Бизнесни тадқиқ этиш усулларини танлаш - Экономика - Рефераты

Бизнесни тадқиқ этиш усулларини танлаш

Загружено в:

16.10.2022

Скачано:

0

Размер:

433.3701171875 KB

Бизнесни тадқиқ этиш усулларини танлаш Режа: 1. Бизнес фаолиятини таҳлил этиш ва прогнозлашда турли хил моделларни қўллашнинг афзалликлари ҳамда камчиликлари, уларнинг хусусияти. 2. Таҳлил қилиш ва прогнозлаш усулларининг тавсифланиши. 3. Бизнес фаолиятини прогнозлаш объекти ва субъекти, уни амалга ошириш босқичлари. 4. Мантиқий-эвристик ва иқтисодий математик усуллар. Бизнес фаолиятида бозорни таҳлил қилиш ва прогнозлашнинг аналитик усуллари. 5. Истеъмолчиларнинг истак-хоҳишларини ўрганиш усуллари. 6. Истеъмолчиларнинг хоҳиш ва талабини прогнозлаш усуллари. 7. Бизнесда қарор қабул қилиш жараёни. 8. Товардаги янгиликларни ўзлаштиришда истеъмолчиларнинг индивидуал фарқлари. 1

1. Бизнес фаолиятини таҳлил этиш ва прогнозлашда турли хил моделларни қўллашнинг афзалликлари ҳамда камчиликлари, уларнинг хусусияти Бозор иқтисодиёти шароитида иқтисодий жараёнларни моделлаштириш ўзига хос хусусиятларга эга. Чунки, биринчидан, бозор таваккалчилик ва ноаниқлик элементларига эга; иккинчидан, ресурсларнинг чегараланганлиги; учинчидан, ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар ўртасида рақобатнинг мавжудлиги; тўртинчидан, иқтисодий кўрсаткичларни истиқболдаги ҳолатини олдиндан кўра билиш ва бошқалар. Иқтисодий жараёнлар турли хил ва бир-биридан аниқ бир белгилари билан фарқланади. Кузатилаётган объектларни чуқур ва ҳар томонлама ўрганиш мақсадида табиатда ва жамиятда рўй берадиган жараёнларнинг моделлари яратилади. Бунинг учун объектлар ҳамда уларни хоссалари кузатилади ва улар тўғрисида дастлабки тушунчалар ҳосил бўлади. Бу тушунчалар оддий сўзлашув тилида, турли расмлар, схемалар, белгилар, графиклар орқали ифодаланиши мумкин. Ушбу тушунчалар модел деб айтилади. Модел сўзи лотинча modulus сўзидан олинган бўлиб, ўлчов, меъёр деган маънони англатади. Кенг маънода модел бирор объектни ёки объектлар тизимини намунасидир. Модел тушунчаси биология медициа, физика ва бошқа фанларда ҳам қўлланилади.

Жамиятдаги ва иқтисодиётдаги объектларни математик моделлар ёрдамида кузатиш мумкин. Бу тушунча моделлаштириш дейилади. Иқтисодий модел - иқтисодий объектларнинг соддалаштирилган нусхасидир. Унда моделнинг ҳаётийлиги, унинг моделлаштириладиган объектга айнан мос келиши муҳим аҳамиятга эгадир. Лекин ягона моделда ўрганилаётган объектнинг ҳамма томонини акс эттириш мумкин эмас. Шунда жараённинг энг характерли ва энг муҳим белгилари акс эттирилади. Моделнинг ҳаётийлиги унинг моделлаштириладиган объектга қанчалик мос келишига боғлиқ. Битта моделда объектни ҳамма томонини акс эттириш қийин бўлганлигидан унда объектнинг энг характерли ва муҳим белгиларигина акс эттирилади. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш керакки, ортиқча соддалаштирилган модел қўйилган талабларга яхши жавоб бера олмайди. Ўта мураккаб модел эса масалани ечиш жараёнида қийинчиликлар туғдиради. Ифодаланган модел ёрдамида кузатилаётган объектни билиш моделлаштириш дейилади. Моделлаштириш жараёнини схемаси қуйидагича: Бу схемани асосий блоки «мақсад» блоки ҳисобланади, чунки қўйилган мақсадга кўра битта объект учун ҳар хил моделлар тузилиши мумкин. Объект сифатида бирор бир корхонани олсак, агар кузатувчини мақсади ушбу объектни ишлаб чиқариш жараёнини ўрганиш бўлса, бу ҳолда моделни параметрларига корхонани қуввати, ишлаб чиқариш омиллар, хом ашё, ишчилар сони, асосий фондлар, ишлаб чиқариш дастури ва ҳоказолар Моделлаштиришнинг универсал усул сифатида бошқа усулларга қараганда афзалликлари мавжуд. Ушбу афзалликлар эса қуйидагилардан иборат:

