Саноат корхоналари маркетинги - Экономика - Рефераты

Саноат корхоналари маркетинги

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

275 KB

Саноат корхоналари маркетинги Режа: 1. Саноат корхоналари маркетингининг таҳлилий функцияси 2. Саноат корхоналари маркетингининг ишлаб чиқариш функцияси 3. Саноат корхонасида маркетингнинг сотув функцияси 4. Саноат корхонаси маркетингининг бошқарув ва назорат функцияси

Саноат корхоналари маркетингининг таҳлилий функцияси Баъзида тадқиқотчилик функцияси деб ҳам аталадиган маркетинг таҳлилий функцияси корхонанинг маркетинг фаолияти негизини ифодалайди. Бу тушунарли ҳам, чунки ташқи муҳит ҳолати ва ривожланиш истиқболларини чуқур билмасдан, корхонанинг ички муҳитини таҳлил қилмасдан туриб хўжалик ва тижорат фаолияти билан шуғулланиш, корхонани мақсадли йўналтирилган ҳолда бошқариш ва корхона манфаатларида назорат қилинадиган ташқи муҳит омилларини ўзгартириш имкони бўлмайди. Кўриб чиқилаётган таҳлилий функцияни амалга ошириш жараёнида фирма ички ва ташқи муҳитининг 1-расмда акс эттирилган элементлари кетма-кетликда тадқиқ этилади. Ташқи муҳитни билишда дастлабки қадам бозорни ўрганиш ҳисобланади . Бу ерда мақсад: кўплаб потенциал бозорлар орасидан корхона ва унинг товарлари учун энг қизиқарли ва устувор бўлиши, уларда энг кам харажатлар ва ҳаракатлар билан тижорат муваффақиятига эришиш мумкин бўлган бозорларни танлаш. Бунинг учун миллий бозоралр ва хорижий мамлакатлар бозорларини рангларга ажратиш, яъни уларда корхона тасарруфида бўлган товар ва хизматларни сотиш шароитларига қараб корхонанинг бу бозорларга қизиқиши камайиб бориши бўйича белгиланган тартибда (биринчи, иккинчи, учинчи ва ҳ.к.) жойлаштириш ўтказилади. Рангларга ажратиш мезонлари бўлиб қуйидагилар иштирок этади: 1. Бозорнинг кирувчи (импорт) сиғими . Корхона томонидан таклиф этилаётган товарга тавсифномалари бўйича яқин ёки айнан шундай бўлган товар олиб кириш (импорт) мутлақ ҳажми ва кирувчи (импорт) квота қанчалик катта бўлса, бу товарнинг ушбу мамлакатга экспорт эҳтимоли шунчалик юқори бўлади. Бозор сиғими бу - мамлакатда (минтақада) сотилаётган, корхона 1-йил давомида ишлаб чиқарадиган товарга ўхшаш товар ҳажми.

Одатда тадқиқотчилар бозор сиғимини аниқлашда товарнинг кўринадиган истеъмоли билан чекланади, яъни: С = П - Э + И, бу ерда С - бозор сиғими (товарнинг ушбу мамлакатдаги тўлиқ истеъмоли); П - товарни мамлакатда, минтақада миллий ишлаб чиқариш; Э - экспорт (товарларни мамлакатдан олиб чиқиш); И - импорт (товарларни мамлакатга, минтақага олиб кириш).

Билвосита экспорт ва импорт ҳақида ҳамда омборларрдаги товар захиралари ҳаракати ҳақида аниқ маълумотлар олиш жуда қийин эканлиги сабабли бу маълумотлар тадқиқот натижаларини жиддий равишда бузиб кўрсатиши мумкин. 2. Минтақа (мамлакат) ЯИМ, ЯММ, аҳоли жон бошига даромад даражаси . Миллий бойликнинг бу ва бошқа кўрсаткичлари бозорларни рангларга ажратишда муҳим роль ўйнайди, чунки бошқа барча шароитлар бир хил бўлганда корхонани харидорлар таклиф этилаётган товарларни сотиб олиш учун кўпроқ маблағларга эга бўлган бозорлар қизиқтиради. 3. Давлат сектори ва хусусий сектордаги инвестицион сиёсат . Корхонани бирини ўринда, у сотиш учун таклиф этишни мўлжаллаган товарлар истеъмол қилувчи тармоқдаги инвестициялар ҳажми ва динамикаси қизиқтириши лозим. Бунда тижорат фаолиятининг узоқ муддатли натижаси нуқтаи назаридан корхонани қизиқтираётган белгиланган маҳсулот турларини истеъмол қилувчи тармоқларда жадал ва қатор йилларга ҳисоблаб чиқилган инвестицион сиёсат амалга оширилаётган бозорларни афзал кўриш лозим. 4. Импортни тартибга солиш (ташқи операциялар ҳолатида). Экспортчини биринчи навбатда, импортни тартибга солиш минимал тариф ва нотариф чекловларига эга бўлган, мамлакатимиздан товарлар олиб кириш режими энг либерал бўлган мамлакатлар жалб қилади. 5. Географик ҳолат . Кўплаб машина ва асбоб-ускуналар турлари учун ушбу мезон муҳим роль ўйнамайди. Бироқ йирик партияда бир хил маҳсулотлар, шунингдек, хомашё товарлари етказиб беришда бозорнинг чегарадан узоқда жойлашганлик кўрсаткичи маҳсулот сотиш бозорини танлашга жиддий таъсир кўрсатиши мумкин. 6. Ҳуқуқий режим барқарорлиги . Бу бозорларни рангларга ажратишнинг муҳим мезони саналади, чунки мос келувчи мамлакатда ишлаб чиқаришни кооперациялаш ва товарларни бевосита толиб чиқишда узоқ муддатли муваффақиятга фақат минтақадаги сиёсий вазият ва ҳукумат режимининг барқарорлик шартларида эришиш мумкин. Экспортчи учун уларнинг ҳукумати Ўзбекистон Республикаси билан иқтисодий ҳамкорлик

