Sanoat ishlab chiqarishini joylashtirish - Экономика - Рефераты

Sanoat ishlab chiqarishini joylashtirish

Загружено в:

16.11.2022

Скачано:

0

Размер:

26.0009765625 KB

Sanoat ishlab chiqarishini joylashtirish Reja: 1. Sanoatni joylashtirish tamoyillari 2. Sanoatni joylashtirish omillari 3. Ayrim sanoat tarmoqlarini joylashtirishdagi o’ziga xos xususiyatlar 4. Ayrim korxonalarni joylashtirishni iqtisodiy asoslash usuli 5. Sanoatni joylashtirishdagi siljishlarning iqtisodiy samaradorligi

1. Sanoatni joylashtirish tamoyillari Sanoatni mamlakat hududida oqilona joylashtirish – jamiyat qurilishining eng muhim vazifalaridan biri bo’lib, respublika va har bir iqtisodiy rayon iqtisodiyotini yuqori darajaga ko’tarish va rivojlantirishning zaruriy shartidir. Ma’lumki, ishlab chiqaruvchi kuchlar va uning eng muhim elementi bo’lgan sanoatni joylashtirishning asosiy qonuniyatlari ishlab chiqarish usuli bilan belgilanadi. Shu sababli hozirgi bozor munosabatlarini shakllantirishda, uning barcha tarmoqlarini joylashtirishda iqtisodiy islohotni davlat amalga oshirmoqda va bu uning tarkibiy qismi hisoblanadi hamda uni amalga oshirish milliy iqtisodiyotimizning hozirgi holati va strategik vazifalari bilan belgilanadi. Sanoatni joylashtirish deganda, uni yer shari hududida, shuningdek, ayrim mamlakat yoki iqtisodiy rayonlarda taqsimlanishi tushuniladi. 1 Sanoat ishlab chiqarishini joylashtirish uning hududiy tashkil etish shakllarini ifodalaydi va u korxona (firma)larni ma’muriy va iqtisodiy rayonlarda joylashtirishda namoyon bo’ladi. Milliy iqtisodiyotning bu real sektorini joylashtirish ham bevosita hududiy mehnat taqsimoti bilan bog’liq. Ijtimoiy mehnat taqsimoti unsuri bo’lgan hududiy mehnat taqsimoti (HMT) soddaroq qilib aytganda, turli joylarning mamlakat yoki viloyatlar, tumanlar, shaharlarning har xil mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashishidir. Natijada ana shu joylarning iqtisodiy «bashorati» shakllanadi va ularning hududiy tizimdagi o’rni o’z ifodasini topadi. HMT keng ma’noda – bu ishlab chiqarish sohalarini (tarmoqlarini) hududning tabiiy sharoiti va boyliklari, aholisi, mehnat va boshqa resurslari kabi hamda mintaqa bozorining hajmi, aholisining sotib olish qobiliyati, infratuzilma va kommunikatsion tizimning rivojlanganligi darajasi kabi omillarga qarab joylashtirilishini nazarda tutadi. Sanoat ishlab chiqarishini oqilona joylashtirish - kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini yuqori sur’atlarda amalga oshirish, mamlakat tabiiy boyliklaridan har tomonlama samarali foydalanish va buning natijasida ijtimoiy 1 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.201.

