Sanoat - milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmog’i - Экономика - Рефераты

Sanoat - milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmog’i

Загружено в:

16.11.2022

Скачано:

0

Размер:

33.978515625 KB

Sanoat - milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmog’i . Reja: 1. Sanoatning ta’rifi va tavsifi 2. Sanoat va uning milliy iqtisodiyot rivojidagi roli va o’rni 3. Sanoat tarmoqlarining rivojlanishi tarixi

1. Sanoatning ta’rifi va tavsifi Sanoat - bu ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir. Demak, sanoat obyektiv reallik (borliq)ning in’ikosi va yuksak umumlashmasidir. Uning alohida tarmoq, ya’ni ijtimoiy ishlab chiqarishning alohida sohasi bo’lib yuzaga kelishi ishlab chiqarish kuchlari va ijtimoiy mehnat taqsimotining rivoji bilan tarixiy jihatdan bog’liqdir. Sanoat ham obyektiv borliqning muhim hodisalari qatorida ma’lum davr (vaqt va fazo) da dunyoga kelgan, muayyan qonun va qoidalar asosida rivojlangan, ma’lum miqdor va sifatlarga, zarurat va imkoniyatlarga ega bo’lgan hamda ziddiyatlar qurboni ham bo’lgan. O’zbekiston sanoati ham o’z taraqqiyoti jarayonida bir qator bosqichlarni bosib o’tgan. Eng avvalo, uy sanoati, so’ngra, hunarmandchilik, ya’ni xonaki sanoat, kooperatsiya, manufaktura, fabrika kabi shakllari yuzaga kelgan. Bu yerda hunarmandchilikning juda ko’p turlari, ya’ni kulolchilik, duradgorchilik, toshtaroshlik, binokorlik, o’ymakorlik, kashtado’zlik, ko’nchilik, to’quvchilik va tikuvchilik, temirchilik, misgarlik va zargarlik, degrezlik, rixtagarlik, zardo’zlik, bo’yoqchilik, tunukasozlik va boshqalar keng tarqalgan. Bu yerda hunarmandchilik (“Xonaki sanoat“) bronza asrida dehqonchilikdan ajralib chiqqan. Milodning dastlabki asrlarida hozirgi O’zbekiston hududida anchagina hunarmandchilik markazlari tashkil topgan. IX-X asrlarda ip, mato, gilam bo’yicha Xiva va Shosh, mis va temirdan aslaha, pichoq tayyorlash bo’yicha Farg’ona, shoyi matolar, shisha mahsulotlar tayyorlash bo’yicha Buxoro dunyoga tanilgan. XII-XIII asrlarda rivojlanish pasayib, Temuriylar davlatining vujudga kelishi bilan hunarmandchilik yanada rivoj topgan. Buxoro, Samarqand, Xiva, Toshkent, Shahrisabz kabi shaharlarning ishlab chiqarish munosabat-larida hunarmandchilik alohida ahamiyat kasb etgan. XIX asr oxiriga kelib, O’zbekistonda hunarmandchilikning 30 ga yaqin turi rivoj topgan. XX asr boshlarida esa hunarmandchilikning asosiy qismi artellarga, keyinchalik zavod va fabrikalarga, badiiy buyumlar korxonalariga aylantirilgan. XVIII asrning 60-70-yillarida Angliyada ro’y bergan Sanoat to’ntarilishidan keyin O’zbekistonda asta-sekin manufakturadan mashinalashgan

