолатга эга бўлади, яъни учдан тўрт қисм тўплам бирликларида белги қиймати ундан кичик, 1Ғ4 қисмида эса катта бўлади. Қуйи квартили Q 1 ва юқори квартили Q 3 ишораси билан белгиланади. . * 4 * 4 2 1 1 ) (0 3 1 1 1 ) (0 1 3 3 3 1 1 e Q k j Q j Q Q Q k j j Q Q i f f f X Q i f f f X Q                Қуйида биринчи ва сўнгги квинтили, децили ва перцентилиларни оралиқли қаторларда ҳисоблаш формулалари келтирилган. 2-жадвал Оралиқли қаторларда бошланғич ва сўнги квинтили ва децили ва перцентилиларни аниқлаш формулалари Кўрсаткичлар бошланғич (биринчи) кўрсаткич Сўнгги кўрсаткич 1. Квинтили ( W ) i f f f X W W k j W j * 5 1 1 1 1 0 1      W X f f f i j W j k w 4 0 1 15 4 4      *

www.arxiv.uz 2. Децили (Д)Д X f f f i j Д j k Д 1 0 1 110 1 1      * Д X f f f i j Д j k Д 9 0 1 110 9 9      * 3. Перцентили ( F ) F X f f f i j F j k F 1 0 1 1100 1 1      * F X f f f i j F j k F 99 0 1 1100 99 99      * Симметрик тақсимотда арифметик ўртача, мода ва медиана бир бирига тенгдир. Аммо aсимметрик қаторларда улар фарқ қилади. Ўнг ёқлама оғишган қатор графигида улар қуйидаги тартибда жойлашади , о, арифx е  чап ёқлама ассимметрияли графикда эса о , ,  е xариф . Қисқача хулосалар Ўртачалар тўплам тақсимотида белги даражасини ёки бирликлар жойланиш марказини таърифловчи меъёрлардир. Улар статистик тўплам ва тақсимот қаторларини умумлаштириб тасвирлайди, айрим ўртачалаштирилаётган миқдорларга нисбатан у ёки бу томонга тафовутланиб, уларни бараварлаштиради, ҳодисаларнинг ривожланиш ва тақсимланиш қонуниятларини миқдоран ифодалайди. Ўрталаштирувчи миқдорларнинг икки туркуми мавжуд: 1) ўртачалар; 2) тақсимот қаторининг ўрта кўрсаткичлари. Ўртачалар, ўз навбатида, ҳар хил турларга ва шаклларга бўлинади, жумладан арифметик ўртача, геометрик ўртача, гармоник ўртача, даражали ўртачалар ва ҳ.к. Тақсимот қаторининг ўрта (марказий) кўрсаткичлари ҳам бир қанча турларга эга: медиана, мода ва квантилилар шулар жумласидан ҳисобланади. Ўртача миқдорларнинг энг содда ва амалиётда кўп қўлланадиган тури арифметик ўртачадир. У сифат жиҳатидан аниқ мазмунга эга бўлган, муайян тўпламни таърифловчи, иккита жамлама ўлчамларни таққослашга асосланади: бири қатор миқдорларининг йиғиндиси бўлиб тўплам бўйича белгининг умумий қийматини, иккинчиси уларнинг сонини яъни тўплам бирликлари сонини ифодалайди. Аммо тақсимотларнинг тузилиши ва қонуниятларини ўрганиш

www.arxiv.uz қуроли сифатида арифметик ўртача ўзининг умумлаштирувчи функциясини доимо мукаммал адо этишга қодир эмас. Фақат нормал тақсимотлардагина бу функцияни у беками-кўст бажаради. Лекин алҳақ воқеликда, айниқса, ижтимоий-иқтисодий ҳаётда аксарият ҳодисалар ўнг ёқлама ассиметрик тақсимотларга эга, чунки улар биргина тасодифият гирдобида шаклланмасдан, балки кўпдан кўп омилларни ўзаро ва шароит билан узвий бирикиши, бир-бирига ва оқибат жараёнига тўғри ва тескари алоқадорликда таъсири натижасида юзага чиқади. Тақсимот ассимметрияси қатор хадларининг бир-бири билан кетма-кет нисбатларида яққол кўзга ташланади. Бундай ўнг ёқлама ассиметрик тақсимотларда умумлаштирувчи функцияни геометрик ўртача арифметик ўртачага нисбати мукаммалроқ бажаради. Геометрик ўртача тақсимот миқдорларининг логарифмларига таянади. Маълумки, бу ҳолда катта ва кичик миқдорлар орасидаги фарқлар камаяди. Шу сабабли тўплам тақсимотида ўз ифодасини топган бошланғич сифат фарқлар ҳам уларни логарифмлаш натижасида сифат-миқдор жиҳатдан бир асосга, таққолама «нормал» ҳолатга келади. Демак, геометрик ўртача ассимметрик тақсимотларда, айниқса, ўнг ёқлама оғма шаклларда, қатор ўртача даражасини сифат жиҳатидан аниқроқ таърифлайди. Шундай қилиб, геометрик ўртача нафақат ўртача ўсиш суратларини ҳисоблашда балки тақсимот қаторларида уларнинг ўртача даражаларини аниқлашда кенг қўлланилиши лозим. Ўртача миқдор ҳисоблаш жараёнини ўрталаштирилаётган миқдорларини уларнинг ўртача даражаси билан алмаштириш жараёни деб қараш мумкин. Ўз-ўзидан равшанки, бу жараёнда томонлар мувозанати ўзгармаслиги керак. Бунга маълум айният меъзони орқали эришиш мумкин, у ўртачани аниқловчи белги деб аталади. Арифметик ўртачада бундай меъзон функциясини қатор миқдорларининг умумий йиғиндиси ( X i i n 1 ) геометрик