ҳақида битим тузган ва мамлакатимизга нисбатан дўстона сиёсат юритаётган мамлакатлар афзалроқ саналади. Кейинги қадам истеъмолчиларни ўрганиш ҳисобланади . Маълумки, исталган бозорда қоидага кўра, ҳар хил турдаги маҳсулот ва хизматларнинг кўплаб истеъмолчилари ҳаракат қилади. Бу мулкчилик шакли турлича бўлган турли ишлаб чиқариш корхоналари, давлат ва муниципал корхона ва ташкилотлар, индивидуал фойдаланиладиган товар истеъмолчилари бўлган кўп сонли жисмоний шахслар, хўжалик инфратузилмаси корхона ва ташкилотлари (транспорт ва электр-энергетикаси компаниялари, йўл- қурилиш ташкилотлари ва корхоналари, таъмирлаш ва бошқа сервис фирмалари ва ҳ.к.) ҳисобланади. Учинчи қадам: бозорнинг фирма структурасини ўрганиш. Бозорда кўплаб корхона, фирма ва ташкилотлар фаолият юритади, ўзаро алоқа қилади, ҳамкорлик қилади ва рақобатлашади. Юзага келган бозорда ўзи учун иқтисодий «ниша» топиш учун корхона фирма структурасига нисбатан етарли даражада чуқур таҳлилий ишларни бажариши лозим. Қуйидагиларни аниқлаш зарур: > бозор муносабатлари қатнашчилари қайсилар ва улар танланган мақсадли бозорда қандай ҳаракат қилади; > қайси фирма ва ташкилотлар корхонага унинг маҳсулотларини танланган мақсадли бозорда илгари суришда ёрдам кўрсатиши ва қўллаб- қувватлаши мумкин; > қайси фирма ва ташкилотлар корхонага унинг танланган мақсадли бозордаги фаолиятига қаршилик қилиши мумкин. Бу саволларга жавоб бериш учун бозор муносабатлари қатнашчиларини ўрганиш ва тизимлаштириш амалга оширилади. Одатда бозорнинг фирма структураси фирмаларнинг уч гуруҳи бўйича амалга оширилади: > контрагент фирмалар (харидор фирмалар); > рақобатчи фирмалар; > воситачи фирмалар. Тўртинчи қадам: бозорнинг товар структурасини ўрганиш .

Корхона учун танланган мақсадли бозорга етказиб бериш учун режалаштирилаётган маҳсулотга ўхшаш маҳсулотга бўлган эҳтиёж қандай қондирилишини билиш муҳим аҳамиятга эга. Бу саволга корхонани қизиқтирадиган бозор товар структурасини таҳлил қилиш натижасида жавоб олиш мумкин. Қўйилган вазифа корхона қуйидагиларни ўрганади: > техник даража; > бозорда муомалада бўлган товарлар сифати; > бозорда қабул қилинган товар ҳаракатланиш тизими; > рақобатчилардаги сервис даражаси; > истеъмолчилар томонидан товарга нисбатан махсус (ўзига хос) талаблар. Бозорнинг товар структурасини ўрганиш корхонага унинг маҳсулоти ушбу мақсадли бозорда қанчалик рақобатбардош бўлиши мумкин деган саволга жавоб топишга ёрдам беради. Рақобатбардошлик деганда маҳсулотни рақобатчи товардан муайян эҳтиёжга мувофиқлик даражаси бўйича ҳам, уни қондириш харажатлари бўйича ҳам фарқ қилишини акс эттирадиган тавсифномасини тушуниш лозим. Бундай тафовутни акс эттирувчи кўрсаткич таҳлил қилинаётган маҳсулотнинг рақобатчи товар билан таққослагандаги рақобатбардошлигини белгилаб беради. Рақобатбардошликни баҳолаш учун таҳлил қилинаётган маҳсулот ва рақобатчи товарни харидорнинг эҳтиёжи билан белгиланган даража билан таққослаш, сўнгра олинган кўрсаткичларни солиштириш зарур. Таққослаш учун асос сифатида муайян эҳтиёж олиниши сабабли, бир хил бўлмаган товарлар ҳам таққосланиши мумкин, чунки улар битта эҳтиёжни қондиришнинг турли усулларини ифодалайди, холос. Ишлаб чиқариш-техник йўналишдаги маҳсулот рақобатбардошлигини баҳолаш учун 2-расмда акс эттирилган схема таклиф этилади.

Рақобатчиларда асосий мусобақа жиҳатлари маҳсулотлар янгилигида, юқори техник даражада ва маҳсулотнинг сифат кўрсаткичларида мужассам топади. Мақсадли бозорнинг товар структурасини ўрганиш корхона ва унинг тадқиқотчиларини рақобатчилар фаолиятини таҳлил қилиш ва рақобатлашаётган товарнинг сифати, техник даражаси ва бошқа элементларини баҳолаш заруратига олиб келиши муқаррар.

Ўрганиш натижалари мақсадли йўналтирилган сиёсат юритиш учун эътиборни қуйидаги асосий жиҳатларга мужассам этишга ёрдам беради: 1)таклиф этилаётган маҳсулотнинг танланган бозорда (сегментда) муомалада бўлган маҳсулотлар билан таққослаганда рақобатбардошлик даражаси ва янгилик даражаси; 2)таклиф этилаётган маҳсулотлар техник, иқтисодий, эргономик ва бошқа тавсифномаларининг мамлакатда мавжуд бўлган стандартлар ва меъёрлар талабларига, эксплуатация қоидалари ва ҳ.к. га мувофиқлиги; 3)таклиф этилаётган маҳсулот ёрдамида потенциал харидорлар ва фойдаланувчиларнинг истиқболдаги эҳтиёжлари ва айни пайтда мавжуд бўлган эҳтиёжларни қондириш қобилияти; 4)сотиш учун таклиф этилаётган маҳсулотни харидорлар талаблари ва ҳохиш- истакларига мослаштириш зарурати, таклиф этилаётган маҳсулотни модификациялаш мақсадга мувофиқлиги. Мақсадли бозорнинг товар структурасини ўрганишни диққат билан амалга ошириш корхонага сезиларли молиявий, тадбиркорлик ва ташкилий- тижорат рискларидан қочиш имконини беради. Бешинчи қадам: корхонанинг ички муҳити таҳлили . Ҳар қандай корхонанинг муваффақиятли фаолият юритиши ва кучли рақобат шароиларида жон сақлаш учун яхши имкониятлрага эга бўлиши уларнинг раҳбарияти корхона ичидаги вазиятни танқидий баҳолай олиш, яъни ички муҳитни таҳлил қила олишга қодир бўлган корхоналар учун кафолатланади. Ички муҳит таҳлили маркетинг таҳлилий функциялари доирасида энг мураккаб вазифалардан бири ҳисобланади . Ахир у ва у томонидан бошқарилаётган корхона нима билан ва қандай шуғулланаётганига четдан назар ташлаш қобилияти каби ноёб хислат ҳар бир кишига ҳам берилавермайди (корхоналар раҳбарлари ҳам ўз камчиликлари ва кучли томонларига эга бўлган одамлардир).