1. Аввало, моделлаштириш катта ва мураккаб тизимни оддий модел ёрдамида ифодалашга имконият беради. Масалан, корхона иқтисодиёти бу ўта мураккаб тизимдир. Уни оддий қора яшик схемаси орқали ифодалаш мумкин. Бозор механизмини график усулда тасвирлаш мумкин. Q* 2.1.-расм. Талаб ва таклиф мувозанати графиги. 1 Албатта, бу ерда кўп муаммолар туғилади. Масалан, моделни қанчалик даражада соддалаштириш мумкин. Ўта соддалашган модел қўйилган талабларга жавоб бермаслиги мумкин ва унинг ёрдамида қилинган ҳисоб- китоблар нотўғри чиқиши мумкин. Ўта мураккаб модел, масалани ечиш жараёнида кўп қийинчиликлар туғдиради. Шунинг учун моделга фақат объектни энг асосий характерли, муҳим омилларини киритиш зарур. II. Модел тузилиши билан кузатувчига тажрибалар қилиш учун кенг майдон туғилади. Моделнинг параметрларини бир неча марта ўзгартириб, объектни фаолиятини энг оптимал ҳолатини аниқлаб, ундан кейин ҳаётда 1 John E. Hanke, Arthur G. Reitsch, Dean W. Wechern. Business forecasting. Seventh edition. 2010 by Pearson Education, Inc.p. 49 John E. Hanke, Arthur G. Reitsch, Dean W. Wechern. Business forecasting. Seventh edition. 2010 by Pearson 45 ёки:  nXXXfF ,...,, 21 Моддий ресурслар Меҳнат ресурслари Асосий фондлар Даромад Маҳсулот ҳажми Харажатлар Ишлаб чиқариш S P P * Q D

қўллаш мумкин. Реал объектлар устида тажриба қилиш кўплаб хатоларга ва катта харажатларга олиб келиши мумкин. III. Модел, ношакл тизимни, математик формулалар ёрдамида шакллантиришга имконият беради ва ЭҲМлар ёрдамида тизимни бошқаришга ёрдам беради. IV. Моделлаштириш ўрганиш ва билиш жараёнини кенгайтиради. Модел ҳосил қилиш учун объект ҳар томонлама ўрганилади, таҳлил қилинади. Модел тузилганидан сўнг, унинг ёрдамида объект тўғрисида янги маълумотлар олиш мумкин. Шундай қилиб, объект тўғрисидаги билиш жараёни тўхтовсиз жараёнга айланади. 2. Модел турлари. Иқтисодий-математик масалаларнинг таснифи Моделлаштириш усули исталган табиатли объектларни текшириш учун қўлланилиши мумкин бўлганидек, ўз навбатида исталган объект моделлаштириш воситаси бўла олади. Иқтисодий жараёнлар ва кўрсаткичларни моделлаштиришда турли хил усуллардан фойдаланилади. Ушбу усуллар ёрдамида тузиладиган барча моделларни 2 турга бўлиш мумкин: Моддий моделлар ва идеал моделлар . Моддий моделлар реал объектларни табиий ва сунъий материаллар ёрдамида акс эттиради: бўр билан доскада, картон билан макет тузиш, қалам билан формула ёзиш, металлдан авиамодел ясаш. Идеал моделлар одамни фикрлаш жараёни билан чамбарчас боғлангандир. Бундай моделлар билан операциялар мияда амалга оширилади. Мисол қилиб, ҳайвонларнинг ҳаракатини келтириш мумкин. Моддий моделлар ўз ўрнида физик ва белгили моделлардан иборат. И қ тисодий-математик моделлар ўз ўрнида функционал ва структурали бўлиши мумкин. Функционал моделлар кириш ва чи қ иш параметрларини бо ғ ланиш функцияларини акс эттирадилар.

