Milliy iqtisodiyotning nisbatlari, muvozanati va tsiklli rivojlanish tavsifi - Экономика - Рефераты

Milliy iqtisodiyotning nisbatlari, muvozanati va tsiklli rivojlanish tavsifi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

19.7587890625 KB

Milliy iqtisodiyotning nisbatlari, muvozanati va tsiklli rivojlanish tavsifi Reja: 1. Makroiqtisodiy mutanosibliklar va ularning turlari. 2. Makroiqtisodiy muvozanatlikka erishishning bozor mexanizmi. 3. Makroiqtisodiy beqarorlik va iqtisodiy tsikl nazariyalar. 4. Tarkibiy inqirozlar. Agrar inqirozlar va uning xususiyatlari.

1-savol. Makroiqtisodiy mutanosibliklar va ularning turlari Milliy iqtisodiyotdagi muvozanatlik uning to’rli tomonlari va sohalari o’rtasida mutakasiblik bo’lishini taqozo qiladi. Iqtisodiy mutanosiblik iqtisodiyotning turli va sifat jihatdan ma‘lum moslik bo’lishidir. Bunda tenglik bo’lishi shart emas. Ular mos keluvchi (2:3, 5:3, 3:1) nisbatlarida bo’lishi mumkin. Makroiqtisodiyot juda murakkab jarayon bo’lib, ular o’rtasidagi mutanosib turlari ham ko’p bo’ladi . Ularni barchasini umumiylashtirib quyidagi guruhlarini mutanosiblikning tarkibiga keritishi mumkin: 1. Umumiqtisodiy xarakterdagi mutanosibliklar . Bunga milliy daromaddagi tarkibiy qismlar: iste‘mol fondi va jamg’arish fondi o’rtasidagi; aholining daromadlari bilan xarajatlar o’rtaidagi mutanosiblik; iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlar massasi bilan pul massasi o’rtasidagi mutanosibliklarni misol qilib ko’rsatish mumkin. 2. Tarmoqlararo mutanosibliklar . Milliy iqtisodiyotning muvozanatini ta‘minlashda tarmoqlararo mutanosibliklar alohida o’rin to’tadi. Xalq xo’jaligida bir tarmoqda yaratilgan mahsulot boshqa tarmoqda iste‘mol qilinadi yoki pirovard mahsulotga aylantirilib o’z iste‘molchisini topadi. Masalan, qishloq xo’jalik mahsulotlarining ko’pchilik qismi (paxta, g’alla, pilla, sut va h.z. ) sanoatining tegishli tarmoqlarida qayta ishlanib, pirovard mahsulotga aylantiriladi va iste‘molchilik tovarlari bozoriga chiqariladi. O’z navbatida sanoatning ishlab chiqarish vositalari yaratadigan sohalarining mahsulotlari iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari (qishloq xo’jaligi, kurilish va h.z) mutanosibliklariga sanoat bilan qishloq xo’jaligi va iqtisiyotning boshqa tarmoqlari o’tasidagi mutanosibliklari misol bo’ladi va ular bir-birlari bilan uzviy bog’liqlikda bo’ladilar. 3. Tarmoq ichidagi mutanosibliklar . Tarmoq ichida mutanosiblik bo’lsa, tarmoqlararo mutanosiblik hosil bo’ladi. Tarmoq ichidagi mutanosibliklar alohida olingan tarmoq tarkibidagi soha va ishlab chiqarishlar o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi. Masalan, sanoatning ishlab chiqarish vositalari va

