Iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlariga investitsiyalarni - Экономика - Рефераты

Iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlariga investitsiyalarni

Загружено в:

14.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1473.037109375 KB

1OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR MOLIYA INSTITUTI IQTISODIY TAHLIL FANIDAN NAZORAT ISHI Mavzu: Iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlariga investitsiyalarni yo’naltirish Guruh: SBHA 86 Bajardi: S.Gafurov Qabul qildi: _________________

2Iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlariga investitsiyalarni yo’naltirish Reja: Kirish 1. Iqtisodiyotga investitsiyalarini jalb qilish va boshqarishga bo’lgan yondashuvlar konsepsiyasi 2. Iqtisodiyotga investitsiyalarni jalb qilish va boshqarishning o’ziga xos xususiyatlari 3. Milliy iqtisodiyotga investitsiyalarni jalb qilish va ularni boshqarishning me’yoriy-huquqiy asoslari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

3Kirish Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida investitsiya faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir mamlakatning rivojlanish darajasi, ya’ni iqtisodiyotning rivojlanishi va iqtisodiy o’sishi ko’p jihatdan mamlakatdagi investitsion jarayonlarga bog’liq. Har qanday jamiyatning baraqaror iqtisodiy jivojlanishini investitsiyalarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Ayniqsa, bugungi kunda bu narsa yaqqol namoyon bo’lmoqdaki, har qanday mamlakatning bundan keying yuksalishi investitsiyalarni jalb etish holatiga bog’liq. «Investitsiya» atamasi lotin tilidagi «invest» so`zidan kelib chiqqan bo`lib «qo`yish», «mablag`ni safarbar etish», «capital qo`yilmasi» ma`nosini beradi. Keng ma`noda investitsiya mablag`ni ko`paytirib va qaytarib olish maqsadida kapitalni safarbar etishni bildiradi. Ko`pgina hollarda «investitsiya» tushunchasi iqtisodiy va boshqa faoliyat ob`ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne`matlar hamda ularga doir huquqlar tarzida ta`riflanadi. Investitsiya deganda barcha turdagi milliy va intelektual boyliklar tushunilib, ular tadbirkorlik faoliyati ob`ektlariga yo`naltirilib daromad keltirishi yoki birorbir ijobiy samaraga erishishi zarur. Investitsiya kiritishdan asosiy maqsad daromad olish va ijobiy ijtimoiy samaraga erishishdir. Investitsiyalarning iqtisodiyotdagi o’rni beqiyosligi uning aniq mohiyatini o’rganib chiqishni talab qiladi. Iqtisodiy log’atda “Investitsiyalar – kapitalni uzoq muddatli qoyilmalar tariqasida sanoatga, qishloq xo’jaligiga va boshqa tarmoqlarga sarf qilinadigan xarajatlar yig’indisini aks ettiradi”, -deb tariflangan. Ishlab chiqarish nazariyasi va, umuman, maqroiqtisodiyotda investitsiyalar yangi kapitalni (ishlab chiqarish vositalarini hamda inson kapitalini qo’shib hisoblaganda) yaratish jarayonidir. Moliya nazariyasida esa investitsiya deganda real yoki moliyaviy aktivlarni olish tushiniladi, ya’ni bugungi sarf-xarajatlarning maqsadi kelajakda daromad olishdir. Demak, bizningcha, “ Investitsiyalar – bo’sh turgan kapitalni iqtisodiy-ijtimoiy samara olish maqsadida harakatga keltirishdir” Bizga ma’lumki, iqtisodiy o’sish investitsiya resurslarisiz bo’lishi mumkin emas, bu resurslar o’z mohiyati bilan ishlab chiqarishni rivojlantirishga qaratilgan mablag’dir.

4Pul mablag’lari shaklidagi investitsiyalar nominal investitsiyalardir. Bu investitsiyalar moddiylashib, amalda ishlab chiqarishga jalb etilgandan so’ng real investitsiyalarga aylanadi va iqtisodiy o’sishni ta’minlaydi. O’zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati tog’risida”gi qonunida investitsiyalar tayinlangan ob’yekti bo’yicha tabaqalashtirilgan. Shunga muvofiq investitsiyalar quyidagi turlarga ajratilgan. (1-rasm) 1-rasm. Investitsiyalarning tasniflanishi Boshqacha aytganda, investitsiyalar - turli xil mulkchilikning shakllaridagi moliyaviy, mulkiy va intellektual boyliklarni iqtisodiy – ijtimoiy samaradorlikka erishish uchun muomalaga kiritish hamda yo’naltirishdir. Iqtisodiy kategoriya sifatida investitsiyalar quyidagicha xarakterlanishi mumkin: - kapitalni ko’paytirish uchun mablag’larni tadbirkorlikning deyarli barcha obyektlariga jalb qilish, yo’naltirish va kiritish hisoblanadi; - loyihalarni amalga oshirish jarayonida investitsion faoliyat ishtirokchilari o’rtasidagi o’zaro vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar sifatida ham ko’rish mumkin. Asosiy fondga investitsiyalar asosan kapital qoyilma ko’rinishida amalga oshirilishi mumkin, hamda yangi qurilishga, kengaytirishga, rekonstruksiyaga va faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarni texnik qayta jihozlashga, uskunalar, loyiha uchun zarur xom-ashyoni sotib olishga qilinadigan xarajatlar yig’indisidir. Iqtisodiy fanlar va

5amaliyotda «investitsiya» va «kapital qo’yilma» terminlari ma‘nodosh ya‘ni sinonim so’zlar emasligini ko’p bora ta‘kidlab o’tilmoqda. Investitsiyalar kapital qo’yilmaga nisbatan ancha keng ma‘noga ega tushuncha ekanligi isbotlangan. G’arb adabiyotlarida investitsiya termini haqida so’z borganda birinchi e‘tibor fond bozorlari va birjalarga qaratiladi, chunki yetakchi rivojlangan mamlakatlarda investitsiyalar, asosan, qimmatli qog’ozlar ko’rinishida bo’lib asosan shu shaklda amalga oshiriladi. Investitsiya tushunchasiga yagona va to’liq tarif berish anchagina qiyin hisoblanadi. Iqtisodiy fanlarda va amaliy faoliyatning turli jabhalarida investitsiyalarning mazmuni hamda ularning o’ziga hos xususiyatlari mavud deb uchragan. Iqtisodiyotda investitsiyalar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishda yangi texnika va texnologiyalarga, binolarga shu bilan birga moddiy va nomoddiy zaxiralar hajmining ortishi uchun qilinadigan xarajatlardan tashkil topadi va umumiy xarajatlarning bir bo’lagi sifatida namoyon bo’lishi ham mumkin. Iqtisodiy kategoriya sifatida investitsiya quyidagicha tasniflanadi:  Birlamchi (avaylangan) jamg’arilgan kapitalni ko’paytirish maqsadida kapitalni tadbirkorlik ob’ektlariga joylashtirish;  Investitsion loyihalarni amalga oshirish jarayonida investitsiya faoliyati ishtirokchilari o’rtasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar. Investitsiyalar – bu hali buyumlashmagan, lekin ishlab chiqarish vositalariga qo’yilgan kapital. O’zining moliyaviy shakliga ko’ra, ular foyda olish maqsadida xo’jalik faoliyatiga qo’yilgan aktivlar hisoblansa, iqtisodiy xususiyatiga ko’ra, u yangi korxonalar qurishga, uzoq muddatli xizmat ko’rsatuvchi mashina va asbob uskunalarga hamda shu bilan bog’liq bo`lgan aylanma kapitalning o`zgarishiga ketgan harajatlardir. Investitsiyalar xususiy sektor va davlat tomonidan mamlakat ichkarisida va uning tashqarisida turli ishlab chiqarishlarga va qimmatbaho qog’ozlarga (aktsiyalar, obligatsiyalar) qo’yilishi mumkin. Investitsiya jarayoni – bo’sh sarmoyaga ega bo’lganlar bilan sarmoya talab qilayotganlarning uchrashish jarayoni. Ikkala tomon, odatda, moliyaviy institutlarda yoki moliyaviy bozorda uchrashadilar. Ayrim vaqtda, xususan, mulkiy qiymatlar

6(masalan, ko’chmas mulk) bilan bitim imzolanganda sotuvchi va xaridorlar bevosita muomalaga kirishadilar. Investitsiya ob’yekti deyilganda, mablag’larni, yaniy qonun doirasidagi barcha boyliklar safarbar qilinayotgan ob’yektlar tushiniladi, ular yangi korxonalar yoki amalda faoliyat yuritayotgan korxonalar, qimmatli qog’ozlar, bank depozitlari, intellektual mulk va boshqalar bo’lishi mumkin. Investitsiya subyektlari – investitsiya faoliyatida ishtirok etuvchi mulkiy va intellektual boyliklarga ega bo’lgan jismoniy, huquqiy shaxslar va davlatdir. Odatda, har qanday investitsion faoliyat muayyan maqsadga yo’naltirilgan, mukammal darajada yaratilgan investitsiya g’oyasiga asoslanadi. Mukammal darajada shakllantirilgan va asoslangan investitsiya g’oyasi investitsiya loyihasining qaror topishiga olib keladi. Investitsiya loyihasi tushunchasini uning yo’naltirilgan maqsadini amalga oshirish uchun texnologik jarayonlarni, texnik va tashkiliy hujjatlashtirish jarayonini, ob’ektlarni barpo etish va ishga tushirish jarayonini, moddiy, moliyaviy, mehnat resurslarining harakatini, shuningdek, tegishli boshqaruv qarorlari va tadbirlarni o’zida mujassamlashtiruvchi tizim sifatida talqin qilish maqsadga muvofiqdir. Hozirgi kunda O’zbekiston iqtisodiyotining barcha sohalarida o’zgarishlar, tarkibiy islohatlar olib borilmoqda. Bunday islohotlarning olib borilishi bevosita mamlakatdagi investitsion jarayon, davlatning investitsion siyosati, uning ustuvor yo’nalishlari va mamlakatdagi korxonalar investitsion faolligiga bog’liq. Mustaqilligimizning qisqa davrida investitsion faollikni oshirish, uni kuchaytirish. Investitsion loyihalarni moliyalashtirish shakllari investitsiyalarni jalb qilish uslubi sifatida namoyon bo’lib, loyihani amalga oshirish maqsadida ta‘minlanadi. Investitsion loyihalarni moliyalashtirish shu bilan bir qatorda jalb qilish usullari sifatida quyidagilarni ko’rish mumkin:  o’z-o’zini moliyalashtirish, ya‘ni faqat o’z mablag’lari hisobiga investitsiyalash;  aksiyalashtirish yoki ulushli moliyalashtirishning boshqa shakllari;

7 kredit orqali moliyalashtirish (banklarning investitsion kreditlari, obligatsiyalarni chiqarish);  lizing;  byudjetdan moliyalashtirish;  ko’rilgan turli usullar kombinatsiyalari asosida aralash moliyalashtirish;  loyihaviy moliyalashtirish. Ichki moliyalashtirish (o’z-o’zini moliyalashtirish) investitsion loyihani amalga oshirishni rejalashtirayotgan korxonaning hisobiga ta‘minlanadi. Xususiy mablag’lardan foydalanish o’zida - ustav (aksiyadorlik) kapitali, shu bilan birga mablag’lar oqimi, korxonaning faoliyati natijasida shakllanadigan, avvalo, sof foyda va amortizatsion ushlanmalarda namoyon bo’ladi. Investitsion loyihalarni mustaqil byudjet yo’li bilan ajratish xususan qat‘iy maqsadli xarakterga ega bo’lib, investitsion loyihalarni amalga oshirishga yo’naltirilgan mablag’lardan shakllanadi. O’z-o’zini moliyalashtirish faqatgina kichik investitsion loyihalarda ishlatilishi mumkin. Keng kapital xajmli investitsion loyihalar, qoidaga asosan, faqat ichki hisobdan emas, balki tashqi manbalar hisobidan ham moliyalashtiriladi. Ichki manbalar hisobiga investitsiyalarni jalb qilish usuliing quyidagi o’ziga xos ijobiy xususiyatlari mavjud: - yengil, oson, qulay va tezkorligi; - to’lov qobilyati va inqirozga yuz tutish riskining pastligi; - qarz va jalb qilingan manbalarni to’lash zaruriyatining yo’qligi bilan bog’liq yuqori daromadliligi; - ta‘sischilar tomonidan boshqarilishi va xususiylikning saqlanganligi; Salbiy xususiyatlari: - jalb qilinadigan mablag’lar hajmining cheklanganligi; -ho’jalik faoliyatidan xususiy mablag’larning ajralishi; - investitsion resurslardan foydalanish samaradorligi ustidan nazorat qilishdagi mustaqillikning cheklanganligi.