Структурали моделлар мураккабро қ бўлиб, тизимни ички структурасини ифодалаб, ички ало қ аларни акс эттиради. Статик моделларда Чизи қ ли моделларда ма қ сад и қ тисодий жараёнлар ва мезони чизи қ ли функция кўрсаткичларнинг маълум кўринишда бўлади, унинг бир ва қ тдаги ҳ олати экстремал қ ийматлари ўрганилади. орасидаги муносабат чизи қ ли тенгламалар ва тенгсизликлар ор қ али ифодаланади Динамик моделларда эса и қ тисодий кўрсаткичлар нинг ва қ т давомида қ андай ўзгариши кузатилади ва уларга қ айси омиллар Моделлар таъсир этиши ўрганилади. Физик моделлар реал объектни физик табиатини акс эттирадилар ва асосан физик хоссаларини ифодалайдилар. Улар кўпроқ техника фанларида қўлланилади. Иқтисодиётда физик моделлар асосан иқтисодий тажриба сифатида қўлланилади. Масалан, битта корхонада ўтказилган тажриба натижалари бутун тармоқка кўчирилади. Лекин, физик моделлаштиришни имкониятлари чегараланган, чунки тизимни битта элементига мос келган натижа бутун тизимга мос келавермайди. Белгили моделлар ҳ ар хил тилларда ифодаланиши мумкин: сўзлашув тилида, алгоритмик, график, математик тилда. Иқтисодиётда энг кенг қўлланиладиган моделлардан бири - бу иқтисодийматематик моделлардир. Математик моделлаштириш - иқтисодий жараёнларни тенгламалар, тенгсизликлар, функционал, логик схемалар орқали ифодалаш деб тушунилади. Математик моделлаштириш кенг маънода ўз табиатига кўра турли, лекин ўхшаш математик боғланишлар билан тасвирланувчи жараёнларни ўрганувчи текшириш ва изланишлар усулидир. Замонавий илмий-техник революцияси шароитида математик моделлаштириш ва унинг муҳим

иқтисодий усуллари режалаштириш ва бошқарув тажрибасида энг асосий ўринни эгаллайди. Ўз ривожининг янги босқичида математик моделлаштириш билан узвий боғлангандир. Объектнинг математик модели аниқ математик масала («модел-масала») каби камида 2 гуруҳ элементларини ўз ичига олади: 1) аниқлаш керак бўлган объект характеристикаси (номаълум катталиклар) - y = (yi) вектор компонентлари; 2) моделлаштирилаётган объектга нисбатан ҳисобланадиган ташқи ўзгарадиган шартлар характеристикаси - х = (хi) вектор компонентлари. “Модел-масала” объект ички параметрлари йиғиндиси А ни ҳам ўз ичига олади. Х ва А билан белгиланувчи шарт ва параметрлар экзоген (яъни, моделдан ташқарида аниқланувчи) Y векторни ташкил этувчи катталиклар эса эндоген (яъни, модел ёрдамида аниқланувчи) деб қаралади. 2.2. -чизма. Модел турлари ва ечиладиган масалалар таснифи 2 2 John E. Hanke, Arthur G. Reitsch, Dean W. Wechern. Business forecasting. Seventh edition. 2010 by Pearson 51 Иқтисодий - математик моделлар Оптималлаштириладиган моделлар Оптималлаштирилмайдиган моделлар Заҳира - ларни бошқариш моделлариОптимал тақсимлаш мо - деллари Тармоқли моделларОммавий хизмат кўрсатиш моделлари Баланс моделлариИқтисодий статистик моделлар Транспорт масаласиАссорти - мент масаласи Оптимал қирқиш масаласи«Диета» масаласи Ўсиш моделлариИшлаб чиқариш функцияси