iste‘mol buyulari ishlab chiqaradigan sohalari, qishloq xo’jaligini dehqonchilik va chorvachilik sohalari o’rtasidagi mutanosibliklar va h.z. Shu bilan birga ta‘kidlab o’tilgan sohalarning ichidagi tarkibiy bo’linmalari o’rtasidagi ham bog’liqlik bo’lishi zarur. Masalan, sanoatning qazib olish va qayta ishlash tarmoqlari, chorvachilikning sut va gusht ishlab chiqarish sohalari o’rtasidagi va boshqalar. 4. Hududiy (territorial) mutanosibliklar . Iqtisodiy rivojlanish mamlakat ayrim hududlari o’rtasidagi bog’liqlikni ham taqazo qiladi. Hududlar o’rtaisdagi mutanosibliklarning mamlakat iqtisodiy rivoida muhim rol o’ynaydi. Masalan, viloyat, tuman, shahar birliklari bir-biriga iqtisodiy va tashkiliy jihatdan bog’liq bo’ladi. Ularning bog’liqligi ixtisoslashish, ishlab chiqarish nooperatsiyasi va komunikatsiya nuqtai nazardan qaralsa, bu bog’liqlikning ahamiyati yaqqol ko’rinadi. 5. Davlatlararo mutanosibliklar . Bu mutanosiblikni ikki holat taqozo qiladi. Birinchidan, dunyoning ko’pchilik mamlakatlari xalqaro mehnat taqsimoti orqali bir-biri bilan bog’langan, ikkinchidan, shu bog’liqlik orqali milliy ishlab chiqarishning bir qismi chet elliklar tomonidan xarid qilinadi yoki milliy ishlab chiqaruvchilar o’z iste‘molining bir qismini chetdan keltiriladigan mahsulotlar hisobiga qoldiriladi. Milliy ishlab chiqarishning muvazanatli rivojini ta‘minlab borishdan quyidagilar ko’zda tutiladi : - mamlakatda mavjud bo’lgan iqtisodiy resurslardan samarali foydalangan holda jamiyatning ehtiyolarini to’laroq qondirib borish. - to’la bandlikka erishish, ya‘ni mehnat qilishga layoqatli bo’lgan va ishlashni hohlaganlarni to’liq va samarali ish balan ta‘minlash. - narx-navoning nisbiy birvarorligiga erishish va uni inflyatsiya ta‘siridan holi qilish. - iqtisodiyotning bir maromda o’sib borishini yetarli darajada investitsiya bilan ta‘minlash va muomiladagi pul massasiga bog’la borish.

- eksport va importni muvofiqlashtirish asosida tashqi savdo balansining faolligiga erishish. Kursatib o’tilgan maqsadlarga erishishga kishilar intiladi, lekin mutloq muvozanatga erishish mumkin emas, u buzib va qaytadan tiklanib turishi orqali iqtisodiy o’sish notekis boradi. 2- savol. Makroiqtisodiy muvozanatlikka erishishning bozor mexanizmi Iqtisodiyot barqaror rivojlanish uchun uning tomonlari o’rtasida mu‘lum muvozanat bo’lishi lozim. Iqtisodiy muvozanat deb iqtisodiy jarayonlar, hodisalarning ikki yoki bir necha tomonining bir-biriga mos kelgan holatiga aytiladi. Bunda jarayon va hodisalarning tomonlari deganda ishlab chiqarish va iste‘mol, tarmoqlar, iqtisodiy hududlarda bo’layotgan o’zgarishlar tushuniladi. Muvozanat xususi va umumiy xarakterdagi bir qator muvozanatlar tizimini o’z ichiga oladi. Xususiy muvozanatlik - bu ikkita o’zaro bog’liq bo’lgan iqtisodiy miqdorlar yoki iqtisodiyot tomonlarining miqdoran teng kelish. Masalan, ishlab chiqarish va iste‘mol, aholining sotib olish layoqati a tovar taklifi masalalari, byudjet daromadlari va xarajatlari, alohida tovarlarga talab va taklif o’rtasidagi muvozanatliklar ko’rinishida yuzaga chiqadi. Prezidentimiz Islom Karimov ta‘kidlb o’tganlaridek : “...ichki bozorda talab bilan taklif o’rtasida mutanosiblikka erishish, ya‘ni chiqarilgan pul miqdori bilan unga sotib olinadigan mollar salmog’i o’rtasida to’g’ri nisbatni ta‘minlash g’oya katta rol o’ynaydi.....”[1]. Umumiy muvozanatlik - barcha ehtiyojlari va milliy ishlab chiqarish hajmining o’zaro teng kelishini bildiradi. Bu muvozanat bozor sharoitida, yalpi talab va yalpi taklifning teng kelishida ko’rinadi. Bu birqancha shart- sharoitlarni taqozo etadi: Birinchidan, bu ijtimoiy maqsadlar va iqtisodiy imkoniyatlarning mos kelishidir.