industriyaga o’tish boshlandi. Xomashyoga birlamchi ishlov beradigan sanoat sohalari (paxta tozalash, ipak tortish, vino, konserva, moy zavodlari) vujudga keldi. XX asrda O’zbekiston sanoatida juda katta o’zgarishlar ro’y berdi. Agar asr boshlarida sanoat mahsulotining eng muhim turlaridan 5-10 xili (paxta tolasi, xom ipak, o’simlik moyi, uzum vinosi, g’isht, ganch va boshqalar) ishlab chiqarilgan bo’lsa, hozirgi paytda yuzlab-minglab turlari tayyorlanmoqda. Sanoat moddiy ishlab chiqarishning asosiy va yetakchi tarmog’idir. Sanoatning vujudga kelishi va rivojlanishi ishchilar sonining oshishi va uning jamiyatdagi mavqei ko’tarilishiga olib keladi. Mustaqillik davrida jamiyatni tarixiy jihatdan yangilashda ishchilarning avangardlik roli to’g’risida gap yuritilar ekan, faqat ishchilar sinfigina mehnatkashlar ommasining birlashuviga, jipslashuviga va istiqlolni himoya qilishga, mustahkamlashga va uni uzil-kesil ta’minlashga yordam bera oladi, deyish mumkin. Ana shu fikrni O’zbekiston voqe’ligi kun sayin tasdiqlamoqda. O’zbekiston ishchisi respublika yalpi ijtimoiy mahsulotining, milliy daromadning asosiy qismini bunyod etmoqda, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini yuqori darajaga ko’tarishda faol ishtirok etmoqda. O’zbekiston Respublikasi ishchilari qiyofasida ham barcha rivojlangan mamlakatlar ishchilaridagidek, ongli industrial mehnat-kashning va insonlar munosabatining yuksak normalari va umuminsoniy tamoyillarini, qadriyatlarini qaror toptiruvchi, yangi hayot uchun ilg’or kurashchi xislatlari bir butun bo’lib mujassamlashgan. Sanoat taraqqiyotining muhim qonuniyatlaridan biri sanoat xodimlarining madaniy-texnikaviy, ma’naviy-ma’rifiy darajasining o’sishi, ishlab chiqarish malakasi va tajribasining tinmay oshib borishidir. O’zbekiston mehnatkashlarining bilim va ko’nikmasi, ishlab chiqarish malakasi va mahorati, madaniy va ma’rifiy saviyasini yuqori darajaga ko’tarish bo’yicha amalga oshirilayotgan ishlarda ham sanoatning yuqori o’rin tutishini ko’rish mumkin.

Sanoat mamlakat mudofaa qobiliyatining moddiy bazasi, el-yurtda tinchlik va barqarorlikni saqlashning muhim omili, qo’shni mamlakatlar mustaqilligini, hamkorligi va birdamligini ta’minlovchi muhim sohadir. O’zbekiston davlati mudofaasini kafolatlashda sanoatning roli alohida ahamiyat kasb etadi. Sanoat shunday tarmoqki, barcha mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy va tashkiliy intilishlari, ularning xo’jalik jihatdan birlashishi, ya’ni iqtisodiy integratsiya tavsifida o’z ifodasini topadi. Natijada barcha mamlakatlarning tabiiy, mehnat va moliyaviy resurslaridan, fan-texnikaning barcha yutuqlaridan oqilona foydalinish imkoniyatlari yuzaga keladi. Sanoat , ayniqsa og’ir sanoat butun ijtimoiy ishlab chiqarishni industrlashtirish muammolarini hal etish kalitidir. Shu sababli jamiyatning moddiy-texnika bazasini qaytadan qurish ishini hukumat umuman sanoat, xususan, uning eng muhim sohalarini rivojlantirishdan boshladi. Chunki bu sohalar O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy qudratini, xalq farovonligini yanada oshirishning poydevori bo’lib hisoblanar edi, bundan keyin ham shunday bo’lib qolaveradi. Mehnatni ijtimoiy tashkil etishning eng oliy turi – konsentratsiyaning yuqori darajasi bilan kichik biznes va tadbirkorlikni uyg’unlashtirish asosida ijtimoiy ishlab chiqarishni uyushtirishning ilg’or usullari - ixtisoslashtirish, kooperativlashtirish va kombinatlash-tirish ham sanoat sohasida hukmronlik qiladi va yaxshi samaralar beradi. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirishni ta’minlovchi buyuk harakatlantiruvchi kuch – bu raqobat, ya’ni bellashuv, raqiblar kurashi ham sanoat sohasida rivoj topadi. Ilg’or texnika va texnologiyalardan foydalanish, materiallarning yangi turlarini yaratish, mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishdagi mahsulotlarning raqobatbardoshligini yuqori darajaga ko’tarish, ishlab chiqarishning boshqa bir qator texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini yaxshilash asosida uning samaradorligini ko’tarish uchun harakat va boshqa mehnat an’analari ham avvalo, sanoat sohasida vujudga keldi va kelmoqda.