mehnat unumdorligini yuksaltirish, har bir korxonada mahsulot tannarxini pasaytirish, mamlakat barcha iqtisodiy hududlarini bir tekis rivojlantirish, shahar va qishloq hamda sanoat va qishloq xo’jaligi o’rtasidagi tafovutni yo’qotish, mamlakat mudofaa qobiliyatini oshirish imkonini beradi. Sanoatning oqilona joylashishi transport va qishloq xo’jaligining joylashishiga hamda yangi shahar va qishloqlarning paydo bo’lishiga, ayrim iqtisodiy hududlarning muayyan mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha ixtisoslashuviga olib keladi. Sanoatni iqtisodiy hududlar bo’ylab joylashtirish ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Ishlab chiqarish jarayoniga uzluksiz erishish, tejamkor ijtimoiy mehnat unumdorligi o’sishi hamda aholining moddiy va madaniy faravonligining ko’tarilishi sanoat ishlab chiqarilishini joylashtirishning iqtisodiy-ijtimoiy samaradorligi mezonidir. Ishlab chiqarishni joylashtirishning fundamental qoidalari, ya’ni tamoyillari mavjud bo’lib, ular ishlab chiqarish kuchlarini, xususan, sanoatni mamlakat bo’yicha oqilona joylashtirish, iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda ilmiy asos bo’lib xizmat qiladi. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: - sanoat ishlab chiqarishini avvalambor xomashyo, yoqilg’i-energetika manbalariga yaqin va nihoyat, sanoat mahsulotlarini iste’molchi hududularga tobora yaqinroq joylashtirish; - iqtisodiy hududlar o’rtasida mehnatni oqilona taqsimlash va iqtisodiy hududlar xo’jaligining majmuali rivojlanishini ta’minlash; - har qaysi viloyat va tumanlarning iqtisodiy rivojlanish darajasini baravarlashtirishga intilish; - sanoat tarmoqlarini joylashtirishda respublikaning mudofaa strategiyasiga asoslanish; - mamlakatlararo iqtisodiy aloqalarda o’zaro teng manfaatli munosabatlarni o’rnatish, xalqaro mehnat taqsimoti negizida samaradorlikka erishish, jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvni jadallashtirish;

- sanoat korxonalarini joylashtirishda hududning ekologik vaziyatini hisobga olish, atrof – muhitga chiqindilar chiqarishning me’yoriy normalariga asoslanish va hokazo. Yuqorida keltirilganlardan ma’lumki, sanoat ishlab chiqarishini xomashyo manbaiga va iste’molchi hududlarga yaqin joylashtirish sanoatni oqilona joylashtirishning eng muhim tamoyillaridan biri hisoblanadi. Sanoatning xomashyo bazasiga yaqin bo’lishi qayta ishlashning barcha tadrijiy bosqichlarida ushbu resursni qayta ishlashdan tortib, yarim fabrikatdan tayyor mahsulot olishga qadar, mehnatning eng kam sarflash imkoniyatini nazarda tutadi. Masalan, elektroenergetika ko’pincha suv yoki yoqilg’i bazasida rivojlanadi, to’qimachilik sanoati xomashyo manbaiga yaqinlashtiriladi, oziq-ovqat sanoati esa ko’proq iste’molchi hududlarda joylashtiriladi. Sanoatni xomashyo va yoqilg’i-energetika manbaiga yaqinlashtirish hududlarda mavjud resurslarni qayta ishlash sohasiga jalb etish, korxona (firma)larning oqilona o’lchamini (razmerini) belgilash imkoniyatini beradi. Xomashyo, yoqilg’i va tayyor mahsulotni uzoq masofaga tashishni kamaytiradi va shu asosda ijtimoiy mehnatni anchagina tejashga olib keladi. Sanoatning xomashyo, yoqilg’i-energetika manbalari va iste’molchilarga yaqin joylashtirilishi sanoat ishlab chiqarishini mamlakat bo’ylab bir tekis taqsimlanishini ta’minlamaydi. Chunki mamlakat bo’ylab ishlab chiqarish resurslari notekis taqsimlangan. Sanoatni bir tekisda joylashtirish sanoat taraqqiyotining bozor iqtisodiyoti sharoitiga mos sifat xususiyati. Lekin uning barcha sohalarini duch kelgan hududga majburan joylashtirish tavsiya etilmaydi. Hududlarning sanoat rivojlanishi orasida bunday tenglikka erishish ko’p hollarda bir qator sanoat korxonalarini ularga tegishli shart-sharoitlar yo’q hududlarga sun’iy ravishda joylashtirishga, ijtimoiy mehnatning ortiqcha xarajatlariga olib kelishi mumkin. Sanoatni xomashyo va yoqilg’i-energetika manbaiga yaqinlashtirish va ishlab chiqarishni mamlakat hududi bo’ylab bir tekis joylashtirish intensiv ravishda ro’y beradigan fan-texnika taraqqiyoti imkoniyat tug’diradi. Elektronizatsiyalashtirishning har taraflama rivojlanishi, ishlab chiqarishni