Ikkinchidan, iqtisodiy muvozanatlik mamlakatdagi barcha iqtisodiy resurslardan samarali foydalanadigan xo’jalik mexanizmini taqazo qiladi. Uchinchidan , muvozanatli ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishiga mos kelishi lozimligini bildiradi. To’rtinchidan, iqtisodiyotda muvozanatlikning umumiy shart-sharoitlari bo’lib, bozor muvozanati, (ishlab chiqarishning umumiy tarkibiy to’zilishi) ya‘ni barcha asosiy bozorlar (tovarlar, resurslar, ishchi kuchi va hakozolar)da talab va taklif muvozanatga erishish xizmat qiladi. Iqtisodiy muvozanatlik erkin raqobat bozorida barcha xaridorlar tengligi, iqtisodiy vaziyat barqarorligi kabi qator shart-sharoitlarni ham taqazo qiladi. Xullas, makrodarajada umumiy iqtisodiy muvozanatlik – bu mamlakat butun iqtisodiyotning mutanosibligidir. Iqtisodiy muvozanatlik darajasini aniqlashda asosan ikkita o’zaro bog’liq usuldan foydalanish mumkin : Yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash usuli. Jamg’arish va investitsiyalarni taqqoslash usuli. To’liq bandlik sharoitida yalpi sarflar SIM hajmi bilan mos kelmasligi mumkin. Bu mos kelmaslik retsession (inqiroz va tug’rilik fazasini bildiradi) yoki inflyatsion farq da ifodalanadi. Jamg’arma va investitsiyalarni taqqoslash usulining mohiyati shundaki, ishlab chiqarilgan mahsulotning harqanday hajmi shunga mos daromad hajmini beradi. Biroq aholi bu daromadning bir qismini iste‘mol qilmasdan jamg’arishag qo’yish mumkin. Jamg’arish, sarflar-daromadlar oqimidan potentsial sarflarni olib qo’yish hisoblanadi. Bunda jamg’armaga qo’yilgan mablag’ investitsiyalar bilan to’liq qoplansa, yalpi sarflar ishlab chiqarish hajmiga teng bo’ladi. Investitsion sarflarning ko’payishi, ishlab chiqarish hajmiga va daromad darajasining o’sishiga olib keldi. Bu o’zaro natija multirlikator samarasi – bu sof milliy mahsulotdagi o’zgarishning sarflardagi (investitsiyalardagi) o’zgarishga nisbati. “Xarajat va natija”larni taqqoslash usulida ishlab chiqarishga qilingan iqtisodiy resurs xarajatlari

miqdori olingan mahsulot hajmi bilan taqqoslanib muvozanatlik darajasi o’rganiladi. 3-savol. Makroiqtisodiy beqarorlik va iqtisodiy tsikl nazariyalar Dunyodagi barcha mamlakatlar iqtisodiy va narxlarning barqaror darajasiga erishishga harakat qiladilar. Lekin iqtisodiy o’sish bir tekis va uzliksiz bo’lmaydi, u iqtisodiy beqarorlik davrlari bilan uzilib turadi. Iqtisodiy o’sish ketidan doimo tanazzul kelib turadi. Vaqti-vaqti bilan ob‘ektiv qonunlarning o’zgartirib bo’lmaydigan ta‘siri ositida takror ishlab chiqarish harakatida uzilishlar paydo bo’ladi va bu uzilish iqtisodiyot nomutanosibliklarning keskin shaklda namoyon bo’lishidir . Bunda iqtisodiyotda yuz beradigan o’zgarishlar davriy ravishda ruy berib, iqtisodiy holatidan yoki bir inqirozdan ikkinchisi boshlangunga qadar takrorlanib turadigan to’lqinsimon harakati tushiniladi. Tsikl inqiroz, turg’unlik, jonlanish, yuksalish fazolarini o’z ichiga oladi. Inqiroz - ishlab chiqarishning pasayishida ifodalanadi va tsiklning qayd etuvchi ifodasidir. U bir tsikli nihoyasiga yetkazib, yana muqarrar ravishda inqiroz bilan to’gaydigan yangisining boshlanishiga asos soladi, inqiroz vaziyatda asosiy kapitalning ortiqcha jamg’arilishi uning hamma funktsional shakillarida namoyon bo’ladi. Inqirozdan keyin t urg’unlik keladiki, uning davomida iqtisodiy faollik jonlanishi uchun sharoitlarda vujudga kelishi nihoyasiga yetadi. Jonlashish fazasining boshlanishi ozmi-ko’pmi darajada barqaror ishlab chiqarishning kengayishiga o’tishini bildiradi. Yuksalish fazasida ishchi kuchiga bo’lgan talabning ortishi ishsizlikning birmuncha kamayishiga holda ish haqining o’sishiga olib keladi, buning oqibatida iste‘mol tovarlariga to’lovga qadar talab kengayadi. Iqtisodiy inqiroz deb ishlab chiqarish hajmining keskin tushib ketishiga aytiladi.

Inqirozning sababi shundan iboratki, jamiyatda ishlab chiqarilgan tovarlar massasi to’lovga qabil talabga mos kelmaydi (undan oshib ketadi yoki kam buladi) qoladi. Iqtisodiy inqirozga ichki va tashqi omillar ta‘sir qiladi. Tashqi omillar: - urimlar, inqilobiy o’zgarishlar va boshqa siyosiy larzalar; oltin, uran, neft va boshqa qimmatlik resurslar yirik konlarning ochilishi; yangi hududlarnig ochilishi va bu bilan bog’liq ravishda aholi migiratsiyasi; yer shari aholisi sonining o’zgarib turishi; ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibini tubdan o’zgartirishga qodir bo’lgan texnologiya, tadqiqotlar va innovatsiyalardagi qudratli o’zgarishlar. Iqtisodiy tsikllarni tashqi omillarning mavjudligi bilan tushuntiruvchi nazariyalar eksternal nazariya deb atash qabul qilingan. Internal nazariya iqtisodiy tsikillarni iqtisodiy tizimning o’ziga xos ichki omillar to’g’diradi deb hioblaydi. Ichki omillar : - shaxsiy iste‘molning o’zgarishi (qisqarishi yoki kengayishi); - investitsiyalar, ya‘ni ishlab chiqarishni kengaytirish, uni yangilash va yangi ish joylarini vujudga keltirishga yo’naltiriladigan mablag’lar hajmi; - ishlab chiqarish, talab va takliflar hajmiga ta‘sir ko’rsatishga qaratilgan davlatning iqtisodiy siyosatining o’zgarishi. 4-savol. Tarkibiy inqirozlar. Agrar inqirozlar va uning xususiyatlari Iqtisodiyotdagi inqirozlardan bor ko’rinish yoki uning bir turi tarkibiy inqirozlardir. Tarkibiy inqirozlar bilan iqtisodiy tebranishlar va shu jumladan iqtisodiy faollikning mavsumiy tebranishlari ham mavjud bo’ladi. Masalan, bayramlar arafasidagi xarid qilish, iste‘molchilik tovarlarning faollik suratida, asosan chakana savdogar sezilarli har yillik tebranishlarga olib keladi. Qishloq xo’jaligi, avtomobil sanoati, qurilish ham qndaydir darajada mavsumiy tebranishlarga duchor bo’ladi.

Qishloq xo’jaligidagi iqtisodiy inqirozlar agrar inqirozlar deb ataladi. Agrar inqirozlar quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi: Qishloq xo’jalik mahsulotlarinig nisbat ortiqcha ishlab chiqarilishi, uning sotilmay qolgan juda katta zahiralarining to’planishi; Narxlarning pasayishi, daromadlar va foydalarnig kamayishi; Fermerlarning ommaviy ravishda xanavayron bo’lishi, ularning qarzlarini ortishi. Qishloq aholisi o’rtaida ishsizlarning ko’payishi. Birinchi agrar inqiroz o’tgan asrning 70 yillarida boshlanib, har xil shakillarda 90 yillarda o’rtasigacha davom qilgan edi. Ikkinchi jahon urishidan keyin, aholining xarid qobiliyati jada pasayib ketgan sharoitda, 1920 yil bahorida keskin agrar inqiroz boshlanishiga qadar davom etdi . Uchinchi agrar inqiroz 1948 yildan boshlanib, 80 yillargacha daom etdi. Agrar inqirozlarning cho’zilib ketishinig asosiy sabablari quyidagilar : a) yerga xususiy mulk monopoliyasi sharoitida, u qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning rivojlanishia sanoatga nisbatan orqada qolishi taqazo etadi; b) yer rentasining mavjud bo’lishi va uning uzluksiz suratda o’sib borishi. Yer rentasining, avvalo absolyut rentasining ko’payishi qishloq xo’jalik mahsulotlarini qimmatlashtirib yuboradi, buning natijasida uni sotish qiyinlashadi. v) ko’plab mayda dehqon xo’jaliklarining majud bo’lishi. Agrar inqirozlar tsiklli xarakterga ega bo’lmaydi, qishloq xo’jalik mahsulotlarining ortiqcha ishlab chiqarish absolyut xarakterga emas balki nisbiy xarakterga ega. Xullas, inqiroz ruy bergan mamlakatlarda millonlab kishilar doimiy suratda ochlikda yashaydilar. Asosiy tayanch tushunchalar: Iqtisodiy muvozanat - iqtisodiy arayonlar, hodisalarning ikki yoki bir necha tomonining bir-biriga mos kelishi holati.

Xususiy muvozanatlik – bu ikkita o’zaro bog’liq bo’lgan iqtisodiy miqdorlar yoki iqtisodiyot tomonlarining miqdori teng kelishi. Umumiy muvozanatlik - jamiyat ehtiyojlari bilan mavjud iqtisodiy resurslar va ishlab chiqarish hajmining o’zaro mos kelishi. Retsession farq - yalpi sarflarning sof milliy mahsulo hajmidan kam bo’lgan miqdori. Inflyatsion farq - yalpi sarflarning sof milliy mahsulot hajmidan ortiqcha bo’lgan miqdori. Multirlikator samarasi – bu sof milliy mahsulotdagi o’zgarishlarning yalpi sarflardagi o’zgarishlardagi nisbati. Iqtisodiy mutanosiblik –iqtisodiyotning turli tomonlari va sahalari o’rtasida miqdor va sifat o’lchamlarining mos kelishlik darajasi.

Похожие

Sanoat - milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmog’i

Milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshlik omillari va uni oshirish strategiyasi

Milliy iqtisodiyotning iqtisodiy potensiali – iqtisodiy va ijtimoiy prognozlashning bazasi

Iqtisodiyotning siklliligi va makroiqtisodiy beqarorlik

Milliy hisoblar tizimi fanining mohiyati va rivojlanish tarixi