8Tashqi moliyalashirish tashqi manbalar: moliyaviy institutlar, nomoliyaviy kompaniyalar, aholi, davlat, chet el investorlari mablag’lari, shu bilan birga tashkilot ta‘sischilarining pul resurslarining qoshimcha jamg’armalar hisobiga amalga oshiriladi. U jalb qilingan (ulushli moliyalashtirish) va qarz (kreditli moliyalashtirish) mablag’lar yo’li bilan amalga oshiriladi. Tashqi manbalar hisobiga investitsiyalarni jalb qilish usuliing quyidagi o’ziga xos ijobiy xususiyatlari mavjud: - yirik masshtablarda mablag’larni jalb qilishning imkoni mavjudligi; - investitsion resurslardan foydalanish samaradorligi ustidan nazorat qilishdagi mustaqillikning mavjudligi. Salbiy xususiyatlari: - mablag’larni jalb qilish jarayonining uzoq va qiyinligi; - moliyaviy barqarorlik kafolatini taqdim etish zaruriyati; - to’lov qobilyati va inqirozga yuz tutish riskining o’sishi; - qarz va jalb qilingan manbalarni to’lash zaruriyatining mavjudligi bilan bog’liq daromadning pasayishi; - kompaniyani boshqarish va mulkning xususiyligini yo’qotish imkonini mavjudligi.

borasida qator amaliy chora-tadbirlar o’tkazildi, investitsion faoliyatni tartibga solib turuvchi qator qonun va qonun osti hujjatlari chiqarildi va hayotga tadbiq qilinmoqda. Bu yo’lda investitsiya siyosatining ahamiyati juda katta. Chunki investitsiyalar iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlar, texnik va texnologik yangilanishlar, korxonalarni qayta ta’mirlash ishlarini amalga oshirishni rag’batlantiradi, mamlakat eksport va import salohiyatini oshirishga imkon yaratadi. Shu jihatdan O’zbekiston davlati o’z investitsiya siyosatini olib bormoqda. Investitsiya siyosati – bu iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish, qo’llab- quvatlash, markazlashgan investitsiya jarayonidan nomarkazlashgan investitsiya jarayoniga o’tish, ustuvor investitsion loyihalarni qo’llab-quvvatlashga qaratilgan mexanizm, uslublar yig’indisi hisoblanadi. Davlat investitsiya siyosatini amalga oshirishda ko’proq ustuvorlik kichik biznes subyektlari, xorijiy investitsiya ishtirokidagi korxonalar tuzishga hamda mavjud kamchiliklarni bartaraf etish, muammolarni tezkorlik bilan hal etish va shu asnoda investitsiya ishtirokchilarining erkin harakat qila olishlari uchun qulay iqtisodiy, investitsion muhit yaratishga qaratilgan. Davlat investitsiya siyosati hududlar, tarmoq va korxona investitsiya siyosatidan tarkib topib, ular o’zaro bag’liqdir. Hududlar investitsiya siyosati investitsiyani sariflashda aholi, hudud va investor manfa’tlarini hisobga olgan holda samarali ishlatishga imkon beruvchi hududda olib boriladiga chora-tadbirlar majmuyi. Tarmoq investitsiya siyosati esa bu mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishini ta’minlovchi tarmoqlar, sanoat mahsulotlarini eskport qilish, import o’rnini bosuvchi ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish, ilmiy-texnika taraqqiyotini investitsiya yo’li bilan qo’llab- quvvatlash hisoblanadi. O’zbekiston iqtisodiyotiga investitsiyalar kiritish, avvalo, ichki manbalarni safarbar etish hisobidan iqtisodiyotimizning muhim tarmoqlarini jadal modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash, transport va aloqa sohasini yanada rivojlantirish hamda ijtimoiy infratuzilma ob’yektlarini barpo etish hal qiluvchi ustuvor yo’nalishlarga aylandi.

Respublika iqtisodiyotining ustuvor tarmoqlarida investitsiya loyihalarini amalga oshirishning zaruriyati quyidagilardan kelib chiqadi: ishlab chiqarish quvvatlarining jismoniy va ma’naviy eskirganligi, ularning qayta tiklashga yoki texnik jihatdan qayta jihozlashga yoki umuman yangilashga oid bo’lib qolganligi; sanoat tarmog’ida moddiy texnika bazasining o’ta pastligi va ko’pgina zarar ko’rib ishlaydigan korxonalarning mavjudligi; respublika milliy daromadida jamg’arish bilan iste’mol o’rtasidagi nisbatning iste’mol tomonga ko’plab sarflanayotgani va jamg’arishning investitsiya manbayi sifatida kamayib borayotganligi; O’zbekistonning tabiiy boyliklarga boyligi va bu erda ko’plab qayta ishlovchi korxonalarni qurish imkoniyating mavjudligi; aholi sonining o’sib borayotganligi (mehnat resurslari) va kichik zamonaviy ixcham korxonalarni barpo etish, ularni mehnat resurslarining manbayi bo’lmish qishloqqa yaqinlashtirish zarurligi; respublika eksportida xom ashyo salmog’ini kamaytirish va ko’plab tayyor mahsulotlar chiqarish imkoniyatiga ega bo’lish zarurligi va boshqalar. 2-rasm. Hududlar kesimida asosiy kapitalga investitsiyalar