Mustaqillikning afzalliklari va Davlatning iqtisodiy siyosati sanoatning yetakchi o’rnini yanada oshirmoqda. Islohotlarning asosiy yo’nalishlari va ularning yechimini topish dastavval sanoat sohasida amalga oshirilmoqda va yaxshi samara bermoqda. 2. Sanoat. Uning milliy iqtisodiyot rivojidagi roli va o’rni Sanoat – moddiy ishlab chiqarishning eng yirik yetakchi tarmog’i bo’lib, unda mehnat qurollari (vositalari), mehnat buyumlari va xalq iste’mol tovarlarining ko’pchilik qismi yaratiladi. Unda mashina va mexanizmlarning barcha turlari, bino va inshootlarning konstruktiv elementlari ishlab chiqariladi, yer osti boyliklarini qazib olish amalga oshiriladi, mineral, o’simlik va hayvon xomashyosiga ishlov beriladi hamda keng iste’mol mollari tayyorlanadi. Sanoat iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini ishlab chiqarish vositalari, mehnat qurollari bilan ta’minlaydi. Milliy iqtisodiyot, fan, maorif, madaniyat, sog’liqni saqlash, sport, turizm va boshqa sohalar rivoji sanoatning taraqqiyot darajasiga bog’liq. Ishlab chiqarish kuchlari va munosabatlari taraqqiyotida sanoatning tarixiy roli beqiyosdir. Shu sababli uning rivoji va samaradorligi qanchalik yuqori bo’lsa, davlatning mavqei shunchalik kuchli bo’ladi va aholi turmush darajasi yanada yaxshilanib boradi. Sanoat jamiyatning yetakchi kuchi bo’lgan ishchilar sinfini o’zida birlashtiradi. Sanoat rivoji tufayli unda band bo’lgan xodimlarning soni ko’payadi, ularning bilim va ko’nikmalari, mahorati ortadi, kadrlar salohiyati yuqori darajaga ko’tariladi. Mehnatni ijtimoiy tashkil qilishning eng oliy turi, konsentratsiyaning yuqori darajasi va shu asosda ijtimoiy ishlab chiqarishni uyushtirishning ilg’or usullari – ixtisoslashtirish, kooperativ-lashtirish va kombinatlashtirish, ko’plab ishlab chiqarish va uzluksiz konveyer tizimi yordami bilan tashkil etish sanoat sohasida hukmronlik qiladi.

Faqat yirik mashina industriyasigina fan va texnikaning barcha yutuqlarini o’zida to’plab, mujassamlashtirib, mehnatni texnika bilan qurollantirishi va uning unumdorligini yuqori darajaga ko’tarishi mumkin. Sanoat va ayniqsa uning eng muhim sohasi bo’lgan og’ir sanoat mamlakatda kengaytirilgan takror ishlab chiqarishninig asosi hisoblanadi. U moddiy texnika vositalarini o’zi va boshqa tarmoqlar uchun takror ishlab chiqarish bilan bir vaqtda jamiyat a’zolari o’rtasidagi ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarini takomillashtirib boradi. Sanoat qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini qayta qurishning negizi hisoblanadi. Uni yangi texnika bilan ta’minlash orqali sanoat dehqon xo’jaligini iqtisodiy va madaniy jihatdan yuqori darajaga ko’tarishga, shahar bilan qishloq o’rtasidagi muhim tafovutni yo’qotishga, dehqon mehnatini industrial mehnatga aylantirishga yordam beradi. Sanoat mamlakat mudofaa qobiliyatinining moddiy manbai, dunyoda tinchlikni saqlashning muhim omili, mamlakatlar mustaqilligini va birdamligini ta’minlovchi muhim sohadir. O’zbekiston davlatining mudofaa qobiliyatini yanada mustahkamlashda sanoatning roli muhimdir. Barcha mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy va tashkiliy intilishlari, ularning xo’jalik jihatdan hamkorligi sanoat sohasida ham o’z ifodasini topadi. Davlatlarning tabiiy, mehnat resurslaridan, ilm-fan va texnikaning barcha yutuqlaridan foydalanish imkoniyatlarining kengayishida sanoatning ahamiyati salmoqlidir. Sanoat uchun uzluksiz fan-texnika taraqqiyoti va ishlab chiqarish, ilmfan yutuqlari bilan qurollanishining o’sishi xarakterlidir. Unda elektrlashtirish va elektronizatsiyalash, ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va kompyuterlashtirish hamda kimyolashtirish sohasidagi ilg’or yutuqlardan keng foydalaniladi va ularning yutuqlarini tinchlik maqsadida qo’llaniladi. Sanoat , ayniqsa uning ustuvor sohalari butun ishlab chiqarishni globallashtirish muammolarini hal etishning kalitidir.