kompyuterlashtirish, yangi texnologiyalardan keng foydalanish, sanoat ishlab chiqarishining tabiiy geografik muhitga tobeligini, qaramligini susaytiradi, sanoatni joylashtirish punktlarini ancha erkin (puxta) tanlab olishga moddiytexnik shart-sharoitlar yaratib beradi. Elektronizatsiyalash va kimyolashtirish ishlab chiqarish sohasiga yangidan-yangi materiallarni, ishlab chiqarish chiqindilarini, ikkilamchi resurslarni jalb etadi. Xomashyodan majmuali foydalanish turli xildagi ishlab chiqarishlarni birlashtiradi. Fan-texnika taraqqiyoti geologik - qidiruv ishlarini kengaytirishga, mamlakatning turli hududlarida mineral xomashyoning yangi konlarini ochishga imkoniyat tug’diradi. Sanoatni joylashtirish rejasi, yangi korxonalar va hududiy ishlab chiqarish majmualari joylashtiriladigan hududlar va punktlari tanlanishining har tomonlama iqtisodiy asoslanishini talab qiladi. Sanoatni joylashtirishning iqtisodiy samaradorligi ijtimoiy mehnat unumdorligida namoyon bo’ladi. Iqtisodiy rayonlar o’rtasida mehnatni oqilona taqsimlash va iqtisodiy rayonlar xo’jaligining majmuali rivojlanishi sanoatni joylashtirishning muhim tamoyili bo’lib xizmat qiladi. Iqtisodiy rayonlar xo’jaligining majmuali rivojlanishi hududlarning o’zaro mehnat taqsimoti natijasida o’ziga xos ixtisoslashuviga olib keladi. Ayrim iqtisodiy rayonlarning ixtisoslashuvi ularda mavjud bo’lgan tabiiy boyliklarga va ushbu boyliklardan iqtisodiyot miqyosida oqilona foydalanish darajasiga bog’liq bo’ladi. Mamlakat ichki resurslaridan to’liq va samarali foydalanish har bir hududning respublika miqyosida ayrim bir turdagi mahsulot ishlab chiqarishiga ixtisoslashuvini talab qiladi va shu bilan birga har bir hududda shu hudud talablarini qondiradigan tarmoqlar rivojlanishiga olib keladi. Ishlab chiqarishni joylashtirishning yana bir muhim tamoyili - mamlakatlararo do’stlik va o’zaro iqtisodiy yordam asosida tashkil topgan xalqaro mehnat taqsimotidir. Bunday mehnat taqsimoti har bir mamlakatda oqilona iqtisodiyot tarkibini barpo etish va rivojlanishi uchun tabiiy va iqtisodiy jihatdan qulay sharoitga ega bo’lgan sanoat tarmoqlarining ixtisoslashuvini ta’minlaydi.

2. Sanoatni joylashtirish omillari Yuqorida qayd qilingan tamoyillarni amalga oshirishda korxonalar va hududiy ishlab chiqarish majmualari joylashtiriladigan joylarni tanlashga ta’sir ko’rsatuvchi omillar e’tiborga olinadi. Sanoatni joylashtirishga tabiiy va texnik-texnologik, demografik, iqtisodiy, ekologik omillar, ijtimoiy ishlab chiqarishni tashkil qilish shakllari, transport vositalari, ishlab chiqarishni joylashtirish xarakteri ta’sir ko’rsatadi. Tabiiy omillarga: foydali qazilmalar, gidroenergetika va o’rmon boyliklarining miqdor va sifat ko’rsatkichlari, hududning iqlim sharoitlari, tabiiy suv yo’llari hamda mehnat resurslarining joylashishi kiradi. Yuqoridagi barcha omillar ekologik omil bilan hisoblashishlari shart. Hozirgi ekologik vaziyat shuni taqozo etadi. Tog’-kon sanoati va gidroenergetika tarmoqlarida tabiiy sharoit korxonalarining texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlariga ta’sir ko’rsatadi va bu tarmoq korxonalarini joylashtirish foydali qazilmalar va gidravlik resurslar joylanishiga bog’liq bo’ladi. Qora metallurgiya va kimyo sanoati korxonalarining joylashishi asosan suv resurslariga bog’liq. Aholi va ishlab chiqarishning joylashishi o’rtasida o’zaro mustahkam aloqa mavjud. Mehnat resurslarining geografik joylashishi, avvalo, ko’p mehnat sarflanadigan sanoat tarmoqlarining joylashishiga ta’sir etadi. Shuning uchun aholi siyrak bo’lgan hududlarda ko’p mehnat talab qiladigan sanoat tarmoqlari (asbobsozlik, radiotexnika, yengil sanoat) joylashtirilmaydi. Sanoat tarmoqlarini joylashtirishda ayrim hududlar mehnat resurslarining tarkibi va tuzilishi hamda malakaviy darajasi muhim ahamiyatga ega. Masalan, mashinasozlikning (avtomobilsozlik, asbobsozlik, aniq mashinasozlik) yuqori malaka talab qiluvchi tarmoqlari shunday malakali kadrlar bor yerda joylashtiriladi, xotin-qizlar mehnatini talab qiluvchi yengil sanoat aholining zich va ayollar ishchi kuchi taklifi yuqori bo’lgan hududlarda rivojlantiriladi. Fan-texnika taraqqiyoti hamma sanoat tarmoqlarini joylashtirishning asosiy omili hisoblanadi. Kimyolashtirish sanoatni joylashtirishga tobora ko’proq ta’sir