Саноат корхоналари маркетингининг ишлаб чиқариш функцияси Маркетинг ишлаб чиқариш функцияси учта қуйифункцияни ўз ичига олади:  янги товарлар (бозор учун янгилик саналган товарлар) ишлаб чиқаришни ташкиллаштириш; > моддий-техник таъминотни ташкиллаштириш; > тайёр маҳсулот сифати ва рақобатбардошлигини бошқариш. Бу қуйифункцияларни ўзининг ишлаб чиқариш-тижорат фаолиятида маркетинг бошқарувидан фойдаланадиган корхонага ички ва ташқи бозорларда мақсадли йўналтирилган товар сиёсати юритишда узоқ муддатли муваффақиятга эришишга имкон берадиган ўзига хос учлик сифатида кўриб чиқиш лозим. Янги товарлар ишлаб чиқаришни ташкиллаштириш Рақобат кураши кучли бўлган шароитларда корхонанинг товар бозоридаги ғалабаси фақат лаборатория ва конструкторлик бюролари, ишлаб чиқариш цехлари ва маҳсулот сифатини назорат қилиш участкаларидаги ижодий ишлар билан таъминланиши мумкин. Агар барча ишлаб чиқариш ва функционал хизматларнинг биргаликдаги саъй-ҳаракатлари билан ноёб янги товар яратишнинг уддасидан чиқилса, у кучли карвонбоши сифатида корхонани бозор муваффақияти томон етаклаб кетади. Бозор учун янгилик саналган товарлар ишлаб чиқаришни ташкиллаштиришга алоҳида эътибор қаратилади. Улар истеъмолчилар олдида тамомила янги эҳтиёжни қондириш имкониятини очади; маълум бўлган эҳтиёжни қондиришни сифат жиҳатидан янги поғонага кўтаради; маълум бўлган эҳтиёжни кенгроқ доирадаги харидорларга белгиланган даражада қондириш имконини беради. Бозор учун янгилик саналган товарлар ишлаб чиқариш шунинг учун ҳам тижорат муваффақиятининг асосий омили ҳисобланадики, у корхонага белгиланган давр мобайнида бозорда монопол ҳолат эгаллаш ва тармоқ бўйича ўртача кўрсаткичлар билан таққослаганда кўпроқ фойда олишга имкон беради.

Янги товар, товар тизими яратишда асосийси ўртача статистик харидорнинг мавҳум эҳтиёжларидан эмас, балки реал якуний фойдаланувчиларнинг аниқ ва муайян ҳохиш-истаклари ва эҳтиёжларидан келиб чиқиш ҳисобланади. Бозор учун янгилик саналган товарлар яратилган ҳолатда корхона рақобатчилар олдида бир қатор етарли даражада узоқ муддатли устунликларга эга бўлади. Янги товар концепцияси ишлаб чиқиш ва амалга ошириш катта ҳажмдаги ишларни бажариш ва илк паллаларда фойдали иш коэффициентининг паст бўлиши билан боғлиқ. А ҚШ машинасозлик корхоналари бўйича ўртача статистик маълумотлар шундан далолат берадики, 100 та аниқ ифодаланган янги товар ғоясидан лаборатория намунаси (макет) босқичигача атиги ўнтаси етиб келади. Ўнта намунадан оммавий ишлаб чиқаришга фақат учто товар келиб тушади ва шундан биттасигина бозорда барқарор позиция эгаллайди ва фирмага фойда келтира бошлайди. Барча илгари сурилган янги товар ғоялари тахминан худди товарлар рақобатбардошлигини қиёсий баҳолашдаги каби мезонлар бўйича ўзаро таққосланад. Натижалар ижобий бўлганда белгиланган лойиҳаларни амалга ошириш янги товарлар партияси яратиш ҳақида қарор қабул қилинади. Янги товарни оммавий ишлаб чиқаришга киритишдан олдин кўпинча у бозорда тестдан ўтказилади, яъни танлаб олинган бозорларда синов тариқасидаги сотувлар ташкил қилинади. Биринчи навбатда бу индивидуал истеъмол товарларига тааллуқлидир. Ишлаб чиқариш йўналишидаги товарлар учун бозорда бундай тест ўтказишни ташкил қилиш қийинлиги ва бунинг анча қимматга тушиши сабабли камроқ амалга оширилади. Ишлаб чиқариш йўналишидаги янги товарлар, айниқса, машина, асбоб- ускуна, жиҳозлар ва ҳ.к. ни потенциал истеъмолчиларга синаб кўриш учун бепул бериш тавсия этилади. Бундай синовлар натижалари ишлаб чиқарувчи корхона учун қимматли ахборот берадики, у янги маҳсулотни техник даражаси ва сифати бўйича бозордаги энг юқори талаблар даражасига чиқариш имконини беради.

Моддий-техник таъминотни ташкиллаштириш Моддий-техник таъминот бу - ишлаб чиқаришни таъминлашдаги энг муҳим элементдир. Бозор иқтисодиёти шароитларида корхона ўз эҳтиёжларини зарур моддий-техника ресурсларини тўғридан-тўғри олди- сотди шартномалари бўйича, шунингдек, улгуржи бозор имкониятларидан фойдаланган ҳолда таъминлайди. Таъминот хизмати олдига етарли даражада мураккаб вазифалар қўйилади, чунки у қуйидагиларни таъминлаши лозим: > моддий-техника таъминоти элементларини ишлаб чиқариш режаси билан ҳажм ва муддат бўйича мувофиқлаштирилган тарзда етказиб бериш; > муқобил таъминот манбалари мавжудлиги; > юклама харажатлари ортишига олиб келиши муқаррар бўлган омбор хўжалигида товарлар туриб қолишига йўл қўймаслик учун етказиб беришнинг мунтазамлиги ва маълум даражада бир текислиги; > етказиб берилаётган хомашё, материаллар, ярим тайёр маҳсулотлар ва бутловчи қисмлар сифатининг қоинақарли эканлиги; > таъминотчилар билан хўжалик алоқаларининг узоқ муддатли ва барқарор характери. Хорижий адабиётларда кўпинча «харид логистикаси» тушунчаси билан бир хил деб қараадиган моддий-техника таъминоти тизими юклама харажатларга ва шу тариқа тайёр маҳсулот таннархига жиддий таъсир кўрсатади. Корхона ривожланган омбор хўжалигига ва тайёрлов ишлаб чиқаришига эга эмаслиги идеал ҳолат ҳисобланади. Ортиқча захиралар капитал айланмаси тезлигини кескин пасайтириши, компаниянинг молиявий ҳолати ва рақобат позицияларини ёмонлаштиршии мумкин. Шу сабабли Ғарб мамлакатлари, айниқса, АҚШ ва Япониядаги кўплаб корхоналар «Аниқ муддатида» номини олган таъминот тизимига фаоллик билан ўтмоқдалар. Ушбу тизим доирасида таъминотчи ва буюртмачи бутловчи материаллар етказиб беришнинг суткалик ва ҳатто соатлик графикларини келишиб оладилар.

Тайёр маҳсулот сифати ва рақобатбардошлигини бошқариш Маркетинг фалсафаси нуқтаи назаридан, товар сифати даражаси бу товарнинг якуний фойдаланувчининг белгиланган эҳтиёжларини қондириш қобилияти билан белгиланади. Сифат борасида халқаро ҳамжамият доирасида қабул қилинган ва аниқроқ таъриф ИСО-8402-86 халқаро станартида келтирилган. "Сифат - маҳсулот ёки хизматнинг уларга шартланган ёки тахмин қилинган эҳтиёжларни қондириш қобилиятини берадиган тавсифнома ва хусусиятлар йиғиндисидир". Товар (хизмат) қондириши лозим бўлган эҳтиёжнинг шартланганлиги ва аниқлиги маҳсулот ишлаб чиқарувчини тахмин қилинаётган сотув бозорарини комплексли ўрганиш, уларни рангларга ажратиш ва истеъмолчиларни сегментлаш заруратига олиб келади. Сифат талабларига фақат ишлаб чиқиш (яратиш) пайтидаёқ муайян истеъмолчиларга йўналтирилган товаргина жавоб бера олади. ИСО-9004 стандартида товарнинг ҳаётийлик даври шундай ифодаланганки, энг бошида маркетинг таҳлилий функцияси ётади. Бу ҳолат сифат тизими соҳасидаги машҳур мутахассислардан бири бўлган К.Исикаванинг «Сифатни бошқариш маркетинг билан бошланади ва якун топади» деган фикрини тасдиқлайди. ИСО-9004 стандартида «сифат халқаси» деб номланган товарнинг ҳаётийлик даври бир қатор кетма-кетликда алмашинадиган босқичлар билан ифодаланади. 1. Маркетинг - мақсадли бозорлар излаш, истеъмолчиларни танлаш (бозорни сегментлаш). 2. Товар яратиш, жумладан, бўлаак маҳсулотга техник талаблар ишлаб чиқиш билан боғлиқ ИТТКИ. 3. Хомашё, материаллар ва бутловчи қисмлар сифатини зарур даражада таъминлаши лозим бўлган моддий-техник таъминот (харид логистикаси). 4. Ишлаб чиқариш жараёнларини тайёрлаш ва ишлаб чиқиш, яъни ишлаб чиқаришнинг ташкилий-технологик таъминотини йўлга қўйиш. 5. Бевосита ишлаб чиқариш. 6. Ишлаб чиқариш жараёнида товарни назорат қилиш, синаб кўриш ва

тадқиқ этиш ҳамда ривожланган метрология хизматига асосланадиган ва тайёр маҳсулотни халқаро сертификатлаш ва сифатли маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ташкилий-технологик таъминотига йўналтирилган кирувчи назорат. 7. Тайёр маҳсулотни ўраб-қадоқлаш ва сақлаш, яъни товарларни транспорт воситасида ташиш ва асосий ва оралиқ омборларда бўлишида сифатини сақлаш муаммоларини ҳал қилиш. 8. Сотиш ва тақсимлаш, яъни мустақил сотув тизимида айирбошлаш ва тақсимлаш ёки тўғридан-тўғри маркетингда тақсимлаш ва айирбошлаш (товар ишлаб чиқарувчида ўзининг сотув тармоғи мавжудлигида, масалан, фирма савдосида). 9. Монтаж ва эксплуатация, яъни товарни истеъмолчига ишчи ҳолатда етказиш, персонални эксплуатация қоидаларига ўргатиш ва ҳ.к. 10. Хизмат кўрсатишда техник ёрдам (фирма сервис тизими, жумладан, кафолатдан кейинги таъмирлашда: таъмирлаш, эҳтиёт қисмлар етказиш ва ҳ.к.). Фойдаланиб бўлинганидан сўнг утилизация, яъни якуний истеъмолчига махсус хизматлар кўрсатиш, жумладан, янги маҳсулот нархини ҳисоб-китоб қилишда эксплуатациядан олинаётган маҳсулотнинг қолдиқ қийматини ҳисобга олиш. Саноат корхонасида маркетингнинг сотув функцияси Маълумки, «ишлаб чиқариш - айирбошлаш - тақсимлаш - истеъмол» занжирижа маркетинг сотув функциясининг зиммасига сўнгги учта бўғин тўғри келади. Чиқарилган маҳсулотларни муваффақиятли сотиш мақсадида корхона қуйидагиларни таъминлайдиган чора-тадбирлар мажмуини амалга ошириши лозим: > товар массасини бозор маконида жисмоний тақсимлаш; > нарх сиёсатига фаол таъсир кўрсатиш; > рекламага фаол таъсир кўрсатиш; > сотилган товарларга сервис хизматлари кўрсатиш.

Товар ҳаракатланиш тизими саноат корхонаси маҳсулотини товарга айлантириши, яъни умумий ҳолатда ишлаб чиқарилган нарсани ушбу товар массасини истеъмол қиладиган шахсларга айирбошлаш орқали етказишни таъминлаши кўзда тутилган. Товар ҳаракатланиш тизими корхона хўжалик фаолиятининг катта қисмини қамраб олади ва бир нечта босқичдан иборат саналади: > тайёр маҳсулот захираларини сақлаш жойи ва омборларга жойлаш тизимини танлаш; > юкларни корхона цехларидан ўраб-қадоқлаш жойлари ва омборларга етказиб бериш тизимини аниқлаш; > захираларни автоматлаштирилган бошқариш тизимини (АБТ) жорий қилиш; > буюртмаларни автоматлаштирилган қайта ишлаш тизими танлаш ва жорий қилиш; > товарларни сотув нуқталарига транспорт воситасида етказиб бериш усуллари ва йўналишларини танлаш. Кўрсатилган товар ҳаракати схемасига шунингдек, сотув жойларини танлаш ва ташкиллаштиришни ҳам киритиш мумкин, чунки товар ҳаракатланиш жараёни товарни ишлаб чиқарувчидан харидор мулкига бериш билан якун топиши лозим. Бундан ташқари, кўплаб ҳолатларда товар ҳаракатланиш тизимига сотувдан кейинги сервис билан боғлиқ барча жараёнлар ҳам киритилади (мураккаб маиший техника ва маданий-маиший йўналишдаги бошқа машинасозлик товарларини ўрнатиш, созлаш, ишга тушириш). Товар ҳаракатланишини самраали ташкил қилишда бу босқичларнинг барчаси режалаштирилади ва яхши мувозанатланган ва мантиқий ташкил қилинган умумий комплекснинг ажралмас қисмлари сифатида ҳаётга татбиқ этилади. Товар ҳаракатланиши каналларини танлашда бир қатор омиллар ҳисобга олиниши керак: > истеъмолчилар (тавсифномалар: сони, марказлашуви, ўртача харид

ҳажми; эҳтиёжлар: магазининг жойлашуви ва иш соатлари, ассортименти, савдо персоналининг ёрдами, кредит шарлари); > компания (мақсад: назорат, сотув, фойда, вақт); > ресурслар (даража, мослашувчанлик, сервисга эҳтиёж); > билимлар (функциялар, ихтисослашув, самарадорлик); > тажриба (илгари суриш усуллари, сотув тизимидаги муносабатлар); > рақобат (тавсифнома: сони, марказлашув, ассортимент, истеъмолчилар; тактика: товар ҳаракатланиш усуллари, сотув тизимидаги муносабатлар); > товар (қиймат - товар бирлиги учун нарх; мураккаблик - техник жиҳат; сақланганлик - сақлаш даври, юклаб жўнатишлар тез-тезлиги; ҳажм - товар бирлиги массаси, бўлиниш); > товар ҳаракатланиш каналлари (муқобил: бевосита, билвосита; тавсифномалар: сони, бажарадиган функциялар, анъаналар; очиқлик: монопол келишувлар, ҳудудий чекловлар; юридик жиҳатлар: амалдаги қонунчилик ва қонун лойиҳалари). Товар сиёсати Корхона раҳбариятининг улар туфайли тижорат нуқтаи назаридан самраали бўлган товарлар ассортименти ва номенклатураси ҳамда режалаштирилган сотув ҳажми таъминланадиган истеъмолчилар мақсадли гуруҳлари (бозор сегментлари) тўлов лаёқатига эга талабига қаратилган мақсадли йўналтирилган ҳаракатлари товар сиёсатини номини олган. Товар сиёсатини муваффақиятли ишлаб чиқиш ва амалга ошириш бозорларни (ташқи муҳитни) ва корхонанинг ИТТКИ, ишлаб чиқариш қувватлари, технологик таъминот соҳасидаги реал имкониятларини (ички муҳитни) яхши билишга асосланган бўлиши лозим. Табиийки, бу ахборотни корхона фақат кенг миқёсли маркетинг таҳлилий функциясини амалга ошириш натижасида олиши мумкин. Стратегик жиҳатдан корхонанинг товар сиёсати товарнинг ҳаётийлик даври (ТҲД) концепциясидан, яъни ҳар бир товар уни вақт бўйича сотиш ҳажми билан

тавсифланадиган бозор барқарорлиги белгиланган даврига эга бўлишидан келиб чиқиши. Ҳаётийлик даври назариясига мувофиқ, товар ҳаётида бир нечта босқич фарқланади. > товарни ишлаб чиқиш даври; > товарни бозорга чиқариш даври; > сотувнинг ўсиш даври; > етуклик даври; > бозорнинг тўйинганлик даври; > сотувнинг пасайиш даври; > бозордан чиқиб кетиш даври. Товарнинг ҳаётийлик даври бир босқичидан бошқасига ўтиш одатда кескин ўзгаришларсиз амалга ошади, шу сабабли маркетинг хизмати босқичлар чегараларини ўз вақтиа илғаш ва мос равишда корхона маъмуриятга товар сиёсатига тузатишлар киритишга кўрсатма бериш, маркетинг ресурслари ва саъй-ҳаракатларни қайта тақсимлаш учун товар сотуви ҳажмидаги ўзгаришларни диққат билан кузатиб бориши лозим. Саноат корхонаси маркетингининг бошқарув ва назорат функцияси Бошқарув соҳасидаги машҳур инглиз мутахассисларидан бири К.Л. Хадсон «Корхонани ташкил қилиш ва бошқариш» китобида ёзадики: «Режалаштириш - белгиланган вақт даврида белгиланган харажатлар билан берилган натижаларни олиш учун фирманинг келажакдаги фаолият схемасини ишлаб чиқиш демакдир». Корхонада маркетингни истиқболли (стратегик) ва жорий (тактик) режалаштириш фарқланади. Истиқболли режа фаолият негизига ва стратегик мақсадларни амалга оширишга босқичма- босқич ҳаракатланиш унинг вазифаси саналадиган жорий режалаштириш учун асосий мўлжалга айланади. Бунда эсдан чиқармаслик керакки, маркетинг ижодий фикрлашни, назария ва амалиётнинг айрим қоидаларини маркетинг ички ва ташқи