Sanoat moddiy ishlab chiqarishning bosh tarmog’i, iqtisodiyot-ning poydevoridir. Milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini qayta qurishga qodir bo’lgan yirik mashinalashgan sanoatgina mustaqillik-ning birdan bir moddiy negizi bo’lishi mumkin. Mamlakat aholisining ish bilan bandligini oshirishda sanoatning roli beqiyosdir. Buni quyidagi jadval ma’lumotlaridan bilib olish mumkin. 1 -jadval Iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha aholi bandligi va uning o’sish sur’ati 1 Ming kishi hisobida O’sish, %da 1995 2005 2014 2015 Iqtisodiyotda bandlar. Jami 8449 10196 12818 13058,3 154,6 Shu jumladan, sanoat 1087 1348 1642 1668,2 153,5 Qishloq va o’rmon xo’jaligi 3485 2967 3531 3610,9 103,6 Qurilish 528 849 1209 1248,5 236,5 Transport va aloqa 348 488 685 710,6 204,2 Savdo, umumiy ovqatlanish, ta’minot, sotish va tayyorlov 705 904 1431 1481 210,1 Uy-joy kommunal xo’jalik va aholiga maishiy xizmat ko’rsatish 214 316 465 481,5 225,0 Sog ’ liqni saqlash , jismoniy tarbiya , sport va ijtimoiy ta ’ minot 487 736 925 925,6 190,1 Ta’lim, madaniyat, san’at fan va ilmiy xizmat ko’rsatish 1054 1385 1645 1645,8 156,1 Moliya, kreditlash va sug’urta 40 54 64 65,2 163,0 Boshqa sohalar 501 1149 1221 1221 243,7 O ’ zbekistonda mehnatga layoqatli aholining 13 foizi sanoat ishlab chiqarish hissasiga to ’ g ’ ri keladi . Shuni ta ’ kidlash kerakki , kelajakda respublika sanoatining jadal sur ’ atlar bilan o ’ sishi yanada yaxshilanib , mehnatga layoqatli aholining ijtimoiy foydali mehnat bilan mashg ’ ul bo ’ lishi , ya ’ ni bandlik darajasi anchagina 1 Muallif tomonidan quyidagi yordamida ishlab chiqilgan. Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. Б.34.

yuksaladi . Jamiyatning yetakchi , bunyodkor , qudratli kuchi bo ’ lgan kadr ( xodim ) larning anchagina qismi sanoatda xizmat qiladi . Bu tarmoqning yanada ulkan rivoji sanoat tarmog ’ i kadrlari sonining oshishiga va ularning jamiyatdagi mavqeini ko ’ tarishga olib keladi . O ’ zbekiston Respublikasi sanoatining taraqqiyoti yuqori malakali ishchi kadrlar , muhandis va texnik xodimlarni yaratdi . Hozirgi paytda O ’ zbekiston sanoatida 1,6 millionga yaqin xodim ishlamoqda . Ulardan 16 % oliy ma ’ lumotli mutaxassis , 84 % o ’ rta va o ’ rta maxsus ma ’ lumotli xodimlardir . 2 Jamiyat taraqqiyotining muhim qonuniyatlaridan biri sanoat tarmog ’ i xodimlarining madaniy – texnik saviyasi o ’ sishi , ishlab chiqarish malakasi va tajribasini tinmay oshib borishidir . Ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirishni ta ’ minlovchi buyuk harakatlantiruvchi kuch – raqobat ham avvalo , sanoat sohasida vujudga keldi va rivojlana boshladi . Tadbirkorlar , ishbilarmonlar bellashuvning bayroqdori bo ’ lib maydonga chiqdilar . Respublika sanoatida ham raqobat o ’ zining oddiy bosqichidan eng yuqori bosqichiga ko ’ tarilib , chinakam umumiy dastakka aylanmoqda . Mustaqillikning afzalliklari va davlat iqtisodiy siyosatining yetakchilik rolini yanada oshirmoqda . O ’ zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qonunlari , Prezident farmonlari , Vazirlar Mahkamasining qarorlari eng avvalo , sanoat sohasida amalga oshirilmoqda va sezilarli samara bermoqda . Sanoat tabiatda uchraydigan moddiy boyliklarni qazib chiqarish va tayyorlashni , ularni va qishloq xo ’ jaligida yetishtirilgan mahsulotlarni qayta ishlashni o ’ z ichiga qamrab oladi . U barcha iqtisodiyot tarmoqlari uchun ishlab chiqarish kuchlarining asosiy elementlaridan biri hisoblangan jamiyatning tabiat ustidan hukmronligini birmuncha orttiradigan , fan - texnika taraqqiyotini belgilaydigan , inson mehnatining unumdorligini oshirishga imkon beradigan , mehnat va ishlab chiqarish qurollarini yaratadigan sohadir . 2 Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкет, 2014. Б.30.