ko’rsatmoqda. Kimyoviy usullarni qo’llash sanoatning joylashishiga iqlim ta’sirini kamaytirmoqda, natijada sanoatning respublika hududi bo’ylab bir tekis joylashuviga sharoit yaratmoqda. Sanoatning joylashishiga texnologik jarayonlar xarakteri ham ta’sir etadi. Birinchidan, ishlab chiqarish texnologiyasi talab qilinadigan xomashyo va energiya xarakteri, ishlab chiqaruvchi tayyor mahsulot turi va xususiyatlari, xomashyo va tayyor mahsulotni tashish sharoitlarining o’zgarishiga bog’liq. Ikkinchidan, hududning o’ziga xos xususiyatlari joylashtirilayotgan korxonalarning texnologik jarayonini tanlashda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Yer osti boyliklarini qazib chiqarish va xomashyo hamda yoqilg’ini boyitish texnologiyasining takomillashuvi tog’-kon sanoatini tekis joylashtirish imkonini beradi. Ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks avtomatlashtirish va kompyuterlashtirish mahsulotga sarflanadigan mehnatni kamaytiradi. Shu tufayli kompyuter texnologiyasiga asoslangan korxona (firma)larni aholi siyrak hududlarga joylashtirilsa, katta samara olish mumkin. Sanoatni joylashtirishda – konsentratsiyalash, ixtisoslashtirish, kooperativlashtirish va kombinatlashtirish kabi ijtimoiy ishlab chiqarishni tashkil qilishning progressiv shakllari katta rol o’ynaydi. Ishlab chiqarishning konsentratsiyalashuvi natijasida korxona iste’mol qilishi uchun juda katta xomashyo va energetika bazasini vujudga keltirish, korxona mahsulotini iste’mol qiluvchi hududni kengaytirish talab qilinadi. 2 Natijada transport xarajatlari oshib ketadi, korxonalarni joylashtirish nuqtasi va maydonini tanlash masalasi ancha qiyinlashadi. Shu sababli hozirgi bozor sharoitiga o’tishda yirik korxonalarni joylashtirish o’rniga o’rta va kichik korxonalarni asoslashda transport omilini hisobga olish kerak bo’ladi. Ixtisoslashtirish ham sanoatni joylashtirishga xuddi konsentratsiyalashtirish kabi ta’sir ko’rsatadi, chunki ixtisoslashtirish bir turdagi mahsulot ishlab chiqarishni mujassamlashtirishdan iboratdir. Shuning uchun ixtisoslashtirish darajasi oshgan sari transportga talab ortib boradi. Korxona (firma)larni u yoki bu 2 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.205.