муҳити воқеликларига мослаштиришни талаб қилади. Маркетингни бошқариш ва мақсадларни шакллантириш, режалаштиришни ташкил қилишда албатта маркетинг ва сотувга йўналтирилган корхоналар фаолиятидаги тафовутларни албатта ҳисобга олиш, шунингдек, умумий бошқарув тамойиллари ва талабларига амал қилиш керак, чунки маркетинг ўз функцияларини фирма фаолиятининг барча турлари билан комплексли ўзаро боғлиқликда амалга оширади. Стратегик режалаштиришнинг асоси режалаштириш сценарийлари ва мақсадлар дарахти тузиш, хўжалик хулқ-атвори вариантларининг экспертлар ва матрицали баҳолари, вазиятли моделлар асосида режалар ишлаб чиқиш ҳисобланади. Режалаштириш жаҳон амалиёти таҳлили шуни кўрсатадики, корхонанинг истиқболдаги фаолияти хилма-хиллигини акс эттириш учун иккита ёндашув зарур - ўтмишдан келажакка қараб режалаштириш (узоқ муддатли, ёки экстраполяцион) ва келажакдан ҳозирги кунга қараб режалаштириш (интерполяцион, ёки стратегик). Биринчи ёндашув ривожланиш ёки тўйиниш босқичида ҳамда технологик жараёнлар ва тавсифномалар барқарорлиги билан ажралиб турадиган бўлган маҳсулот ишлаб чиқаришни режалаштириш учун характерли. Иккинчи ёндашув маҳсулотни янгилаш жараёнларини режалаштириш, янги ишлаб чиқаришлар ташкил қилиш ва мавжуд ишлаб чиқаришларни қайта ташкил қилиш ва ҳ.к. учун самаралидир. Бу жараёнлар ноаниқлик даражаси ва ташкилий ишлар ҳажмининг катталиги билан ажралиб туради. Маркетингни режалаштириш хизмати иккита режа ҳужжати - истиқболли (стратегик) ва жорий (тактик) фаолият режалари тузади. Уларнинг биринчиси илмий-ишлаб чиқариш ва маркетинг фаолиятини ўзгартириш мақсадли дастурлари ва лойиҳаларини бирлаштиради, иккинчиси эса жорий илмий-ишлаб чиқариш ва маркетинг фаолиятини моддий таъминлашни кўзда тутади. Маркетинг стратегияси (ёки бозор стратегияси) корхона фаолиятининг мақсадлари қандай амалга оширилиши мумкинлигини кўрсатади. У нафақат маҳсулотга йўналтирилган маркетинг фаолиятини белгилаб беради, балки корхонанинг техник, ишлаб чиқариш ва молиявий функцияларига таъсир ҳам

кўрсатади. Бунда маркетингга йўналтирилган корхоналарда маркетинг стратегияси ишлаб чиқиш корхона фаолиятини режалаштиришда бошланғич нуқта ҳисобланади. Шу сабабдан танлаб олинадиган стратегия вариантлари ресурслар имкониятига нисбатан тўлиқ реалистик бўлиши лозим. Маркетинг стратегиясида қуйидагилар акс эттирилиши лозим: а) танланган бозор сегментлари; б) фирманинг рақобатчилар билан солиштиргандаги ҳолати; в) товарга қуйиладиган талаблар, жумладан, ассортимент, ТҲД босқичлари ва патент, лицензия, сертификатлар; г) истиқболли бозор сегментлари ва уларга кириб бориш вақти; д) тақсимот каналлари - тўғридан-тўғри, воситачилар орқали ва б.; е) талабни шакллантириш ва сотувни рағбатлантириш (ФОССТИС); ж) сотувдан кейинги хизмат кўрсатиш - кафолатлар, сервис ва б.; з) ҳамкорлик - қўшма корхоналар, лицензиялаш ва ҳ.к. Зарурий сотув ҳажмига эришиш учун фирма учта стратегия вариантидан фойдаланиши мумкин: > интенсив ривожланиш; > интеграл ривожланиш; > диверсификация. Кўпинча бу стратегиялардан биронтаси соф кўринишда қўлланмайди ва фирма фаолиятида бир нечта, баъзида эса барча ёндашувлар уйғунлашади. Маълум бир стратегияни танлаш «стратегик ойналар таҳлили» асосида амалга оширилади. Бу таҳлил белгиланган вақт фурсатига келиб белгиланган сотув ҳажмига эришиш вариантларини тадқиқ этишга асосланади. Стратегиянинг у ёки бу варианти белгиланган сотув даражасини беради, бироқ бу вариантлар капитал сиғими турлича бўлади. Расмдан кўриниб турибдики, бу мисолда максимал сотув ҳажмига диверсификацияда эришиш мумкин, бироқ агар диверсификация муайян дастурининг капитал сиғимига фирманинг қурби етмаса, у бошқа «бозор ойнаси» ни ўзлаштириши лозим.

Корхонада маркетинг тактикаси ва стратегиясини ҳаётга татбиқ этиш жараёнида қоидага кўра, кўплаб кутилмаган ҳодисалар рўй беради. Фирма қўйилган мақсадларга эришишда ишончи комил бўлиш учун у томонидан амалга оширилаётган чора-тадбирлар назорат қилиниши зарур. Маркетинг назорати чуқур таҳлилий ишларни ифодалайди, унинг натижасида корхона маъмурияти баъзан самарасиз бошқарув усулларидан воз кечади ва ички ва ташқи муҳитнинг назорат қилинадиган омилларига таъсир кўрсатувчи янги, корхонанинг жон сақлаш шартларига мос келадиган усул ва воситаларини излаб топади. Маркетинг назоратининг якуний натижаси бошқариладиган омилларга тузатиш киритувчи таъсирлар ва корхона фаолиятини ички ва ташқи муҳитнинг назорат қилинмайдиган омилларига мослаштириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш ҳисобланади. Корхонада маркетинг бошқаруви доирасида режа кўрсаткичларининг режа давридаги ишлаб чиқариш-тижорат фаолияти реал қиймати кўрсаткичларига мувофиқ келишини назорат қилиш зарур. Бу назоратнинг мақсади асосий режалаштирилган фаолият кўрсаткичлари ҳам умуман, ҳам алоҳида товарлар ва бозорлар бўйича эришилган рентабеллик, даромад ва фойда, товар сотуви ҳажми бўйича эришилган натижаларга мос келиши ёки мос келмаслигини аниқлашдан иборат. Рискларни бошқариш Маркетинг бошқаруви функциялари доирасида рискларни бошқариш муаммоси алоҳида ўринга эга. Бозор муносабатлари, рақобат ва ишлаб чиқариш- тижорат фаолиятида кутилмаган вазиятлар юзага келиш шароитларида рисксиз амаллаб бўлмайди. Корхона маркетинг хизматининг вазифаси шундан иборатки, асосий хўжалик фаолияти доирасида тадбиркорлик рискларини минималлаштириш, ишларни тадбиркорлик фаолиятини давлат суғурта тизимларида рўй бериши мумкин бўлган рисклардан оқилона суғурталаш йўли билан ёки корхонани тўғри, профессионал бошқариш ҳисобига тижорат хатоликларидан маълум бир кафолатлар олишга

имкон берадиган усуллар ва товарлар билан стратегик хўжалик ҳудудларида олиб бориш лозим. Риск деганда жамият фаолияти турлари ва у ёки бу табиат ҳодисалари ўзига хосликларидан келиб чиқадиган йўқотишлар эҳтимолий хавфи тушунилади. Иқтисодий тоифа сифатида риск рўй бериши ёки рўй бермаслиги мумкин бўлган ҳодисани ифодалайди. Бундай ҳодиса рўй берган ҳолатда уч хил иқтисодий натижа бўлиши мумкин: салбий (ютқизиш, зиён, зарар), нолга тенг, ижобий (ютуқ, фойда, наф). Рискни бошқариш, яъни маълум даражада рискли ҳодиса рўй бериши башорат қилиш ва риск даражасини пасайтиришга чоралар кўришга имкон берадиган турли чоралардан фойдаланиш мумкин. Рискни бошқаришни ташкил қилиш самарадорлиги кўп жиҳатдан рискни таснифлаш билан белгиланади. Рискни таснифлаш деганда қўйилган мақсадларга эришиш учун рискни маълум бир белгилар бўйича муайян гуруҳларга ажратиш тушунилиши лозим. Рискларни илмий асосланган тарзда таснифлаш ҳар бир рискнинг умумий тизимдаги ўрнини аниқ белгилаш имконини беради. У рискларни бошқаришнинг мос келувчи усулларини самарали қўллаш учун имкониятлар яратади. Ҳар бир рискка рискларни бошқариш усулларининг ўз тизими мос келади. Риск даражасини баҳолаш усуллари Молиявий операциялар риск даражасини баҳолаш ва унинг ҳажмини аниқлашни талаб этади. Тадбиркор риски миқдоран ушбу капитал қўйилмасидан эҳтимолий, яъни кутилаётган максимал ва минимал даромад (зиён) ҳажмини субъектив баҳолаш билан тавсифланади. Бунда уларни олиш эҳтимоли бир хил бўлган ҳолда максимал ва минимал даромад (зиён) ўртасидаги доира қанчалик катта бўлса, риск даражаси шунчалик юқори бўлади. Риск «омад келади ёки клемайди» тамойили бўйича омадли якундан умид қилган ҳолдаги ҳаракатларни ифодалайди. Тадбиркор рискини ўз зиммасига олишга аввало, хўжалик вазиятининг ноаниқлиги мажбур қилади. Қарор қабул

қилишда хўжалик вазиятининг ноаниқлиги қанчалик юқори бўлса, риск даражаси ҳам юқори бўлади. Тасодифийлик бу - ўхшаш шароитларда бир хилда рўй бермайдиган ҳолат, буни олдиндан айтиб ва башорат қилиб бўлмайди. Бироқ тасодифларни кузатиш сонлари кўп бўлганида тасодифлар оламида маълум бир қонунийлик амал қилишини кўриш мумкин. Бу қонунийликларни ўрганиш учун математик аппарат эҳтимоллар назариясидан олинади. Тасодифий ҳодисалар фақат улар билан маълум бир рақамли тавсифномалар боғланган ҳолдагина эҳтимоллар назарияси предметига айланади. Тасодифий ҳодисалар уларни кузатиш жараёнида маълум бир тез- тезлик билан такрорланади. Тасодифий ҳодисалар рўй бериш тез-тезлиги бу ҳодисалар сонининг кузатувлар умумий сонига нисбатини ифодалайди. тез-тезлик одатда шу маънода статистик барқарорликка эгаки, кўп марталик кузатишда унинг қиймати кам ўзгаради. Шундай қилиб, тасодифий ҳодисалар тез-тезлиги маълум бир сон атрофида гуруҳланади. Унинг барқарорлиги имкониятлари маълум бир даражасидан иборат бўлган тасодифий ҳодисанинг объектив хусусиятини акс эттиради. жадвал Риск турлари ва салбий оқибатларни камайтириш усуллари Риск турлари Салбий оқибатларни камайтириш усуллари 1. Тижорат риски Товарлар сотув ҳажми паст Рангларга ажратиш усули билан мақсадли бозорларни танлаш бўйича пухтароқ таҳлилий ишлар. Истеъмолчиларни сегментлаш бўйича масъулиятроқ ишлар Сотув тармоғи фаолияти самарасиз Тижорат воситачиларини диққатлироқ танлаш. Улгуржи ва чакана воситачиларнинг иш самарадорлигини ошириш учун франчайзингдан фойдаланиш Янги товарни бозорга муваффақиятсиз олиб чиқиш Синов тариқасидаги сотув, бозорда тест ўтказиш. Товарга унинг истеъмол хислатларини яхшилайдиган ўзгаришлар киритиш Контрагентнинг шартнома шартларини қониқарсиз бажариши Ҳамкорларни чуқурроқ ўрганиш йўли билан уларни диққатлироқ танлаш, контрагентларнинг ишбилармонлик борасида инсофлилиги ҳақида банк ва аудиторлик маълумотномалари, контрагент фирмаларни тавсифлайдиган бошқа ахборотлар олиш

Рақобатчилар қаршилиги Корхонанинг ишбилармонлик фаоллигига рақобатчилар реакциясини олдиндан кўра олиш. Корхона маркетинг дастурида қарши чоралар режалаштириш Иқтисодиётда даврий ўзгаришлар, товарларга талабнинг тушиб кетиши Конъюнктура даврий ўзгаришларини башорат қилиш, уларни инвестицион ва ишлаб чиқариш режаларида ҳисобга олиш, корхона миқёсида бошқа инқирозга қарши чоралар кўриш: ишлаб чиқарилган маҳсулотни тезроқ сотиш ҳисобига ликвидлик даражасини ошириш, товар захиралари, хомашё, материаллар ва бутловчи қисмлар харидини қисқартириш, ИТТКИга инвестиция киритиш ва ҳ.к. Хомашё товарларига биржа котировкалари ва нархларнинг ўзгариши Қисқа муддатли ва ўрта муддатли режада нархларни диққатлироқ башорат қилиш. Фьючерс битимларидан фойдаланиш ва хеджилаш йўли билан риск даражасини пасайтириш. «Шартли талаб билан» узоқ муддатли шартномалар тузиш 2. Молиявий рисклар Етказиб берилган товар учун тўловни амалга оширмаслик риски Шартнома шартларига 100%лик бўнак тўловини киритиш. Аккредитив ҳисоб-китоб шаклини қўллаш (ҳужжатлар билан тасдиқланган, жавобсиз, бўлинадиган аккредитив). Шартнома бўйича тўловни талаб қилиш ҳуқуқини пул эвазига факторинг фирмасига бериш Товар ишлаб чиқаришни режалаштиришда молиявий ресурсларни нооптимал тақсимлаш риски Корхона фаолиятининг устувор йўналишларини белгилашда диққатлироқ таҳлилий ишларни амалга ошириш. Ишлаб чиқарилган товарларни сотиш рентабеллигини чуқурроқ дастлабки баҳолаш. Ишлаб чиқариш режаси ва инвестиция режасига зарурий ўзгаришлар киритиш Йирик миқёсли лойиҳага катта инвестициялар риски (масалан, капитал қурилиш объекти) Шартномадан олдинги даврда чқурроқ таҳлилий ишлар бажариш. Лойиҳани амалга оширишга консорциал келишув орқали бошқа фирмаларни жалб қилиш ҳисобига рискларни тақсимлаш. Лойиҳани амалга оширишга венчур (рискли) фондларнинг маблағларини жалб қилиш 3. Ички фирма рисклари Касаба уюшмаси фаоллари билан жамоавий шартнома корхона ходимларининг норозилиги ва иш ташлашлар риски шартларини диққат билан қайта ишлаш. Корхонада кучли ижтимоий-иқтисодий дастурлар ишлаб чиқиш. Ходимлар мотивациясини тушуниш ва ундан корхонани бошқариш жараёнида фойдаланиш. Корхона жамоасида ижобий психологик муҳит яратиш Тижорат ахборотлари ва илмий- техник ахборотнинг четга чиқиш риски Ходимларни, айниқса, ИТТКИ билан шуғулланувчи муҳандис- техник персонални «муросага мойиллик» борасида пухтароқ текшириш. Ички фирма ҳужжатлари айланмаси устидан қаттиқ назорат ўрнатиш. Лаборатория, экспериментал участка ва ҳ.к.га бегоналар киришини тақиқлаш. Рақобатчиларга ёлғон ахборотлар тарқатиш (қонун доирасида)

Бошқарувчилар хатолари Ўрта ва олий бўғин бошқарувчиларини диққатлироқ танлаш, улар фаолиятини самарали мотивациялаш ва рағбатлантириш. Бошқарув кадрларини касбий тайёрлаш ва қайта тайёрлаш. Энг масъулиятли, рискли лойиҳалар бўйича бошқарув жараёнини моделлаштириш. Қимматли лойиҳаларни бошқариш учун вақтинчалик мақсадли гуруҳлар ташкил қилиш. Назоратни ташкиллаштириш Ўртача кутилаётган қиймат бу - ҳодиса ҳажмининг ноаниқ вазият билан боғлиқ қийматидир. Ўртача кутилаётган қиймат ҳар бир натижанинг эҳтимоли мос келувчи қиймат вазни ёки тез-тезлиги сифатида фойдаланиладиган барча эҳтимолий натижалар учун ўртача ўлчанган ҳисобланади. Ўртача кутилаётган қиймат ўртача кутилаётган натижани ўлчайди. Нормал тижорат фаолиятига ҳамроҳлик қиладиган энг лдатий рисклар ва бундай суғурталанмайдиган рискли вазиятлар вужудга келишининг салбий оқибатларини камайтириш усуллари юқоридаги 8.1-жадвалда келтирилган. «А» тасодифий ҳодиса объектив имконияти ўлчами унинг эҳтимоли деб аталади. «А» тасодифий ҳодиса тез-тезлиги айнан шу рақам атрофида гуруҳланади. Ҳар қандай ҳодисанинг эҳтимоли 0 дан 1,0 гача афтрофда бўлади. Агар эҳтимол нолга тенг бўлса, ҳодиса рўй бериши мумкин эмас деб ҳисобланади. Агар эҳтимол 1га тенг бўлса, ҳодиса ишончли ҳисобланади. Эҳтимоллик тасодифий ҳодисаларни башорат қилишга имкон беради. У ҳодисаларга сифат ва сон тавсифномаси беради. Бунда ноаниқлик ва риск даражаси пасаяди. Хўжалик вазиятининг ноаниқлиги кўп жиҳатдан қарши ҳаракат омили билан ҳам белгиланади. Хўжалик вазиятида ҳар қандай ҳаракатга доимо қарши ҳаракат бўлади. қарши ҳаракатлар қаторига ҳалокатлар, ёнғинлар ва бошқа табиий ҳодисалар, уруш, инқилоб, иш ташлаш, меҳнат жамоасидаги турли низолар, рақобат, шартнома мажбуриятларининг бузилиши, талабнинг ўзгариши, авария ва ҳ.к. киради. Тадбиркор ўз ҳаракатлари жараёнида шундай стратегия танлаши керакки, у қарши ҳаракат даражасини пасайтиришга имкон бериши лозим, бу эса, ўз навбатида, риск даражасини ҳам пасайтиради .

Низоли вазиятларда стратегия танлаш учун математик аппарат ўйинлар назариясидан олинади. Ўйинлар назарияси тадбиркорга рақобатли вазиятни яхшироқ тушуниш ва риск даражасини минимал қилишга имкон беради. Риск даражаси иккита мезон билан ўлчанади: > ўртача кутилаётган қиймат; > эҳтимолий натижанинг тебраниши (ўзгарувчанлиги).

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. -Т.: Ўзбекистон, 2012. -36 б. 2. Белявский И. Маркетинговое исследование: информация, анализ, прогноз. — М.: Финансы и статистика, 2001. 3. Гордон Я.Х. Маркетинг партнерских отношений. — СПб.: Питер, 2001. 4. Данько Т. Электронный маркетинг. — М.: ИНФРА-М, 2003. 5. Дейли Дж. Эффективное ценообразование — основа конкурентного преимущества. — М.: Вильяме, 2004. 6. Друкер П.Ф. Эффективное управление. — М.: Фаир-Пресс, 2006. 7. Кеглер Т., Доулинг П. Реклама и маркетинг в Интернете. — М.: Альпина, 2003. 8. Кирьяков А. Г. Максимов В.А. Основы инновационного предпринимательства. — Ростов н/Д: Феникс. 2002. 9. Крылова Т.Д., Соколова М.И. Маркетинг. Теория и практика. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. 10. Осентон Т. Новые технологии в маркетинге: золотой ключик к лояльности потребителей. — М.: Вильяме, 2004. 11. Основы инновационного менеджмента. Теория и практика: Учебник / Л.С. Барютин и др.; Под ред. А.К. Казанцева, Л.Э. Миндели. — 2-е изд. перераб. и доп. — М.: Экономика, 2004. 12. Портер М.Э. Конкуренция: Пер. с англ. — М.: Вильямс, 2003.

Похожие

Саноат маркетинги

Нотижорат корхоналари маркетинги

Инвестициялар маркетинги

Хизматлар маркетинги

Инвестициялар маркетинги