2- jadval O’zbekiston Respublikasining iqtisodiyotining asosiy ko’rsatkichlari 3 (haqiqiy bahoda, mlrd. so’m) 2012 2013 2014 2015 Yalpi ichki mahsulot 97929,3 120861,5 145846,4 171369,0 shu jumladan Sanoat tarmog’ining yalpi qo’shilgan qiymati 23456,6 29069,5 34981,6 41531,0 sanoatning ulushi, %da 24,0 24,1 24,0 24,3 Asosiy kapitalga kiritilgan investitsiya-lar 22797,3 28694,6 35233,3 41670,5 shu jumladan sanoatda 7794,0 9813,4 13164,5 17041,0 sanoatning ulushi, %da 34,2 34,2 37,4 40,9 Sanoat taraqqiyoti ishlab chiqarish kuchlarining bir tomonlama rivojlanishiga xotima beradi, mamlakat va uning ajralmas qismi bo’lmish viloyatlarning tabiiy boyliklaridan, xomashyo va mehnat resurslaridan kengroq va har tomonlama foydalanish imkoniyatini yaratib beradi. Sanoatning vujudga kelishi va rivojlanishi mehnat taqsimotining o’sishi, ishlab chiqarishni differensiyalash va intensivlashtirish bilan chambarchars bog’liq. Hozirgi zamon yirik sanoati bir biri bilan chambarchars bog’liq bo’lgan ko’pgina tarmoqlar va ishlab chiqarishlardan tashkil topadi. Bugungi kunda respublika sanoatida 175 tarmoq, 22700 ta yirik va o’rta sanoat korxonalari mavjud. Sanoatning milliy iqtisodiyotdagi roli va o’rnini quyidagi ma’lumotlardan aniqroq ko’rish mumkin. 1991 yildan boshlab O’zbekiston sanoat ishlab chiqarishidagi kamayish, boshqa sobiq ittifoq davlatlariga nisbatan past bo’lib keldi. Buning sababi, iqtisodiyotning xomashyo va materiallarga bog’liqligi va shu tariqa sobiq ittifoqning tarqalib ketishidan so’ng davlat tomonidan eksportni tez sur’atda qayta yo’naltirishga 3 Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. Б.14.

erishilganligidadir. Hozirgi davrga qadar iqtisodiyotning uzluksiz o’sishi davom etmoqda. Buni quyidagi jadvaldan ko’rish mumkin. 3- jadval O’zbekiston Respublikasida iqtisodiy o’sish 4 200 5 200 6 200 7 200 8 200 9 201 0 201 1 201 2 201 3 201 4 Yalpi ichki mahsulotnin g yillik o’zgarishi, % 7.0 7.5 9.5 9.0 8.1 8.5 8.3 8.2 8.0 8.1 Sanoat ishlab chiqarishida gi yillik o’zgarish, % 3.8 6.2 6.6 6.8 4.1 4.2 3.5 4.6 6.5 5.7 Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra, 2013-14 yillarda jami sanoat ishlab chiqarish oldingi yillarga nisbatan bir muncha tezroq o’sdi. Ayniqsa qayta ishlash sanoati qazib oluvchi (undiruvchi) sanoatga nisbatan katta sur’atlar bilan o’sdi. Sanoat ishlab chiqarishidagi yillik o’zgarish 2005 yilda 3,8%ni tashkil etgan bo’lsa, 2014 yilga kelib 5,7 % ga yetdi. Quyidagi, 4-jadvalda 2010-2015 yillarda sanoat ishlab chiqarishi tarmoqlaridagi o’zgarishlar ko’rsatilgan. 4- - jadval Sanoat ishlab chiqarishi tarmoqlaridagi o’zgarishlar 5 (o’sish indeksi, oldingi yil -100) 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Jami sanoat 108,5 106,4 107,9 109,6 108,3 107,9 shu jumladan, 4 Ўзбекистон Республикаси йиллик статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2015. Б.35. 5 Muallif tomonidan quyidagi yordamida ishlab chiqilgan: Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2014. Б.24-25; Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. Б.25-26.

Qazib oluvchi 103,1 100,5 107,3 97,5 97,4 107,0 Qayta ishlovchi 110,1 108,6 108,1 112,7 110,7 108,1 Sanoat tarmoqlari bo’yicha 1. Elektrenergetika 102,7 101,1 103,0 101,3 102,2 105,8 2. Yonilg’i sanoati 104,1 100,7 104,8 101,5 98,0 105,8 3. Qora metallurgiya 107,7 105,8 106,5 102,8 116,5 103,4 4. Rangli metallurgiya 99,1 102,5 102,6 103,5 102,0 103,4 5. Kimyo va neft-kimyo sanoati 117,1 110,4 106,8 104,1 104,5 104,1 6. Mashinasozlik va metallni qayta ishlash 112,8 112,7 113,9 124,2 114,7 92,2 7. O’rmonchilik va yog’ochni qayta ishlash 106,3 112,2 106,5 123,4 111,9 133,0 8. Qurilish materiallari 105,8 110,9 113,0 115,6 107,8 107,9 9. Yengil sanoat 117,9 104,0 112,9 111,9 115,4 115,7 10. Oziq-ovqat sanoati 113,1 113,5 105,0 109,3 108,3 117,3 Bunday iqtisodiy o’sishning asosiy omili davlatning o’zi islohotlar strategiyasini sanoatlashtirish siyosati bilan muvofiqlashtirib olib borganidadir. Ana shunday siyosat olib borilishi munosabati bilan 1993 yilda u MDH davlatlari orasida o’zining rivojlanishini qayta tiklagan, keyinchalik, 1996 yilda, birinchi bo’lib 1991 yil darajasidan ancha o’zgan, 1999 yilda esa dastlabki (bazaviy) ishlab chiqarish hajmiga nisbatan 15 foizga o’sgan yagona respublika bo’lib qoldi. O’zbekiston iqtisodiyotining ko’rsatkichlari ijobiy bo’lishining eng muhim sabablari – bu mavjud sanoat tarmoqlarining kerakli hajmda saqlab qolib, yangi tarmoqlarni yaratish strategiyasi bo’ldi. Mustaqillikning birinchi yillaridanoq O’zbekiston hukumati uchun real sektorni rivojlantirish ustuvor yo’nalishlardan biri bo’lib hisoblanadi. Respublikamizning o’z-o’zini yoqilg’i-energetika mahsulotlari bilan ta’minlash siyosati (neft va neft mahsulotlari hamda gaz ishlab chiqarishning keskin o’sishi), qo’shimcha qiymat yaratuvchi (mashinasozlik, yog’och va yog’ochni qayta ishlash) sohalarining intensiv rivojlanishi bilan

birgalikda olib borildi. Shu bilan birga, qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat sanoatlarining rivoji ham qayd etildi. Umuman olganda, tarmoqlar bo’yicha ishlab chiqarish tarkibida og’ir sanoat (yonilg’i-energetika majmuasi, mashinasozlik, metallurgiya) salmog’ining oshishi yengil sanoat ulushi hisobiga bo’lmoqda. Natijada, mustaqil iqtisodga xos bo’lgan darajaga yaqinlashish yuz bermoqda va sobiq ittifoq mamlakatlarida qayta ixtisoslashuvdan paydo bo’layotgan yetishmovchilik va tobelikning oldini olish ta’minlanmoqda. Ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash va qo’shimcha qiymat yaratuvchi sanoat tarmoqlarini rivojlantirishga qaratilgan iqtisodiy strategiya respublikaga yaxshi natijalar keltirmoqda. O’zbekiston o’zining oltini, paxta tolasi va ipagi, nefti va gazi, samolyot va avtomobillari, paxta terish mashinasi va paxtani qayta ishlash mashinalari bilan, ekskovator va kompressorlari, vino va konservalari hamda bir qator boshqa sanoat mahsulotlari bilan dunyoga mashhurdir. O’zbekiston respublikasining industrial qiyofasini energetika, konruda, oltin qazib oluvchi, samolyotsozlik va avtomobilsozlik sanoatlari, elekrtotexnika va elektron sanoatlari, ko’p tarmoqli mashinasozlik va qurilish materiallari sanoati belgilab bermoqda. 1995-2013 yillarda sanoat mahsulotining ishlab chiqarish hajmi 3,7 marotaba ko’paydi. Bu davrda faqat miqdoriy o’zgarishlargina emas, balki juda katta sifat o’zgarishlari ham sodir bo’ldi. 6 3. Sanoat tarmoqlarining rivojlanishi tarixi Sanoat ishlab chiqarishining tarixiy rivojlanishi va uning asosiy yakunlari to’g’risida so’z yuritilganda shuni ta’kidlash kerakki, hozirgi O’zbekiston hududida «Uy sanoati»ning rivoji bundan 12-15 ming yil muqaddam mezolit 6 Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2014. Б.24-25; Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. Б.25-26.

davrida boshlangan. Bu davrda juda oddiy mehnat qurollari va buyumlari tayyorlangan. Yangi tosh asri (neolit, miloddan avvalgi 5-ming yilning boshi) davrida kemachilik, to’qimachilik vujudga kelgan. Neolit davrining oxirida metalldan qurol yasash boshlangan. Arxeologik topilmalardan ma’lum bo’lishicha, miloddan avvalgi 3ming yilning oxiridayoq hozirgi O’zbekiston hududida yashagan aholi misdan qurol yasashni bilgan. Quldorlik tuzumi (m.a. 1-ming yillik o’rtalari V asr) davrida mehnat qurollarining taraqqiy etishi, metallga ishlov berishning takomillashuvi hunarmandchilikning o’sishiga, ayirboshlash va savdo-sotiqning kuchayishiga olib keldi. Feodalizm tuzumining boshlarida (VI-VIII asrlarda) Farg’ona bilan So’xdan oltin, mis, temir, Iloqda qo’rg’oshin, kumush, oltin, Shahrisabzda toshtuz qazib chiqarilgan. IX asrda Samarqand o’zining sifatli qog’ozi va lampa shishasi bilan mashhur bo’lgan. Shosh viloyati ko’nchilik mahsulotlari bilan dong taratgan. O’sha davrda O’rta Osiyodan Sharqiy Yevropa, Xitoy va boshqa yurtlarga Buyuk Ipak yo’li orqali charm, mato, ipak, jun, kiyim–kechak eksport qilingan. X-XIII asrlarda yuz bergan feodal tarqoqlik, qabila va elatlar o’rtasidagi nizolarning avjiga chiqishi tufayli hunarmandchilikda yirik o’zgarshlar ro’y bermagan. XIV asrning 2-yarmida Amir Temur Samarqandda hokimiyatni qo’lga kiritib, markazlashgan davlatga asos soldi. Natijada davlatning iqtisodiy va ijtimoiy ravniqiga katta yo’l ochilgan. XV asrning oxiriga kelib Movaraunnahrda yuzaga kelgan ziddiyatlar tufayli Temuriylar davlatining iqtisodiy negiziga putur yetadi va rivojlanish to’xtab qoladi. XVI-XVIII asrlarda Buxoro, Xiva, Qo’qon xonliklarining vujudga kelishi iqtisodiyotning, shu jumladan, sanoat ishlab chiqarishining rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi va XIX asrga kelib Turkistonda hunarmandchilikda yog’och va