hududga joylashtirishda bunday xarajatlarning miqdorini albatta, hisobga olish kerak. Korxonalarni kooperativlashtirishning sanoatni joylashtirishga ta’sirini hududiy ishlab chiqarish majmualarini barpo qilish misolida ko’rish mumkin. Hududiy sanoat majmui uzoq vaqt o’zaro kooperativlashgan aloqa qiluvchi har xil sanoat tarmog’iga xos bo’lgan bir qator korxonalardan iborat. Kooperativlash omilini hisobga olmay turib joylashtiriluvchi obyekt yoki majmualarning iqtisodiy samaradorligini to’g’ri aniqlash mumkin emas. Ishlab chiqarishni kombinatlashtirish sanoatni joylashtirishga turlicha ta’sir ko’rsatadi. Kombinatlar – yuqori mujassamlashgan korxonalar. Shuning uchun ularni joylashtirish mujassamlashtirishga o’xshashdir. Respublika mudofaa qobiliyatini yanada yuqori darajaga ko’tarish sanoatni joylashtirishni tashkil etishda albatta e’tiborga olinishi kerak bo’lgan muhim omillardan biri hisoblanadi. Sanoatni joylashtirishga oldindan meros qolgan ishlab chiqarishni joylashtirish xarakteri ham ta’sir ko’rsatadi. Masalan, dastlab tashkil etilgan hunarmandchilik markazlari, ular infratuzilmasining shu yerning o’zida yoki shu hududga yaqin bo’lgan joylarda barpo etilishi zaruratini tug’diradi. 3. Ayrim sanoat tarmoqlarini joylashtirishdagi o’ziga xos xususiyatlar Ayrim sanoat tarmoqlarining o’ziga xos iqtisodiy xususiyatlari ishlab chiqarishni joylashtirishga aloqadordir. Shuning uchun ayrim tarmoqlarni joylashtirishni rejalashtirish va iqtisodiy asoslashda ularning o’ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olish zarur. Elektr stansiyalarini joylashtirishda mineral yoqilg’ilarni tashish mumkin bo’lgan holda, suv resurslarini ko’chirish mumkin emasligi hisobga olinadi. Qora metallurgiya sanoati korxonalarini joylashtirishda uning xomashyo bazasi, ishlab chiqariladigan mahsulot nomenklaturasi, korxona turi, tarmoqning suvga talabi hamda yirik metallurgiya kombinatlarining boshqa tarmoqlar joylashishini va yirik shaharlar paydo bo’lishini e’tiborga olish zarur.

Kimyo sanoatining turli tarmoqlarini joylashtirishda zamonaviy kimyo texnologiyasining o’ziga xos xususiyatlari, ya’ni kimyo sanoatiga tegishli xomashyoning ko’pligi, energetika resurslari hamda ko’p tarmoqlarning chiqindilarini majmuali tarzda qayta ishlash, bir turdagi xomashyodan turli va bir turdagi mahsulotlarni har xil xomashyodan olish, sintetik materiallarni barcha iqtisodiy hududlarda ishlab chiqarish mumkinligi hisobga olinadi. Mashinasozlik sanoatini joylashtirishda ishlab chiqariladigan mahsulot xususiyatlari, tarmoqning metallga bo’lgan talabi, ularni tashish masalalari, ayrim iqtisodiy rayonlar sanoatining ixtisoslashuvi, iqtisodiy hududlarning industrial rivojlanish darajasi, mashinasozlik korxonalarida ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va kooperativlashtirish, mashinasozlik sanoati mahsulotlariga barcha hududlarda talabning doimiyligini e’tiborga olish zarur. Yengil sanoat, oziq-ovqat sanoatining ko’pgina tarmoqlari mamlakatning barcha iqtisodiy rayonlarda, ayrim tarmoqlar esa muayyan hududlarda joylashadi. Bular – tikuvchilik, trikotaj, poyafzal, qandolat, unyorma, makaron mahsulotlaridir. Non va alkogolsiz ichimliklar sanoati esa har bir aholi punktida joylashtirilishi kerak. Yuqorida ko’rsatilgan tarmoqlar va to’qimachilik sanoati iste’mol bozori doirasi keng hududlarda joylashadi. Bunga sabab xomashyoni tayyor mahsulotga nisbatan tashish osonroq, tayyor mahsulot assortimenti iste’mol qiluvchi ma’lum hudud aholisining jinsiy va yosh jihatdan tarkibiga, milliy mentalitetiga bog’liq bo’lishidir. Xomashyo bazasiga yaqin joyda esa shakar, yog’-moy, konserva, spirt, vinochilik, paxta tozalash va shu kabi tarmoqlar joylashadi. Shunday qilib, korxonalarni joylashtirishni rejalashtirish va iqtisodiy asoslash paytida har bir tarmoqning o’ziga xos xususiyatlarini to’g’ri hisobga olish, ishlab chiqarishni joylashtirishning umumiy tamoyillariga tayanish butun sanoatni joylashtirishning yuqori samaradorligini ta’minlash imkonini beradi. Natijada ijtimoiy mehnat unumdorligi oshadi. Bu esa milliy iqtisodiyotning rivojiga katta ta’sir ko’rsatadi.