Investitsiya faoliyatining rivojlanishida turli manabalar hisobidan mablag’larning jalb etilishi holati o’rganilishi va ular hisobiga investitsiyalarni moliyalashtirish holatining rivojlanishini tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi va quyidagi jadvallarda so’nggi yillarda turli manbalar hisobiga investitsiyalarning moliyalashtirilish tarkibi va uning o’zgarishi keltirilgan. Asosiy kapitalga investitsiyalarning hududiy tarkibida hamon Buxoro, Toshkent shahri va Qashqadaryo viloyatlari yetakchilik qilmoqda. Qashqadaryo viloyati asosiy kapitalga investitsiyasi Samarqand viloyatidan qariyb 59% ga ko’p ya’ni 3533.1 mlrd. so’mni tashkil qilmoqda. Buxoro viloyati, Toshkent shahri va Qashqadaryo viloyati jami qolgan viloyatlar ko’rsatkichidan farqi 5.4% ni quramoqda. Bu ko’rsatkich bo’yicha Sirdaryo va Jizzax eng oxirgi o’rinlarda qolyabdi.(2-rasm) 3- rasm. Yanvar-sentabr oylarida iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha asosiy kapitalga investitsiyalar (jamiga nisbatan % da)

Turar-joy qurilishi, tashish va saqlash kabi faoliyat turlariga investitsiyalar ulushi 2017-yilda 2016-yil mos davridagiga nisbatan kamaygan bo`lsa, tog’-kon sanoati, ishlab chiqarish sanoati, elektr va gaz bilan ta’minlash kabi faoliyat turlariga investitsiyalar hajmi ortdi.(3-rasm)

4- rasm. Asosiy kapitalga investitsiyaning 5-rasm. Asosiy kapitalga xorijiy takror ishlab chiqarish tarkibi investitsiyalar tarkibi mlrd.so’m O’zlashtirilgan xorijiy investitsiya va kreditlarning asosiy qismini, 79,7% ini to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiya va kreditlar tashkil etgan bo’lsa, 18,1% ini O’zbekiston Respublikasi kafolati ostidagi xorijiy kreditlar va 2,2% ini boshqa investitsiya va kreditlar tashkil qilmoqda .

Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, investitsiya loyihalarini amalga oshirish orqali iqtisodiyotda tub o’zgarishlarni amalga oshirish imkonini beradi va bu iqtisodiyotda yangi ish o’rinlarini tashkil etish va rivojlanish garovi bo’lib xizmat qiladi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoyitida Yurtimizga zamonaviy texnoligiyalar olib kelib, sanoat ishlab chiqarishini yangilash va modernizatsiyalash jarayonlarini olib borishni investitsiya faoliyatisiz tasavvuz etib bo’lmaydi. Investitsiya loyihalarini jalb qilish nafaqat davlat iqtisodiyotini yuksaltiradi, balki aholi turmish darajasini yaxshilashda ham katta samara beradi. Yani maishiy muhtojliklarning katta bo’limi qanoatlantiriladi, ishlab chiqarish kengayadi, yangi mehnat kuchlari shakillanadi, eski va og’ir mehnat turmishidan yangi, yengil va samarali mehnat faoliyatiga o’tiladi. Davlatning kelajakdagi iqtisodiy yuksalish darajasini bugingi jalb qilingan investitsiya loyihalari va investitsion jarayonlar belgilab beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Sh.Q.Fozilchaev, N.G’ Xidirov “Investitsiya va lizing asoslari”; 2. O’zbekiston Respublikasining 2014-yil 29-oktyabr “Investitsiya faoliyati to’g’risida “gi qonunining yangi tahriri; 3. A.N.Jo’raev “Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish manbalari qiymatini baholash” ; 4. www.stat.uz Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. 5. Sh.Q.Fozilchaev, N.G’. Xidirov “Investitsiya va lizing asoslari”; 6. O’zbekiston Respublikasining 2014-yil 29-oktyabr “Investitsiya faoliyati to’g’risida “gi qonunining yangi tahriri; 8. A.N.Jo’raev “Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish manbalari qiymatini baholash”; 9. www.stat.uz Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.

Похожие

Investitsiyalarni boshqarish.

Kredit mexanizmining bazaviy elementlari

Iqtisodiyotning umumiy asoslari

Investitsiyalarni loyihaviy moliyalashtirish

Investitsiyalarni moliyalashtirishda moliyaviy vositalar