www.arxiv.uz ўртачада уларнинг умумий кўпайтма натижаси ( Xi i n  1 ) гармоник ўртачада ўрталаштирилаётган миқдорларнинг тескари қийматларининг йиғиндиси (   n i i X 1 1 ), квадратик ўртача уларнинг квадратлари йиғиндиси (  n i iX 1 2 ) ва умуман к-даражали ўртачаларда ўрталаштирилаётган миқдорларнинг к-даражага кўтарилган қийматларининг йиғиндиси ( X i i n k 1 ) бажаради. Ўртача шакли ва моҳиятини аниқловчи белги ёки меъзон ўрганилаётган ҳодисаларнинг сифатига, туб моҳиятига, ички хоссалари ва боғланишларига асосланиши керак. Ўрганилаётган оммавий ҳодиса ёки жараёнларнинг ички хосса ва алоқалари аддитив боғланишга эга бўлиб, уларнинг оддий арифметик йиғиндисидан статистик тўплам шаклланган бўлса, тақсимот қатори эса муайян тўплам бирликларида у ёки бу белгининг намоён бўлиш миқдорларидан тузилса, у ҳолда ушбу миқдорларнинг йиғиндиси ( X i i n 1 ) ўртача моҳиятини аниқловчи белги (мезон) сифатида қаралиши керак. Бундай шароитда (яъни тўплам бирликлари сони ва уларда белгининг миқдорий қийматлари маълум бўлганда) арифметик ўртача қўлланади. Агарда оммавий ҳодиса ёки жараённинг ички хоссалари ва алоқалари мультипликатив боғланишга эга бўлиб, улар мураккаб, кўп ўлчовли геометрик шаклга ўхшаш бир бутун тўплам шакллантирса, қатор миқдорларини эса муайян шакл ҳажмини белгиловчи томонлар (қирралар) ўлчовлари сифатида қараш учун объектив асос мавжуд бўлса, у ҳолда ягона тўпламни тасвирловчи кўп ўлчовли геометрик шаклнинг умумий ҳажми (

www.arxiv.uz Xi i n  1 ) ўртачани аниқловчи белги ҳисобланади. Ушбу мезон нақтаи назардан яъни умумий ҳажм ўзгармаслигини таъминлаб, тўплам бўйича белгининг ўртача даражаси (тақсимотнинг ўртача миқдори) аниқланиши керак. Бу ҳолда геометрик ўртача қўлланади. Оммавий ҳодиса ички ҳосса ва алоқалари аддитив боғланишга эга бўлсаю, аммо тўплам ҳажми ниқобланган шаклда яъни бирликлар йиғиндиси эмас, балки уларда ўрганилаётган белги оладиган миқдорий қийматлар йиғиндиси сифатида ифодаланса, тақсимот қатори эса ушбу миқдорлардан тузилса, у ҳолда ўртача моҳиятини аниқловчи белги сифатида ўрталаштирилаётган миқдорлар тескари қийматларнинг йиғиндисини қараш лозим. Бу ҳолда гармоник ўртача қўлланади, чунки ўртача тўплам ҳажмига нисбатан тўғри пропорционал, мазкур мезонга нисбатан эса тескари пропорционал боғланишга эга. Тақсимот тузилиши ва қонуниятини ўрганишда жумладан эгилувчанлик, чўққиланиш ва бирликларни маълум оралиқларда тўпланиш даражасини таърифловчи ўртача миқдор билан бир қаторда медиана, мода ва квантилилар муҳим аҳамият касб этади.

www.arxiv.uz Фойдаланилган Адабиётлар : 1. И.И. Елисеева М.М. Юзбашев. Обҳая теория статистики М.:Финансў и статистика , 1998 , 74-91 бетлар. 2. О.Ланге, А.Банасиньский. Теория статистики. Перв.с польск. М.: Статистика, 1971, 125-155 бетлар. 3. Дж. Эдни Юл, М.дж Кендэл. Теория статистики. Перв.с англ. М.: Госстатиздат, 1960 , 135-159 бетлар. 4. К. Джини. Средние величинў. Перв.с италян. М.: Статистика, 1970. 5. Пасхавер И.С. Средние величинў в статистике. М.: Статистика, 1979.

Похожие

Ўртача миқдорлар

Ўртача миқдорлар статистика

Статистик кўрсаткичлар

Статистикада мутлоқ ва нисбий миқдорлар

Иқтисодий хавфсизлик шакллари ва асосий кўрсаткичлар