4. Ayrim korxonalarni joylashtirishni iqtisodiy asoslash usuli Sanoat korxonasini joylashtirish hududi va joyini tanlash yangi quriladigan korxona hajmi va ixtisoslashishini hamda yangi qurilayotgan korxonalarning ishlab turgan, loyihalanayotgan korxonalar bilan aloqalarini aniqlash sanoat korxonalarini faqat to’g’ri geografik joylashtirishning muhim masalalarigina bo’lib qolmay, balki yangi va ishlab turgan korxonalarni rekonstruksiya qilishni loyihalashning ham muhim masalasidir. Loyihaning yuqoridagi masalalariga bag’ishlangan qismi qolgan barcha qismlarining ishlashi uchun manba bo’lib xizmat qiladi. Bu qismda korxonani mazkur joyda qurishning maqsadga muvofiqligi, xomashyo, yoqilg’i, energiya va suv manbalari, loyihalanayotgan korxonaning qiymati va texnik- iqtisodiy ko’rsatkichlari aniqlanadi: a) korxonalarni joylashtirish hududini tanlash; Sanoat korxonasini qurish uchun tanlangan hudud (iqtisodiy hudud) quyidagi talablarga javob bermog’i lozim: hududda xomashyo, yoqilg’i, asosiy va yordamchi mahsulotlar mavjud bo’lmog’i kerak hamda loyihalashtirilayotgan korxona mahsulotiga yetarli talab bo’lishi zarur. Bundan tashqari, qurilayotgan korxona uchun tanlangan hudud ishlab chiqarish kuchlari majmuasi rivojlanishini va mahalliy xomashyo, energetika resurslaridan to’la foydalanishni ta’minlashi lozim. Tanlangan hududda quriladigan korxonalar ular mansub bo’lgan tarmoqlarning mamlakat hududi bo’ylab bir tekis joylashishini ta’minlanmog’i kerak. b) korxonani joylashtirish punktini asoslash; Yangi korxonani joylashtirish hududi har tomonlama iqtisodiy asoslanib bo’lgach, shu hudud ichida korxona qurilish o’rni (punkti) belgilanadi. Korxonani joylashtirish punkti to’g’ri tanlanganligi qurilishning qancha davom etishiga, uning qiymatiga va korxonaning istiqbolda iqtisodiy samaradorligiga ta’sir ko’rsatadi. Korxonani joylashtirish punktini asoslashda yirik shaharlarda sanoatning haddan tashqari, mujassamlashib ketishiga yo’l qo’yib bo’lmasligiga, korxonalarni yagona energetika va umumiy kommunikatsiyalarga ega bo’lgan ishlab chiqarish

shaklida qurish maqsadga muvofiqligiga, aholi joylarining rivojlanishini hamda qabul qilingan sanitariya-gigiyena talablari va normalariga rioya qilinishi zarur. Tanlangan qurilish punkti transport xarajatlari kam bo’lishi uchun xomashyo manbaiga va iste’mol joylariga maksimal yaqin bo’lmog’i lozim. Punktni tanlashda korxonani qurish uchun maydonni tanlash va uni iqtisodiy baholash alohida ahamiyat kasb etadi. Maydon gorizontal yuzaga ega bo’lmog’i lozim. Barcha binolar, inshootlar, korxona, transport xo’jaligini maydonda ratsional joylashtirish, kelajakda kengaytirish, temir yo’l magistraliga oson qo’shilish, suv bilan oson ta’minlanish va ortiqcha suvlarni oqizib yuborish, yaqin oraliqda joylashgan aholi punktiga ega bo’lgan sanitariya-gigiyena talablariga javob berishi zarur. 5. Sanoatni joylashtirishdagi siljishlarning iqtisodiy samaradorligi Mustaqillik yillarida sanoat ishlab chiqarishini joylashtirishda yirik o’zgarishlar ro’y berdi. Ayrim hududlar o’rtasida yangidan-yangi aloqalar o’rnatildi, ularning o’zgarishlar davrigacha bo’lgan ixtisoslanishi tubdan o’zgardi. Sanoatda qayta ishlash uchun yangi hududlarda joylashgan bir qator foydali qazilma konlari ishga tushirildi. U yerlarda kuchli sanoat majmualari tashkil topdi. Bu o’zgarishlar yuqorida aytib o’tilgan sanoatni joylashtirish tamoyillari O’zbekiston davlatining iqtisodiy strategiyasi va taktikasi asosida ro’y berdi va bu ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligining oshirilishiga olib keldi. Sanoatni joylashtirishda ro’y beradigan tub o’zgarishlarning iqtisodiy samaradorligi ko’pgina ko’rsatkichlar yordamida hisobga olinadi. Lekin, bu o’zgarishlarning bir qismini miqdor jihatdan o’lchash mumkin emas, chunki ular siljishlarning sifat jihatidan natijasini ko’rsatadi. Bular qatoriga yangi hududlarning juda katta foydali qazilma resurslarini sanoatda foydalanish uchun ishga tushirish, ilgari nisbatan qoloq hududlarning industrial va agrar hududlarga bo’linishini yo’qotish va shu kabilar kiradi.