Иқтисодий-математик моделлар ўз ўрнида функционал ва структурали бўлиши мумкин. Функционал моделлар кириш ва чиқиш параметрларини боғланиш функцияларини акс эттирадилар. Структурали моделлар мураккаброқ бўлиб, тизимни ички структурасини ифодалаб, ички алоқаларни акс эттиради. Моделлар статик ва динамик , чизиқли ва чизиқсиз , детерминацион ва стохастик бўлиши мумкин (2.2-расм). Статик моделларда иқтисодий жараёнлар ва кўрсаткичларнинг маълум бир вақтдаги ҳолати ўрганилади. Динамик моделларда эса иқтисодий кўрсаткичларнинг вақт давомида қандай ўзгариши кузатилади ва уларга қайси омиллар таъсир этиши ўрганилади. Чизиқли моделларда мақсад мезони чизиқли функция кўринишда бўлади, унинг экстремал қийматлари орасидаги муносабат чизиқли тенгламалар ва тенгсизликлар орқали ифодаланади. Чизиқсиз моделларда - мақсад функцияси ва ечими орасидаги муносабатлар чизиқсиз кўринишда ифодаланади. Ўз навбатида чизиқсиз дастурлаш қуйидаги турларга бўлинади: Қавариқ дастурлаш - ечилаётган масала қавариқ тўпламида берилган бўлиб, мақсад функцияси қавариқ шаклда берилиши мумкин. Квадратик дастурлаш - мақсад функцияси квадратик шаклда ифодаланиб, чегаравий шартлар чизиқли тенгламалар ва тенгсизликлар кўринишида берилади. Бутун сонли дастурлаш - изланаётган ўзгарувчиларга нисбатан бутунлик шартда киритилади. Динамик дастурлаш - экстремал масаланинг ечими бир неча босқичлардан иборат бўлиб, ҳар бир олдинги босқичнинг ечими кейинги босқичлар учун бошланғич маълумотлар сифатида фойдаланилади.

Баланс ёки мувозанат ҳолатидаги моделлар ишлаб чиқариш топшириқларини белгилашга баъзи масалаларни ҳал этишга ёрдам беради. Маҳсулотнинг айрим ишлаб чиқариш тармоғи билан боғлиқлигини аниқлаш моделлари, тармоқлараро боғланишларни ифодалайдиган моделлар, маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва тақсимлаш моделлари, капитал жамғарма баланслари каби моделлар шулар жумласидандир. Бу моделларда ишлаб чиқаришнинг оптимал мақсади топилмайди, улардан меҳнат, моддий ва табиий ресурсларнинг ишлаб чиқаришга аниқ сарфланиши асослаб бериш учун фойдаланилади. Оптимал моделлар, ишлаб чиқаришни ташкил қилиш да уларнинг оптимал вариантини топишга хизмат қилади. Бошқача қилиб айтганда, улар оптималлик мезонлари бўйича мақсад функциясига максимал ёки минимал қиймат бера олади. Оптималлаштирувчи моделлари икки қисмдан иборат: 1) чекланишлар тизимлари ёки иқтисодий тизим ўзгаришини шарт- шароитлари; 2) оптималлик мезони (мақсад функцияси). Бу мезон иқтисодий тизим мумкин бўлган ҳолатининг самарадорлик даражасини аниқлаш, таққослаш ва ундан энг қулайини танлаш учун ишлатилади. Функционал (ёки кибернетик) моделларинг асосий вазифаси объект моҳиятини намоён бўлишининг муҳим кўринишлари бўлган фаолият, ишлаш жараёни, хулқи орқали аниқлашдир. Бунда ички структура ўрганилмайди, ички стуктура ҳақидаги аҳборотда эса фойдаланилмайди. Функционал модел образи қилиб “қора қути”ни олиш мумкин. Бунда (A ҳақидаги аҳборотдан фойдаланмай) “кириш” X қийматини бериб, “чиқиш” Y қийматини олиш мумкин. Функционал модел қуриш X ва Y ни боғловчи D операторни топиш демакдир: Y=D(X) (1)

Структуравий моделлар объектнинг ички тўзимини яъни унинг асосий ташкил этувчи қисмлар, ички параметрлари, уларнинг “кириш” ва “чиқиш” билан алоқалари ва ҳоказоларни акс эттиради. Структуравий моделларнинг қуйидаги 2 тури кенг тарқалгандир: 1. Барча ноъмалумлар объектнинг ташқи шартлари ва ички параметрларининг функцияси кўринишида тасвирланади: y i =f i (A,X), y ϵ J . ϵ (2) 2. Номаълумларбиргаликда i - турдагимуносабатлартизимиасосидааниқланади (тенгламалар, тенгсизликларва ҳоказо) φ i ( A , X , Y )=0, i ϵ I (3) Функционал ва структуравий моделлар бир-бирини тўлдиради. Бир томондан функционал моделларни ўрганишда объект ички структураси ҳақида гипотезалар юзага келади ва структуравий моделлаштиришга йўл очади. Иккинчи томонидан эса структуравий моделлар таҳлили объектнинг ташқи шартлар ўзгаришига муносабати ҳақида аҳборот беради. Моделлаштириш жараёнинг моҳияти 3-расмда келтирилган.

Моделни ўрганиш 4-босқич. Билимларни текшириш ва ўрганиш қўллаш 3-босқич Билимларни моделдан оригиналга кўчириш 3.-расм. Моделлаштириш жараёни. 3 Моделлаштириш - такрорланувчи (циклик) жараёндир. Бу шуни билдирадики, биринчи 4-босқичли циклдан сўнг иккинчиси, учинчиси ва ҳоказо келади. Бунда текширилаётган объект ҳақидаги билимлар кенгаяди ва тобора аниқроқ бўлади, бошланғич модел эса такомиллаша боради. Объектни ҳам ўрганиш натижасида пайдо бўлган камчилик ва модел қуришдаги хатолар биринчи циклдан сўнг аниқланиб, кейинги циклларда тузатилиши мумкин. Демак, моделлаштириш услубиётида ўзўзини ривожлантириш асослари мавжуд. 3. Кўрсаткичларни қиёсий кўринишга келтириш 3 John E. Hanke, Arthur G. Reitsch, Dean W. Wechern. Business forecasting. Seventh edition. 2010 by Pearson 61 МОДЕЛЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИ Текширув объекти МОДЕЛ Оригинал объект ҳақидаги билимлар Модел ҳақидаги билимлар1 - босқич 2 - босқич. Моделни

Таҳлил жараёнида риоя қилиниши керак бўлган асосий шартлардан бири бу кўрсаткичларни киесий-таққосланма кўринишга келтиришдир, зеро, сифат жихатдан бир хил бўлган кийматларнигина киеслаш мумкин. Бунда қўйидаги талабларга буйсуниш лозимдир:  ҳажмий, қийматий, сифатли, тузилмавий омилларни бирлиги;  ҳисобланган кўрсаткичларни таққосланадиган вақт оралиғи ва фурсатининг бирлиги;  ишлаб чиқаришнинг бошланғич (техник, табий, об-ҳаво ва бошқа) шароитлари таққосланганлиги;  кўрсаткичларни ҳисоблаш методикаси ва улар таркибининг бирлиги. Юқорида келтирилган талаблар қўшимча изоҳ талаб қилмайди. Уларни бажариш қийинчилик туғдирмайди. Бироқ айрим ҳолларда таққосланмаликни таъминлаш мушкил бўлиб бир қатор қўшимча ҳисоб китобларни қилишни тақазо қилади. Уларни айримларини куриб чикамиз: а) Ҳажмий кўрсаткичларни мос келмаслиги. (масалан ишлаб чиқариш харажатларини умумий ўзгаришни ҳисобга олишда таннархни ўзгаришда олиб, маҳсулот ҳажмини ўзгармасдеб олиш зарур); б) Киймат кўрсаткичларини мос келмаслиги. (маҳсулот ҳажмини ўзгаришини ўрганиш учун киймат кўрсаткичи таъсирини нейтираллаштириш лозим); в) Сифат омилини мос келмаслиги. (айрим ҳолларда маҳсулот умумий ҳажмини унинг ҳажмини кўп айтириш ёки камайтириш йўли билан стандарт сифатга келтириб олиш - сутни базис еглилик даражасига келтириб олиш); г) Тузилмавий омилларни мос келмаслиги. (сифатни базис даражасини йўқлиги ва у олинган маҳсулот сортлар бўйича тақсимланганда). д) Вақт оралигини ёки фурсатни мос келмаслиги. (Вақт оралиғини мос келмаслигини корректировка қилиш билан тўғрилаш мумкин, лекин фурсат мос келмаса уни фақат алмаштириш мумкин).

Юқорида айтилган камчиликларни, яъни айрим мос келмасликларни бартараф қилишда баъзан мутлоқ миқдорлар ўрнига нисбий ёки ўртача миқдорлардан фойдаланиш, тўғрилаш коэффицентларини ишлатиш, қайта ҳисоблаш методи ва шу кабилардан фойдаланиш мумкин. 4. Фирма фаолияти таҳлилида нисбий ва ўртача миқдорларни ҳисоблашусулларидан фойдаланиш Маркетинг фаолиятини таҳлилида ўрганиладиган ҳодиса ва жараёнлар миқдорий ўлчамга эга бўлиб улар мутлоқ ва нисбий миқдорлар билан ифодаланади. Мутлоқ миқдорлар иқтисодий ҳодиса ва жараёнларни ҳажми, миқдорини, ўлчами ва даражасини ифодалайди. Нисбий миқдорлар бир мутлоқ миқдорни иккинчи мутлоқ миқдорга бўлиш натижасида олинган ҳосилани ифодалайди. Нисбий миқдорлар турли шаклда: коэффицентларда (таққослаш базаси 1), фойизларда (таққослаш базаси 100), промилларда (таққослаш базаси 1000) ва промилларда (таққослаш базаси 10000) ифодаланиши мумкин. Режани бажариш нисбий миқдорлари ҳақиқатда эришган даража билан режа кўрсаткичлари орасидаги нисбатни тавсифлайди ва режани бажарилиш даражасини баҳолайди. Динамика нисбий миқдорлари иқтисодий кўрсаткичларни вақт ичида нисбий ўзгаришини тавсифлайди. Одатда бу кўрсаткичлар базис ва занжирли усулда ҳисобланади. Тузилмавий нисбий миқдорлар ўрганилаётган тўпламнинг айрим бирликларини унинг умумий ҳажмига нисбатини тавсифлайди ва тўпламни таркибини ўрганиш имконини беради. Координация нисбий миқдорлари тўплам ичидаги айрим бирликларни ўзаро нисбатларини тавсифлайди.

Интенсив нисбий миқдорлар турли номдаги лекин ўзаро боғланган кўрсаткичларни ўзаро нисбатини тавсифлайди. Обектлараро ва ҳудудий таққослаш нисбий миқдорлари бир хил номдаги лекин турли объект ёки ҳудудларга таълуқли бўлган кўрсаткичларни ўзаро нисбатини тавсифлайди. Самарадорлик нисбий миқдорлари - бу самара ва ресурс ёки харажатлар орасидаги нисбатни тавсифлайди.

Маркетинг фаолиятини иқтисодий таҳлил амалиётида мутлоқ ва нисбий миқдорлар билан бир қаторда ўртача миқдорлардан ҳам кенг фойдаланилади. Маркетинг фаолиятини иқтисодий таҳлил жараёнида ўртача миқдорларнинг қатор турлари фойдаланилади: ўртача арифметик миқдорлар; ўртача гормоник миқдорлар; ўртача геометрик миқдорлар; ўртача хронологик миқдорлар; ўртача квадратик миқдорлар. Таҳлил жараёнида ўртача миқдорлар ўрганилаётган ҳодиса ва жараёнларга умумлаштириб тавсиф беришини инобатга олиш зарур. Унинг афзаллиги ҳам камчилиги ҳам анашунда. Кўпчилик ҳолларда шундай ҳам бўлиши мумкин: яхши рақамлар ортида ёмон натижалар ва аксинча. 5. Бизнесни тадқиқ қилишда ахборатларни гуруҳлаш усуллари Гуруҳлаш деганда ўрганилаётган тўпламни таълуқли белгилари бўйича сифат жиҳатдан бир хил бўлган гуруҳчаларга ажратиш тушинилади. Агар статистикада гуруҳлаш ҳодисаларни умумлаштириш ва типларга ажратиш мақсадида фойдаланилса, таҳлилда ўртачаларни мохиятини тушинтиришга, бу ўртачадаги алоҳида бирликларни ролини кўрсатишга, ўрганилаётган кўрсаткичлар орасида ўзаро боғлиқликларни аниқлашга ёрдам беради. Ҳал қиладиган масалалари (вазифалари) нуқтаи назардан гуруҳлашлар типологик, структурали ва аналитик турларга бўлинади. Типологик гуруҳлаш деганда тўпламни сифат жиҳатдан бир хил бўлган гуруҳларга ажратиш тушинилади. Структурали гуруҳлаш деганда кўрсаткични ички тузилишини, унинг алоҳида қисимларини ўзаро нисбатларини ўрганиш мақсадида гурухларга ажратиш тушунилади.

Аналитик гуруҳлаш деганда эса кўрсаткичлар орасидаги боғланишларни ўрганиш мақсадида амалга ошириладиган гуруҳлашлар тушинилади. Аналитик гуруҳлаш асосланадиган белгилар характерига кўра, гуруҳлашлар сифат (белги миқдорий ифодага эга булмаганда) ва миқдорий бўлиши мумкин. Тузилишининг мураккаблиги жиҳатдан гуруҳлашлар икки турга бўлинади: оддий гуруҳлашлар ва комбинацияли гуруҳлашлар. Битта белги бўйича амалга оширилган гуруҳлашлар оддий гуруҳлаш деб айтилади. Агар гуруҳлашлар даставвал битта белги бўйича амалга оширилса сўнгра бу гуруҳ ичида бошқа бир белгиси бўйича яна бошқа гуруҳ ҳосил қилинса бундай гуруҳлаш комбинацияли гуруҳлаш деб айтилади. Гуруҳларни тузишда тўпламни гуруҳларга бўлиш, гуруҳлар сонини белгилаш ва гуруҳ интервалини аниқлаш масаласига жиддий ёндашмок зарур, чунки анашу нарсага боғлиқ ҳолда таҳлил натижаси жиддий ўзгариши мумкин. Гуруҳлашларни тузиш услуби қисқа қилиб қўйидаги алгоритм кўринишида белгилаш мумкин:  таҳлилнинг мақсадини аниқлаш;  ахборотларни йиғиш;  гуруҳлаш учун асос қилиб олинган белги бўйича тўпламни ранжировка қилиш;  тўпламни тақсимлаш интервали (оралиғи)ни танлаш ва уни гуруҳларга ажратиш;  гуруҳлаш ва омилли белгилар бўйича ўртача гуруҳ кўрсаткичларини аниқлаш;  олинган ўртача миқдорларни таҳлил қилиш, ўзаро боғлиқликларни ва натижавий кўрсаткичга омилли кўрсаткичларни таъсир йўналишини аниқлаш.

6. Бизнесни тадқиқ қилишда баланс усулидан фойдаланиш Баланс усули асосан ўзаро боғланган ва тенглаштирилган ҳамда жами ўзаро тенг бўлган икки гуруҳ иқтисодий кўрсаткичларининг пропорцияларини акс эттиришга хизмат қилади. Бу усул бухгалтерия ҳисоби ва режалаштириш амалиётида кенг тарқалган бўлиб, маркетинг фаолиятини иқтисодий таҳлил қилишда ҳам маълум роль ўйнайди. Баланс усули корхонани меҳнат ва молиявий ресурслар билан таъминланганлигини, хом-ашё, ёқилғи, материаллар, асосий воситалар билан таъминланганлигини таҳлил қилишда, шунингдек улардан фойдаланиш зичлигини таҳлил қилишда фойдаланилади. Баланс усули детерминистик аддетив омилли моделларни тузишда ҳам қўлланиши мумкин. Масалан товар балансини олсак, ундаги кўрсаткичларни ўзаро боғланишидан фойдаланиб унинг айрим кўрсаткичини аниқлаш ва унинг ўзгаришига бошқаларини таъсирини аниқлаш мумкин. Агар товар балансини қўйидаги кўринишда ифодаласак: Он + П = Р + В +Ок бу ерда, Он - давр бошига товарлар қолдиғи; П - келтирилган товарлар; Р - сотилган товарлар; В - товар харажатларининг бошқа манбалари (сотишдан ташқари); Ок- давр охирига товарлар қолдиғи. Товар баланси элементларини ўзаро боғланишларидан фойдаланиб унинг айрим элементи (ўрганилаётган ёки натижавий деб қаралаётган кўрсаткич) ни аниқлаш мумкин. Масалан ушбу кўрсаткичлардан

биронтаси, айтайлик сотилган товарлар ҳажми номаълум бўлса, у ҳолда товар баланси элементларини ўзаро боғланишидан фойдаланиб,унинг ҳажмини ҳисоблаш мумкин: Р= Он + П - В -Ок Ўрганилаётган кўрсаткич (бизни мисолимизда сотилган товарлар ҳажми)ни ўзгаришига бошқа омиллар ўзгаришини таъсирини, уларни ўзаро боғланишидан фойдаланиб ҳисоблаш мумкин:  Р=  Он +  П -  В -  Ок Бази ҳолларда баланс усули айрим омилларни натижавий кўрсаткични қўшимча ўсишига таъсирини аниқлашда ҳам фойдаланади. Масалан учта омилдан иккитасини таъсири маълум бўлса, у ҳолда учунчисини топиш мумкин: Ва ниҳоят, баланс методига асосланиб, таҳлилнинг омилли таҳлил ўтказиш усулларидан бири пропорционал тақсимлаш ёки иштрок этиш улуши усули ишлаб чиқилган.  Yc =  Yумум -  Ya +  Yb Бу усул фирманинг маркетинг фаолиятини таҳлил қилишда жуда муҳим ҳисобланади, жумладан: истеъмолчиларга жўнатилган товарлар, потенциал истеъмолчилар, ишлаб чиқариш ҳажми ва сотиш ҳажми ўртасидаги мувозанат, тушумлар ва харажатларни бошқариш, реклама тадбирларига сарфланадиган маблағлар ва улардан келаётган иқтисодий мамара миқдори ва бошқалар. Сизнинг энг асосий ўрганишингиз лозим бўлган манбангиз – бу омадсиз мижозларингиздир. Билл Гейтс.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // Халқ сўзи. 2017 й., 23-декабр. 2. Ўзбекистон Республикасининг Қонуни “Рақобат тўғрисида”. Қонунчилик палатаси томонидан 2011 йил 14 ноябрда қабул қилинган, Сенат томонидан 2011 йил 5 декабрда маъқулланган. 2012 йил 6 январ,ЎРҚ-319-сон. (Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2012 й., 1-сон, 5- модда; 2013 й., 41-сон, 543-модда; 2014 й., 4-сон, 45-модда; 2015 й., 33-сон, 439-модда; 2017 й., 16-сон, 265-модда, Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 05.01.2018 й., 03/18/456/0512-сон; 03/18/459/0536-сон) 3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида» ги №ПФ-4947 сонли Фармони. //Халқ сўзи. 2017 йил 8 феврал. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожланишининг бешта устувор йўналишлари бўйича Ҳаракатлар стратегиясини келгусида амалга ошириш чора- тадбирлари тўғрисида" ги 2017 йил 15 августдаги №3-5024 сонли Қарори. 5. Zikmund Babin, Carr Griffin. Business Research methods, 8th Edition, Tata Mc Graw Hill, New Delhi, 2014. 6. Paul W. Farris, Neil T. Bendle, Phillip E. Pfeifer, David J. Reibstein. Marketing Metrics. Second edition. 2010 by Pearson Education, Inc.p. 650. 7. John E. Hanke, Arthur G. Reitsch, Dean W. Wechern. Business forecasting. Seventh edition. 2010 by Pearson Education, Inc.p. 656 8. Хотамов И., Садуллоев Ҳ. Маркетинг фаолиятини таҳлил қилиш ва истиқболлаш. Дарслик. ТДИУ, 2012 йил. 287 б. 9. Клейнер Г.Б. Стратегия предприятия. Учебник. – М.: «Дело», 2008. – 561 стр.

Похожие

“Бизнесни тадқиқ этиш усуллари” фанининг предмети ва вазифалари

Бизнесни тадқиқ этишни ташкил қилиш

Хорижий мамлакатларда бизнесни ташкил этиш тажрибаси

Бизнесни молиялаштириш

Бозорни тадқиқ қилиш