metall o’ymakorligi, idishlarga naqsh solish, matolarga gul bosish, qurollarni badiiy bezash rivojlanadi. Bu asrning ikkinchi yarmida O’zbekiston hududida taraqqiyot tezlashib sanoat, ayniqsa ip-gazlama sanoati rivoj topdi. XX asr boshlarida birqancha paxta tozalash, yog’-moy zavodlari qurilib ishga tushirildi. 1925-1926 yillarda elektrostansiyalar qurila boshlandi va birinchi bo’lib Toshkent yaqinida qurilgan Bo’zsuv gidroelektrostansiyasi 1926 yil 1 mayda ishga tushirildi. Samarqand, Buxoro, Qo’qon, Termiz va Asaka shaharlarida issiqlik elektrostansiyalari qurilishi boshlanib, 1930 yilda ularning soni 30 ga yetdi. O’sib borayotgan energetika bazasi bir qancha yangi sanoat korxonalari qurishga imkoniyat yaratdi. Ikkinchi jahon urushigacha bu yerda 500 dan ortiq sanoat korxonalari jumladan, «Tashselmash», Toshkent to’qimachilik kombinati, Chirchiqelektrokimyo kombinati, Kattaqo’rg’on yog’ zavodi, Bekobod va Quvasoy sement korxonalari qurildi. Neft va rangli nodir metallar qazib chiqarish, qurilish sanoati mahsulotlarini tayyorlash rivoj topdi. Urush boshlanishi bilan respublika iqtisodiyoti, jumladan, sanoat ishlab chiqarishi harbiy maqsadlarga qaratildi. Bu yerga nemis fashistlari egallab olgan hududlardan 100 ga yaqin sanoat korxonalari ko’chirib keltirildi va ular qisqa vaqt ichida to’la quvvat bilan ishlay boshladi. 19411945 yillar davomida Respublikaning industrial taraqqiyoti GESlar qurish bilan energetika bazasini kuchaytirish, qishloq xo’jaligi, aholi va front ehtiyojlarini qondiradigan zavod va fabrikalarni qurish yo’lidan bordi. Bu davrda 280 ta yirik, o’rta va kichik korxonalar qurilib ishga tushirildi. Natijada O’zbekiston Armiyaning sanoat arsenallaridan, ya’ni aslahaxonalaridan biriga aylandi. Urushdan keyingi yillarda ham sanoat taraqqiyotiga e’tibor qaratilgani sababli uning bir qancha yangi tarmoqlari va korxonalar vujudga keldi. Traktorsozlik, liftsozlik, elektrotexnika sanoati, gaz ishlab chiqarsh, uy ro’zg’or buyumlari tayyorlash, yig’ma temir beton va keramika sanoati vujudga keldi. Yengil sanoatning trikotaj, chinni ishlab chiqarish sohalari yuzaga keldi. Oziq-ovqat

sanoatining tarkibiy qismlarida anchagina o’zgarishlar ro’y berdi. 90-yillarga kelib uning yirik va o’rta korxonalari 300 dan ortib ketdi.

Qisqacha xulosalar 1. Sanoat milliy iqtisodiyotining yetakchi tarmog’i hisoblanadi va ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirishda, aholining turmush-darajasi oshirishda uning ahamiyati beqiyosdir. 2. O’zbekiston sanoati juda katta tarixiy yo’lni bosib o’tgan va istiqlol yillarida, XX asrning Oxirgi 10 yilida tubdan o’zgarib, bozor iqtisodiyoti talablariga mos ravishda rivojlana boshladi. 80-yillarning o’rtalaridan boshlangan sanoat inqirozi tugatilib, 1995 yildan boshlab uning o’sishi sur’ati kuchaya boshladi. 2004 yildagi o’sish 1991 yilga nisbatan 500 foizni tashkil etdi.

O’z-o’zini nazorat qilishga oid savollar 1. Sanoat-milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmog’i. 2. Sanoatning asosiy xususiyatlari va sanoat ishlab chiqarishning iqtisodiyotning boshqa sohalari bilan o’zaro bog’lanishi. 3. O’zbekiston sanoatining rivojlanish bosqichlari va sanoat tarmoqlarining taraqqiyoti. 4. Sanoat va bozor xo’jaligi hamda uning xorijiy bozorga chiqish imkoniyatlari va yo’llari. 5. Sanoat ishlab chiqarishning xalqaro hamkorlik sohasidagi vazifalari.

ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги 07.02.2017 йилдаги ПФ-4947-сон Фармони 2. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. –Т.: Ўзбекистон, 2017. 488-б. 3. Мирзиёев Ш.М.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга мурожаатномиси. // Халқ сўзи. 2017 йил 23 декабрь. 4. Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – 220 бет. 5. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1 жилд. – Т.: «Давлат илмий нашриёти», 2000. – 288 бет 6. Тўхлиев Н. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти .– Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1998. – 240 бет. 7. Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаштириш самарадорлигини ошириш.- Т.: ТошДТУ, 2013.-124 б. 8. Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет. 9. Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет.

Похожие

Milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshlik omillari va uni oshirish strategiyasi

Milliy iqtisodiyotning nisbatlari, muvozanati va tsiklli rivojlanish tavsifi

Milliy iqtisodiyotning iqtisodiy potensiali – iqtisodiy va ijtimoiy prognozlashning bazasi

Iqtisodiyotning umumiy asoslari

Iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlariga investitsiyalarni