Sanoat joylashishidagi siljishlarning iqtisodiy samaradorligini miqdor jihatdan hisoblashda birinchi navbatda iqtisodiyotga sarflangan kapital mablag’lar samaradorligini oshirish ko’zda tutiladi. Sanoatni joylashtirishdagi siljishning iqtisodiy samaradorligini aniqlashning muhim ko’rsatkichlaridan yana biri mehnat unumdorligining oshishidir. Respublikaning markaziy hududlarida joylashgan bir qator tarmoq korxonalari boshqa hududlardagi korxonalarga nisbatan yuqoriroq mehnat unumdorligiga ega. Lekin boshqa hududlarda qurilayotgan korxonalar nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy muammolarni hal etadilar. Sanoatni joylashtirishning iqtisodiy samaradorligini aniqlaydigan yana bir ko’rsatkich mahsulot tannarxidir. Boshqa hududlarda joylashgan korxonalar mahsulotining tannarxi rivojlangan hududlardagi korxonalarnikidan bir muncha past bo’lishi mumkin. Lekin bunday yuqotish mamlakat miqyosida amalga oshirilayotgan iqtisodiy – ijtimoiy taraqqiyot tufayli barham topadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish munosabati bilan amalga oshirilgan anchagina siljishlar bilan birga, mustaqillikka erishilgungacha mamlakat sanoatini joylashtirishda yo’l qo’yilgan bir qator kamchiliklar hali ham to’la barham topgani yo’q. Hududlar ichra va hududlararo kooperativlashtirishda ham bir qator muammolar mavjud. Bularning barchasi sanoat mahsulotlarining asosiy turlarini xomashyo va yoqilg’ini nihoyatda uzoq va qarama-qarshi taraflarga tashish zaruratini tug’dirishi natijasida ijtimoiy mehnat unumdorligining ko’tarilishiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Shu bois bozor iqtisodiyotining keyingi bosqichiga o’tish davrida sanoatni oqilona joylashtirish masalasiga katta e’tibor berish kerak bo’ladi. Sanoatni joylashtirish borasidagi muammolarni hal etish uchun quyidagi masalalarga alohida e’tibor berish kerak: - respublikada ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish bozor sharoitiga mos ravishda olib borilishi, uning tabiiy boyliklaridan oqilona va samarali foydalanish hamda kooperativlashtirish afzalliklaridan to’la-to’kis foydalanish;

- kichik va o’rta biznesga tegishli sanoat korxonalarini qishloqlarda yaratish, ayniqsa qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi sanoat tarmoqlarini olib kirish maqsadga muvofiq bo’lar edi; - sanoat obyektlarining qurilish muddatini qisqartirish va ulardan foydalanish xarajatlarini keskin kamaytirish; - tabiat va atrof-muhitni muhofaza qilish sharoitlarini yaratish va h.k. Sanoat obyektlarini joylashtirish samaradorligini aniqlashda kapital qo’yilmaning iqtisodiy samaradorligini aniqlashning rasmiy usulidan foydalanish mumkin. Bu usulga binoan sanoat korxonasini joylashtirishning iqtisodiy jihatdan eng qulay loyiha-mahsulot birligiga sarflanadigan ijtimoiy mehnat kamayishini ta’minlovchi variant tanlab olinadi. U quyidagi formula bilan ifodalanadi: X = T + Ye k · K, bu yerda: T – muayyan hudud sharoitida tayyorlanadigan mahsulotning to’la tannarxi; Ye k – kapital qo’yilmaning normativ qiyosiy samaradorlik koeffitsiyenti; K - ishlab chiqarish quvvatini yaratish uchun lozim bo’lgan kapital qo’yilma miqdori. Sanoat obyektlarini joylashtirishning qiyosiy samaradorligini aniqlash kapital qo’yilma va mahsulot tannarxini hisoblashni va boshqa sharoitlarni ham batafsil aniqlash hamda har tomonlama taqqoslashni va barcha imkoniyatlarni nazarda tutishni taqozo etadi.

Qisqacha xulosalar 1. Sanoatni oqilona joylashtirish – ishlab chiqarishni izchil rivojlantirish va mamlakat mudofasini mustahkamlashning muhim shartlaridan biridir. O’zbekistonda erishilgan mustaqillik va uni mustahkamlash mamlakat sanoatini hududlar bo’yicha geografik joylashtirishga tubdan o’zgartirishlar kiritdi. Sanoatni joylashtirish O’zbekiston davlatining iqtisodiy strategiyasi va taktikasi, iqtisodiyotning qonuniyatlari bilan bog’liq bo’lgan tamoyillar asosida amalga oshirilmoqda. Sanoatni xomashyo manbalariga va mahsulotni iste’mol qiluvchi hududlarga yaqinlashtirish mamlakat tabiiy resurslaridan maqsadga muvofiq foydalanish, xomashyo va tayyor mahsulotni tashishda juda katta tejamkorlikka erishish, mehnat unumdorligini oshirish va ishlab chiqarish sarflarini kamaytirishga imkoniyat tug’dirmoqda. 2. Sanoatning alohida tarmoqlarini joylashtirishning xarakterini aniqlashda tarmoq xususiyatlari jumladan, ishlab chiqariladigan mahsulot xizmati (ishi, vazifasi), iste’mol qilinadigan xomashyo materiallari va ularni qayta ishlash texnologiyasining xususiyatlari, korxonaning tipi, ushbu tarmoqning iqtisodiy rayon ixtisoslashuvi va shaharlar tashkil topishiga ta’sir darajasi hisobga olinadi. 3. Sanoatni joylashtirish jarayonida, hudud va obyektning qurilish joyini tanlashni asoslashda korxona qurilishining va ushbu obyektni kelajakda ishlatishning ham maksimal tejamkorligini nazarda tutish kerak bo’ladi. Ayniqsa, yangidan yaratilayotgan korxona uchun maydon tanlash iqtisodiy jihatdan puxta asoslanishi kerak bo’ladi.

O’z-o’zini nazorat qilishga oid savollar 1. Sanoat ishlab chiqarishini joylashtirishning mohiyati va ahamiyati. 2. Sanoatni joylashtirishning tamoyillari (fundamental qoidalari). 3. Sanoatni joylashtirishga ta’sir etuvchi shart-sharoitlar. 4. Tarmoqlarni joylashtirishdagi o’ziga xos xususiyatlar. 5. Sanoat ishlab chiqarishini joylashtirishdagi siljishlar va istiqboldagi vazifalar.

ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги 07.02.2017 йилдаги ПФ-4947-сон Фармони 2. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. –Т.: Ўзбекистон, 2017. 488-б. 3. Мирзиёев Ш.М.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга мурожаатномиси. // Халқ сўзи. 2017 йил 23 декабрь. 4. Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – 220 бет. 5. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1 жилд. – Т.: «Давлат илмий нашриёти», 2000. – 288 бет 6. Тўхлиев Н. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти .– Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1998. – 240 бет. 7. Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаштириш самарадорлигини ошириш.- Т.: ТошДТУ, 2013.-124 б. 8. Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет. 9. Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет.

Похожие

Sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirish va prognozlash

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini rejalashtirish

Sanoat ishlab chiqarishida baho va bahoni shakllantirish

Sanoat ishlab chiqarishining aylanma fondlari va mablag’lari

Sanoat ishlab chiqarishining iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligi