Sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirish va prognozlash - Экономика - Рефераты

Sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirish va prognozlash

Загружено в:

16.11.2022

Скачано:

0

Размер:

34.1162109375 KB

Sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirish va prognozlash Reja: 1. Rejalashtirish va prognozlashning mohiyati, ahamiyati va vazifalari 2. Rejalashtirishning tamoyillari va usullari 3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida rejalar tizimi 4. Ishlab chiqarish rejasini tuzib chiqish va tasdiqlashni tashkil etish 5. Rejalashtirishni takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari

1. Rejalashtirish va prognozlashning mohiyati, ahamiyati va vazifalari Texnikaviy, madaniy va iqtisodiy jihatdan rivojlangan jamiyatda rejalashtirish singari vosita boshqaruv jarayonining kengayishi, fan-texnika taraqqiyoti hamda ehtiyojlarning darajasi va hajmi jihatidan ortishi boshqaruv instansiyalari, ya’ni bir-biriga itoat qiladigan tashkilotlar oldiga siyosat, iqtisodiyot va alohida shaxslar, oilalar, mahallalar, korxonalar, hududiy jamoalar, mamlakatlar, shuningdek, butun insoniyat uchun muhim bo’lgan muammolarni qo’ymoqda. Tajriba shuni ko’rsatadiki, kelajakning murakkab masalalarini hal etish uchun odamlar jiddiy fikr yuritishlari va faol harakat qilishlari darkor. Bunda istalgan maqsadlarni o’z vaqtida anglash va ularga erishish choralarini belgilashning ma’qul ko’rinishida ko’maklashadigan loyiha, konsepsiyalar, asosiy yo’nalishlar ayniqsa zarur bo’ladi. Ehtiyojlarni qondirish uchun mablag’ qancha kam bo’lsa, tegishli texnikaviy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlarni oqilona boshqarishda ko’maklashadigan vositalar shunchalik ta’sirchan bo’lishi lozim. Muayyan orzu- umidlar bilan bog’liq bo’lgan boshqaruv vositalaridan biri rejalashtirishdir. Rejalashtirish – loyiha ishlab chiqish bo’yicha axborotni ishlashga asoslangan kelajakda maqsadga erishish uchun parameter-larni aniqlovchi tartibga solingan jarayondir. 1 Milliy iqtisodiyot va uning sohalari hamda bo’limlari iqtisodiyotida rejalashtirishning qator ta’riflari mavjud bo’lib, ular yuqorida keltirilgan ta’riflardan turli darajada farq qiladi, Lekin mohiyatan unga o’xshab ketadi. Shunday ta’riflardan bir nechtasini keltirish mumkin. Rejalashtirish – «kelajakning ongli tafakkuri». Rejalashtirish (keng ma’noda) – «mazmunan bo’lajak voqealarni aniqlash bo’yicha qarorlar qabul qilishni tizimli tayyorlash asosida boshqaruv qarorlarini shakllantirishdir». Rejalashtirish – «oldindan sezib qabul qilingan qaror», ya’ni rejalashtirish deganda shunday yechim tushuniladiki, u (qaror qabul qilishga muvofiq keluvchi 1 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.68.

axborot jarayoni bilan bir qatorda) vaqt jihatdan konyunkturali voqealar yuzaga kelishidan oldin ishlab chiqiladi. Rejalashtirishni «aslida tafakkurning aqliy bashorati va ta’kidlar kelajak faoliyatini ko’zda tutadigan tafakkur jarayoni sifatida», - deb ta’riflash mumkin. Rejalashtirish – bu vazifani sifatli va sonli tasvirlash, natijaviy imkoniyatlarni belgilash va ularga erishish yo’llarini aniqlashdir. Rejalashtirish – kelajak muammolarini bilish va hal etishning tizimli, uslubiy (metodik) jarayoni. Nihoyat, rejalashtirish – iqtisodiyotga rahbarlik qilishning o’zagidir. Rejalar esa davlat iqtisodiy va ijtimoiy siyosatini amalga oshirishning asosiy qurolidir. Rejalashtirishning ahamiyati shundan iboratki, u iqtisodiyotni rivojlantirishning muhim masalalariga oid davlat va hukumat ko’rsatmalarini, iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot rejalari yordamida aniq topshiriqlarga va amaliy ishlarga aylantiradi. Uzoq muddatli, ya’ni uch yillik, besh yillik va o’n yillik rejalarda davlatning iqtisodiy strategiyasi jamlangan holda ifodalanadi. Yillik rejada, odatda, xo’jalik vazifalarini hal etishning eng samarali taktikasi nazarda tutiladi. Rejalashtirish faoliyatlarda, ya’ni amalda muayyan uyg’unlik va muvofiqlikni ta’minlaydi, ishlab chiqarish taraqqiyotining ustuvor yo’nalishlarini aniqlaydi, raqobat, bellashuv sharoitida umuman iqtisodiyotning, xususan sanoatning omon (sog’) qolishiga imkoniyat, qulaylik yaratadi. Aynan rejalashtirish tufayli tarmoq idoralari mahsulotning u yoki bu turini ishlab chiqarish, o’z vaqtida resurslar bilan ta’minlash vazifasini hal etadilar. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni sotish kanallari va usullarini aniqlaydilar. Bundan tashqari, rejalashtirish ishlab chiqarish rezervlaridan, raqobatning afzalliklaridan, iqtisodiyotdagi yangi tendensiyalar ya’ni mayl va g’oyalarni kuzatish imkoniyatini yaratib beradi, faoliyatning nozik va zaif tomonlari ta’sirini susaytirish, bo’lishi mumkin xatolarning oldini olish va xavf-xatarni kamaytirish imkonini beradi. Rejalashtirish obyektiv iqtisodiy qonunlardan ongli ravishda foydalanishni taqozo etadi. Rejali xo’jalik yuritish imkoniyati va zaruratining o’zi har bir

jamiyatda iqtisodiyotni rejali va mutanosib rivojlantirish qonunining amal qilishini taqozo etadi. Lekin bozor iqtisodiyoti sharoitida nafaqat rejali rivojlanish qonuni, balki bir qator boshqa qonunlar, jumladan, qiymat qonuni, talab va taklif qonuni, vaqtni tejash, mehnatga qarab taqsimlash qonunlari harakatda bo’ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida umumdavlat strategiyasining, jumladan, umumdavlat rejasining «falsafasi» masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Bu «falsafa» O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining muhim sohalari va maqsadlarini, tarkibiy va investitsiya siyosati, fan-texnika taraqqiyotining yo’nalishlarini, ilmiy, ma’naviy va ma’rifiy salohiyatini ko’tarish, mamlakat mudofaa qobiliyatini saqlab turish vazifalarini belgilab beradi. Bozor iqtisodiyotining barcha imkoniyatlari erkin reja asosida amalga oshiriladi. Demak, rejalashtirish qanchalik erkin va mukammal bo’lsa, mustaqillikning afzalliklari, istiqlolning samarasi shunchalik to’liqroq ko’zga tashlanadi, shundagina jamiyat o’z ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarini muvaffaqiyatli hal etadi. Ana shundagina rejalashtirish iqtisodiyotning barcha sohalarini, jumladan, sanoatni tashkiliy ravishda va tartibli rivojlanishiga imkon yaratadi. Rejalashtirish mutlaqo ilmiy asosda tuziladi va u jamiyat taraqqiyotini, jumladan, sanoat taraqqiyotining amaliyotini doimo umumlashtirib borishni, fan va texnikaning barcha yutuqlaridan foydalanishni talab qiladi. Sanoatga rejali rahbarlik qilish voqealarni oldindan ko’rish demakdir. Voqealarni, hodisalarni, bo’lajak faoliyatni oldindan ko’rish jamiyat iqtisodiy qonunlarini bilib olishga asoslanadi va jamiyat moddiy va ma’naviy hayoti rivojining yetilgan talablariga suyanadi. Iqtisodiy qonunlarning mohiyati, mazmuni va boshqa tomonlarini bilib olish iqtisodiy jarayonlar mohiyatini o’qib olishga, taraqqiyotning ilg’or tendensiyalarini hali ular kurtak holida bo’lganidayoq aniqlab olishga, iqtisodiy taraqqiyot jarayonini ilmiy asosda oldindan ko’ra olishga, uni mustaqil, buyuk davlat qurish manfaatlari uchun reja asosida yo’lga solishga yordam beradi. Rejalashtirish nazariyasida rejalashtirishning turlari, bosqichlari, maqsadlari, vazifalari, tizimlari degan tushunchalar mavjud.

Rejalashtirishning asosiy turlariga quyidagilar kiradi: - munosabatdor kattaliklar bo’yicha rejalashtirish; - muvofiqlashtirish shakllari bo’yicha rejalashtirish; - moslashuv (adaptatsiya) shakliga ko’ra rejalashtirish. Rejalashtirish turlarini bir qator belgilar bo’yicha tasniflash mumkin. Masalan, rejalashtirishning birinchi eng muhim turi bo’lgan munosabatdor kattaliklar bo’yicha rejalashtirish turining belgilariga quyidagilar kiradi: - zamon (vaqt) ko’lami (qisqa muddatli, o’rtacha muddatli, uzoq muddatli rejalashtirish); - funksional bo’lim (ishlab chiqarishni, sotishni, saqlashni, ta’minotni, moliyani, investitsiyani rejalashtirish); - boshqaruv iyeraraxiyasi (rahbariyat iyerarxiyasi); - rejalash iyeraraxiyasi (strategik, ya’ni oliy; taktik, ya’ni o’rta; operativ, ya’ni past darajadagi rejalashtirish). Agar rejalashtirish jarayonini boshdan oyoq ko’rib chiqilsa, unda ayrim bosqichlarni ajratish mumkin. Ularga quyidagilar kiradi: - maqsadlarni ifodalash, ya’ni ishlab chiqish; - muammolarni qo’yish; - muqobil variantlarni izlash va tanlash; - taxmin qilish; - baholash va qarorlar qabul qilish. Sanoatni rejalashtirishdan ko’zlangan oliy maqsad sanoat ishlab chiqarishining faoliyati asosida avvaldan fikran o’ylangan bo’lg’usi natijani aniqlash va bu natijaga erishish uchun tegishli chora-tadbirlarni belgilashdan iborat bo’ladi. Shu sababli rejalashtirish jarayonining birinchi bosqichi maqsadlarni ifoodalashdan iborat bo’ladi. Maqsadlarni ifodalashning alohida vazifalari quyidagilardan iborat: maqsadlarni izlash, maqsadlarni aniqlash, maqsadlarni tarkiblash; maqsadlarni amalga oshirish, maqsadlarni tanlash.

Ushbu nazariyadan kelib chiqib, sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirishning asosiy vazifalarini quyidagicha izohlash mumkin: - eng avvalo, maqsadni qo’yish; - sanoat ishlab chiqarishining xilma-xil faoliyatini, ayniqsa iqtisodiyot va aholi uchun zarur bo’lgan yuqori sifatli, raqobatbardosh mahsulotlar tayyorlashning ijtimoy-iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligini asoslab berish; - zaruriy moddiy-texnik bazani shakllantirish; - moliyalash manbalarini aniqlash va ijobiy pirovard natijaga erishish. Mustaqillik yillarida rejalashtirish sohasida bir qator ishlar amalga oshirildi. Lekin shuni aytish kerakki, iqtisodiyotning rejali, mutanosib rivojlanish qonuniyati talablariga to’la javob beradigan darajaga erishilgani yo’q. Yaqin o’tmishda rejalashtirishda bir talay xatolarga yo’l qo’yilganini, murakkab xo’jalik muammolarini hal etishga o’ylamay-netmay tavakkalchilik bilan qaralganligini hamma yaxshi biladi. Milliy iqtisodiyot va uning yetakchi tarmog’i bo’lgan sanoat ishlab chiqarishning uzoq davrga mo’ljallangan rivojini belgilash uchun boshqaruvning eng muhim funksiyalaridan biri bo’lgan prognozlash alohida e’tibor berishni talab qiladi. Shu munosabat bilan bu kategoriyaning mohiyati va ahamiyati, mazmuni va turlari, usullari va vazifalarini yaxshi bilish kerak. Eng avvalo, shuni qayd etish kerakki, ijtimoiy hayot kelajakni oldindan ko’rishsiz va uning istiqbolini bashorat qilmasdan mumkin emas. Shu sababli keyingi vaqtda bashorat qilish iqtisodiyotning optimal faoliyat ko’rsatishining eng zaruriy shartiga aylanmoqda. Istiqbolni boshqaruvning juda murakkab jarayonida bashorat qilish ishlab chiqarishning ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyot yo’llarini oldindan ko’rish vazifasini bajaradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bashorat qilish jamiyat rivoji, shu jumladan, moddiy ishlab chiqarishning eng muhim sohasi bo’lgan sanoat rivojining kelajakda amalga oshishi mumkin bo’lgan maqsadlarini va ularga erishishni ta’minlovchi iqtisodiy resurslarni aniqlash, iqtisodiy va texnikaviy siyosatning uzoq va o’rta

muddatli yo’nalishlarining eng ehtimolga yaqin iqtisodiy samarali variantlarini qidirib topish uchun zarur. Prognoz, ya’ni bashorat deganda real obyektning kelajakda bo’lishi mumkin bo’lgan ahvoli, uni amalga oshirishning alternativ, ya’ni muqobil (mumkin bo’lgan qarama-qarshi ikki holdan birini tanlab olish zarurati) yo’llarini va muddati to’g’risidagi ilmiy jihatdan asoslangan mulohaza tushuniladi. Qisqacha qilib aytganda, oldindan qilingan xulosadir. Prognozlash, ya’ni bashorat qilish deganda kelajakni ko’rish, mo’ljal qilish va oldindan aytib berish jarayoni tushuniladi. Faqat mavjud dalillar, ma’lumotlar va aniq raqamlar asosida voqea yoki hodisaning qanday bo’lishi, rivojlanishi va oqibatini oldindan aytib berish, ya’ni bashorat qilish mumkin. Bashorat qilishning bir qancha yo’llari mavjud bo’lib, ulardan eng asosiylariga iqtisodiy va ijtimoiy bashorat qilish kiradi. Ularni bir-biridan shartli ajratish mumkin, chunki bashorat qilishning maqsadi va vazifasi bir hodisa yoki voqeaning ham iqtisodiy, ham ijtimoiy jihatlari bilan bog’liq, bir tanganing ikki tomonidir. Bashorat qilishning maqsadi real obyektning kelajakda fikran o’ylangan natijasini ta’minlashdan iborat. Hodisa va voqealar fikriy modelining natijasiga erishish. Bashorat qilishning vazifasi esa bu jarayonning oldida turgan maqsadga erishish uchun bir qator ishlarni bajarishdan iborat. 2. Rejalashtirish tamoyillari va usullari Rejalashtirish nazariyasida xo’jalikka rahbarlik qilishning ma’lum fundamental qoidalari, ya’ni tamoyillari masalasi alohida o’rin egallaydi. Bozor munosabatlari sharoitida bunday tamoyillar jumlasiga quyidagilar kiradi: 1. Ilmiylik tamoyili; 2. Rejalarni ma’lum maqsadga yo’naltirish tamoyili; 3. Mutanosiblik va balanslilik tamoyili; 4. Komplekslik tamoyili;

5. Uzluksizlik tamoyili; 6. Barqarorlik tamoyili; 7. Tarmoq va hududiy rivojlanishning uyg’unligi; 8. Iqtisodiyot va uning tarmoqlari hamda korxona (firma)lar rivojlanishining uzviy birligini hisobga olish tamoyili. Sanoat va uning tarmoqlari, korxonalari, tashkilotlari faoliyatlarini rejalashtirganda yuqoridagi tamoyillarga to’la amal qilinsa topshiriq-larni muvaffaqiyatli bajarish mumkin, iqtisodiy o’sish kuchayadi va ishlab chiqarish samaradorligi albatta, ko’tariladi. Yuqorida keltirilgan tamoyillarni amalga oshirish uchun bir qator usullardan, ya’ni balans, maqsadli, normativ, statistik- iqtisodiy, ko’p variantli, iqtisodiy-matematik matritsa usullaridan foydalaniladi. Balans usuli rejalashtirishning bosh usuli hisoblanadi. Faqat balans usuligina asosiy proporsiyalarni belgilash, resurslarning jamiyat ehtiyojlariga muvofiqligini aniqlash, rejalarni real va natijali qilish imkonini yaratadi. Balanslardan istiqbol va joriy rejalarning barcha bo’limlarini ishlab chiqishda foydalaniladi. Sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirishda balans usulidan keng foydalaniladi, chunki u iqtisodiyotning yetakchi tarmog’i bo’lgan sohalarini muayyan sharoitda aniq vaqt va ma’lum fazoda yaxlit holda, bir biriga bog’liq texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar yordamida aks ettira oladi. Balanslar ishlab chiqarishning ko’lami va dinamikasi, uning tarkibi va tuzilmasi hamda samaradorligi to’g’risidagi ma’lumotlarni mujassamlashtiradi. Ularda sanoat tarmog’i va boshqa milliy iqtiso- diyot tarmoqlarining o’zaro munosabatlarini ko’rish mumkin. Rejalashtirishda balanslarning qiymat, natura-qiymat, moddiy, mehnat va moliyaviy turlaridan keng foydalaniladi. An’anaviy qiymat balanslari qatoriga: yalpi ijtimoiy mahsulot balansi, milliy daromad balansi, asosiy fondlar balansi, tovar oboroti va resurslar balansi, tashqi savdo va to’lov balanslari kiritiladi. Balanslarning eng muhimlaridan biri moddiy balans bo’lib, u mahsulotlarning eng muhim to’plamini qamrab oladi. Balanslarni ishlab chiqish katta bilim va ilm, tajriba, ijobiy yondashuvlar talab qiluvchi murakkab ishdir.

Rejalashtirish amaliyotida natura yoki moddiy balanslarning quyidagi uch turidan: • mehnat qurollarining balanslari; • mehnat buyumlarining balanslari; • xalq iste’moli buyumlarining balanslaridan foydalanish mumkin. Moddiy balanslar ma’lum sxemalar bo’yicha ishlab chiqilib, unda, bir tomondan, mahsulot resurslari, ikkinchi tomondan, uning ayrim qismlari bo’yicha taqsimlanishi ko’rsatiladi (3-chizmaga qarang). 3-chizma. Moddiy balansning taxminiy chizmasi 2 Resurslar Resurslarning taqsimoti 1. Rejalashtirish davri boshiga qoldiq. 1. Ishlab chiqarish ekspluatatsiya iste’moli – 2. Ishlab chiqarish hajmi 3. Import 4. Davlat rezervlaridan tushum kelib tushishi 5. Boshqa tushimlar 2. Kapital qurilish ehtiyojlari 3. Bozor fondlari 4. Eksport 5. Davlat resurslarini to’ldirish 6. Rejalashtirilayotgan davr oxiriga mahsulot qoldig’i JAMI JAMI Balanslarning yana bir eng muhim turi – bu mehnat balanslaridir. Bunday balanslarda mavjud mehnat resurslari va ulardan foydalanish yo’nalishlari aks ettiriladi. Mehnat balanslariga mehnat resurslarining yig’ma balansi, tarmoqlar va hududlar bo’yicha ishchi kuchi balansi va h.k.lar kiritiladi. Korxona (firma)larda ishlab chiqarish quvvati balansi tuzilib, unda korxonaning ishlab chiqarish imkoniyati, uning tarkibidagi nomutanosibliklar mavjudligi, ishlab chiqarish quvvatini kengaytirish uchun zarur bo’lgan kapital qo’yilmalar aniqlanadi. 2 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.73.

Rejani texnik-iqtisodiy jihatdan asoslashning eng muhim asoslaridan biri bu normativ usuldir. Rejalashtirish jarayonida iqtisodiy normativlarning roli beqiyos. Ular yordamida rejalashtirilayotgan davr sharoitlarini (mahsulot berish topshiriqlari, narx, foydadan budjetga ajratma, ish haqi fondlarini tashkil etish normativlarini) oldindan bilgan holda korxonalar jamoalari ishlab chiqarishni o’stirishning yuksakroq sur’atlarini, uning samaradorligini ancha oshirishni ta’minlaydigan rejalarni ijodiy tarzda, barcha imkoniyatlarni oshkora qilishdan cho’chimasdan tuza oladilar. Normativ usulning mohiyati shundan iboratki, unda reja ko’rsatkichlari rejali norma asosida aniqlanadi. Bu usul yordami bilan ishlab chiqarishdagi ilg’or tajribalarni umumlashtirishning barcha bo’g’inlaridagi balanslari (mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilish, ishchi kuchi, moddiy va moliyaviy balanslari)dan keng foydalanishni nazarda tutadi. Rejalashtirishda norma va normativlarning uch guruhi: iqtisodiy, ijtimoiy va texnologik guruhlaridan foydalaniladi. Iqtisodiy normativlar resurslardan foydalanish samaradorligining mumkin bo’lgan eng past miqdorini ifodalaydi. Masalan, rejalashtirish va prognozlashda kapital mablag’lardan foydalanishning normativ koeffitsiyenti ( Yen ) ko’rsatkichidan keng foydalaniladi. Faraz qilaylik, rejalashtirishda uning miqdori Yen = 0,15 kesimida belgilanadi. Bu milliy iqtisodiyot rivojiga sarflangan mablag’larning har bir so’mi 15 tiyin bilan qaytishi kerak. Shunday bo’lsa, sarflangan kapital mablag’ taxminan 7 yilda o’zini to’la qoplaydi. Agarda u har yili 15 tiyindan kam tejam keltirsa, kapital qo’yilmalar (investitsiyalar) samarasiz foydalanilganligini anglatadi. Ijtimoiy normativlar jamiyat va uning a’zolari ehtiyojlari muayyan davrga qondirilishining mumkin bo’lgan darajasini, insonning tevarakatrofdagi muhit bilan o’zaro aloqasi xarakterini belgilaydi. Ayrim mahsulot turlarining bir kishi tomonidan iste’mol qilinishi normasi ijtimoiy normativlar namunasidir. Masalan, bir kishining bir yilda oyoq kiyimiga bo’lgan iste’mol normasi 3,3 juft hajmida belgilangan.

Texnologik normativlar chiqarilayotgan mahsulot birligiga resurslarining solishtirma sarfi miqdorini ifodalaydi. Masalan, 1kVt soat elektroenergiya ishlab chiqarishga sarflanayotgan yonilg’i normasi, xom paxtadan paxta tolasini chiqarish normasi. 3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida rejalar tizimi Ma’lumki, milliy iqtisodiyot, jumladan, sanoat iqtisodiyotini rivojlantirish uchun aniq topshiriqlar, ya’ni xo’jalik vazifalari va amaliy chora-tadbirlar belgilanadi. Ular reja shaklida namoyon bo’ladi. Reja – bu davlat ijtimoiy–iqtisodiy siyosatini, jamoa va shaxs o’z ishlarini amalga oshirishning asosiy vositasi hisoblanadi. Shu sababli reja va rejalashtirish masalasiga alohida e’tibor beriladi va ularning mohiyati, ahamiyati, mazmuni va vazifalarini chuqur bilish zarurati yuzaga keladi. Reja – bu biror ish, dastur, tadbir va shu kabilarni amalga oshirishning oldindan belgilangan tartibi, loyihasi. Ko’pincha uni topshiriq deb ham ataydilar. Ishlab chiqarish rejasi har xil bo’lishi mumkin. Masalan, ijtimoiy ishlab chiqarish rejasi yoki yagona iqtisodiy kompleksining, ya’ni mamlakat iqtisodiyoti rejasi, milliy iqtisodiyot va uning real tarmog’i rejasi (sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport va h.k.lar rejasi). Rejaning bir qancha shakllari mavjud: • vaqti va muddatiga qarab har qanday reja soatlik, kunlik, haftalik, o’n kunlik, bir oylik, bir kvartallik, bir yillik va bir necha yillik bo’lishi mumkin. • rejalashtirishning maqsadi va vazifasiga ko’ra reja ikki turga: operativ reja va texnik-iqtisodiy rejaga bo’linadi. Bu rejaning ikkinchi turi o’z navbatida ikki shaklda, ya’ni joriy (taktik) reja va istiqbolli (strategik) reja shakllarida bo’ladi. Reja tuzish va uni ro’yobga chiqarish, ya’ni reja bajarilishini tashkil etish va nazorat qilish jarayoni “Rejalashtirish“ deb ataladi. “Rejalashtirish“ atamasi haqida so’z yuritilganida shuni ta’kidlash joizki, turli ilmiy asarlar, darslik va o’quv qo’llanmalar, ensiklopediya va lug’atlarda turlicha ta’riflar berilgan va ular o’zbek tiliga tarjima qilingan. Lekin O’zbekiston SSR

ensiklopediyasida “Reja“ va “Rejalashtirish“ terminlari umuman keltirilmagan, uning o’rniga “Plan“ va “Planlashtirish“ terminlari ishlatilgan. Mustaqillik, istiqlol va ular tufayli yuzaga kelgan keskin o’zgarishlar bu kategoriyaning mohiyati, ahamiyati, mazmuni, maqsadi va vazifalarini tubdan tadqiq qilishni talab etadi. Ayniqsa markazlashgan rejalashtirishning tubdan o’zgarganligi va tarmoqlar, korxonalar katta erkinlik olganliklari muammolari o’z yechimini topishi kerak. Bozor va rejalashtirish bir birini taqozo etadi va ularni bir biridan ajratib bo’lmaydi. Bu yerda shuni aytish kerakki, mustaqillikning birinchi yillarida “Reja“ va “Rejalashtirish“ so’zlaridan qo’rqa boshlagan edik. Buni anglagan Respublika Prezidenti 1995 yil yakunlari va 1996 yil vazifalariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisida taajublanib shunday degan edi: “Xorijiy mamlakatlarda, agar fermer foyda olishga ishonmasa, unda umuman ishga qo’l urmaydi. Bizda- chi? Hech kim iqtisodiy tahlil bilan shug’ullanmaydi, hech kim yil boshida hisob qilmaydi. Bundan ko’rinib turibdiki, yil boshida rejalar aniqlanmaydi. Reja va rejalashtirish ma’lum ko’rsatkichlar tizimi, ya’ni topshiriqlar majmui tariqasida aks ettiriladi. Ular rejaning asosiy g’oyasi, maqsadi va vazifalarini ifodalaydi hamda natijalarini tavsiflaydi. Ko’rsatkichlar yordamida bir qator funksiyalarni baholash, hisob-kitob qilish va topshiriqlarning mutanosibligini ta’minlash mumkin. Reja tuzish jarayonida qo’llaniladigan barcha ko’rsatkichlarning belgilanish tartibi, ishlab chiqarish xodimlarining xo’jalik faoliyatida qo’llanish miqyosi va vazifasiga qarab guruhlarga ajratilishi mumkin. Belgilanish tartibiga ko’ra ular tasdiqlanadigan va hisoblanadigan ko’rsatkichlarga bo’linadi. Tasdiqlanadigan ko’rsatkichlar yuqori tashkilot tomonidan belgilanadi va tasdiqlanadi. Hisoblanadigan ko’rsatkichlar esa boshqarishning ma’lum bo’g’ini tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. Qo’llanish miqyosiga binoan ko’rsatkichlar umumiy va differensiyalashgan turlarga bo’linadi. Umumiy ko’rsatkichlar sanoat tarmog’ining barcha

bo’g’inlariga taalluqli bo’lib, ular iqtisodiyot va uning tarmoqlari bo’yicha ko’rsatkichlarni o’zaro taqqoslashni ta’minlash maqsadida belgilanadi. Differensiyalashgan ko’rsatkichlar ham sanoatda amalga oshiriladigan ko’pgina jarayonlarni aniq ifodalashga yordam berib, ularni takomillashtirishga olib keladi. Ishlab chiqarishning xo’jalik faoliyatidagi vazifasiga qarab, reja ko’rsatkichlarini miqdor va sifat ko’rsatkichlariga ajratish mumkin. Miqdor ko’rsatkichlari ishlab chiqarish hajmi, ish haqi fondi, xomashyoga bo’lgan ehtiyojlardan iborat. Sifat ko’rsatkichlari moddiy resurslar va ishchi kuchidan foydalanish darajasini ifodalaydi. Sifat ko’rsatkichlari o’z navbatida sintetik va texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarga bo’linadi. Sintetik ko’rsatkichlar (masalan, mehnat unumdorligi, mahsulot sifati, mahsulot birligining tannarxi, foyda yoki daromad) korxona faoliyatini har tomonlama aks ettiradi. Texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar esa ayrim ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish darajasini ifodalaydi. Masalan, uskunalardan foydalanish, mahsulot birligiga sarflanadigan xomashyo, yoqilg’i va elektr energiya, ko’p mehnat talab etadigan jarayonlarni mexanizatsiyalash, eng mukammallashgan texnologik jarayonlarni qo’llash shular jumlasidandir. Ko’rsatkichlar rejalashtirish tajribasida eng ko’p ishlatiladigan, belgilanadigan va hisoblanadigan, umumiy va xususiy, miqdoriy va sifat ko’rsatkichlaridan iborat bo’lishi mumkin. Natura ko’rsatkichlar ishlab chiqarishning moddiy buyum nisbatlarini, mahsulotni tayyorlovchi va iste’mol etuvchilar orasidagi aloqalarni belgilab, unda mahsulotning turlari yoki ish hajmining o’lchov birliklari (dona, metr, tonna va hokazolar) ifodalanadi. Tovar-pul munosabatlari sharoitida qiymat ko’rsatkichlari alohida o’rin egallaydi. Bu ko’rsatkichlar ishlab chiqarishning hajmini, sarflarini va moliyaviy natijalarini aniqlashda keng qo’llaniladi. O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlash yo’llaridan biri – sanoatni yuqori sur’atlar bilan rivojlantirishdir. Bunga erishish

uchun, dastavval, uning ahvolini va imkoniyatlarini bilish lozim. Buning uchun har xil ko’rsatkichlardan foydalanish kerak bo’ladi. Bir tomondan, qo’llaniladigan ko’rsatkichlar sanoatning umumiy taraqqiyotini ifoda etsa, ikkinchidan, sanoatning o’zining shart-sharoitlarini ifodalovchi ko’rsatkichlar ham mavjud bo’lishi mumkin. Bunday ko’rsatkichlarga asoslanib sanoatning texnikaviy, iqtisodiy va ijtimoiy shart-sharoitlari aniqlanadi. Sanoat taraqqiyotini ifodalaydigan ko’rsatkichlar sanoat tarmoqlarining korxonalar tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotning hajmini natural yoki kompleks o’lchov birligida, qiymat birligida ifoda etadigan ko’rsatkichlaridir. Sanoat mahsulotlarining hajmini aniqlashda qo’llaniladigan kompleks natural birliklar bo’lib kilovatt-soat, tonna, kubometr, kvadratmetr, dekalitr, dona va boshqalar hisoblanadi. Bu o’lchovlarga tayangan holda ishlab chiqariladigan sanoat mahsulotlarining miqdorini aniqlash mumkin. Masalan, O’zbekistonda 2001 yilda 47,9 mlrd. kilovatt-soat elektr energiya, 7,3 mln. tonna neft, 57,4 mlrd. kubmetr gaz, 428,3 mln. kvadrat metr gazlama va 38,2 mln. dona trikotaj kiyimlari ishlab chiqarish mo’ljallangan edi. Sanoat mahsulotlarining natural yoki kompleks o’lchov birliklari orqali barcha sanoat tarmoqlarining rivojlanishini qiyoslab bo’lmaydi, chunki bir tarmoqning mahsuloti kilovatt-soatda o’lchansa, ikkinchisiniki tonnada, uchinchisiniki esa kubmetrda o’lchanadi va h.k. Shuning uchun barcha sanoat tamoqlarining ishlab chiqaradigan mahsulotlarini va bajaradigan ishlarini hisoblashda yagona o’lchov birligi bo’lishi lozim. Bu o’lchov birligi har tomonlama bo’lishi kerak. Bunday vazifalarni qiymat ko’rsatkichlari bajaradi. Qiymat ko’rsatkichlari baholar yordamida sanoatning umumiy rivojlanishini, o’sish sur’atlari va uning tarkibini aniqlashga imkoniyat yaratadi. Qiymat ko’rsatkichlarini ishlatishning yana bir afzal tomoni borki, bu har xil tarmoqlar ish faoliyatini bir-biriga taqqoslash imkoniyatini yaratib beradi.

Hozirgi davrda sanoat rejasini tuzishda qo’llaniladigan qiymat ko’rsatkichlari quyidagilardan iborat: yalpi ichki mahsulot, tovar mahsuloti, realizatsiya qilingan mahsulot, normativ sof mahsulot, sof mahsulot. Sanoat tarmoqlarida ishlab chiqariladigan mahsulotlar uchta katta guruhga bo’linadi: mehnat buyumlari, mehnat qurollari va xalq iste’mol mollari. Mehnat buyumlariga xomashyo, materiallar, yoqilg’i, elektroenergiya va boshqa ishlab chiqarishda qo’llaniladigan buyumlar kiradi. Bu buyumlar sanoatni yuqori sur’atlar bilan va samarali rivojlantirish uchun ko’p miqdorda talab qilinadi. Rejalashtirish qanchalik mukammal bo’lsa, taraqqiyot shunchalik muvaffaqiyatli bo’ladi. 4.Ishlab chiqarish rejasini tuzib chiqish va tasdiqlashni tashkil etish Namunali metodikaga ko’ra sanoat tarmog’ining joriy va istiqbolli rejasi quyidagi qismlardan iborat: 1. Mahsulot ishlab chiqarish va uni realizatsiya qilish. Bu belgilangan turdagi mahsulotni ishlab chiqarish va uni realizatsiya qilish hamda iste’molchilar bilan uzoq davom etadigan xo’jalik aloqalari asosida mahsulot ishlab chiqarish va uning eksportga mo’ljallangan hajmini ifodalaydi. 2. Fan-texnika taraqqiyotini, ishlab chiqarish va boshqarishni takomillashtirish. Bu bo’limda texnika va texnologiya hamda boshqarishni takomillashtirish tadbirlari belgilanadi. 3. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi. Bunda ishlab chiqarish samaradorligini ifodalovchi, jumladan, ish vaqti, asosiy va aylanma mablag’lar, moddiy resurslar va kapital mablag’lardan foydalanishga doir ko’rsatkichlar rejalashtiriladi. 4. Norma va normativlar. Ular rejani asoslash va ishlab chiqarish rezervlarini harakatga keltirish uchun zarur bo’lgan norma va normativlarni yaratish hamda tizimga solish masalalarini o’z ichiga oladi.

5. Kapital qurilish bo’limida ishlab chiqarish quvvatlari va boshqa asosiy fondlarni takomillashtirish hamda turar joy va boshqa qurilish obyektlarini yaratish bo’yicha ko’rsatkichlar nazarda tutiladi. 6. Asosiy moddiy resurslarga bo’lgan ehtiyoj. Bunda birlashma (korxona)ning asosiy materiallarga bo’lgan ehtiyoji aniqlanadi, ularni sotib olish tartibi belgilanadi, ichki rezervlarni safarbar etish yo’llari mo’ljallanadi. 7. Mehnat va ish haqi bo’limida mehnat unumdorligini oshirish ko’zda tutiladi, ishlovchilarning soni, ish haqi fondining miqdori belgilanadi, ishchilarga bo’lgan ehtiyoj va kadrlarni tayyorlash hamda qayta tayyorlash ko’rsatkichlari aniqlanadi. 8. Tannarx, foyda va ishlab chiqarish rentabelligi. Bu bo’limda realizatsiya qilinadigan mahsulotlarning tannarxi, foyda va rentabellik darajasi rejalashtiriladi. 9. Iqtisodiy rag’batlantirish fondlari. Bu yerda barcha rag’batlantirish manbaalari va ulardan keng foydalanishning aniq yo’nalishlari belgilanadi. 10. Moliya rejasi. Bu bo’limda moliyaviy mablag’lar, daromadlar, xarajatlar va ajratmalar, budjetga to’lovlar, budjetdan olinadigan mablag’lar aniqlanadi. 11. Ijtimoiy rivojlanish rejasi. Bu o’z tarkibiga xodimlarning ijtimoiy faolligini oshirish, ularning bilim va ilmiy darajasini, ishlab chiqarish malakasini ko’tarish, jamoa a’zolarining turar joyi, maishiy hamda madaniy sharoitlarini yaxshilash kabi tadbirlarni mo’ljallaydi. 12. Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan foydalanish. Bu bo’limda tabiatni muhofaza qilishning ijtimoiy va iqtisodiy qirralari, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va boshqa ekologik tadbirlar belgilanadi. Hozirgi paytda gap ma’muriy buyruqbozlik tizimi davridagi rejalashtirish to’g’risida emas, balki bozor iqtisodiyotiga mos keladigan reja va rejalashtirish to’g’risida borishi kerak. Gap asosan u yoki bu soha (tarmoq), korxona (firma)ning o’z fikri, g’oyasini amalga oshirish va shu asosda foyda (daromad) olishga yo’naltirilgan rejali tashkil etilgan tadbirlar, harakatlar tizimidan iborat bo’lgan Biznes-reja haqida bo’lishi kerak.

Biznes-reja zamonaviy ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishning muhim vositasidir. Shu sababli uning mohiyatini, ahamiyatini, mazmunini chuqur anglash zarur. Bu masala haqida gap borganda eng avvalo, biznes-reja nima uchun kerak? – degan savol tug’iladi. Bunday reja eng avvalo, bankir hamda investorlarga zarur. Chunki korxona (firma) o’z loyihasini amalga oshirish uchun ulardan pul mablag’larini so’raydi. Ikkinchidan, biznes-reja korxona (firma) xodimlari uchun kerak. Ular o’zlarining maqsad, vazifalarini, istiqbolni bilishlari zarur. Uchinchidan, eng asosiysi ishbilarmon, tadbirkor, korxona (firma) rahbari o’z g’oyalarini, ularning to’g’ri va realligini bilishi kerak. Biznes–rejani tuzishda rahbarning shaxsiy ishtiroki juda zarurdir, shuning uchun ham ko’pgina xorijiy mamlakatlar banklari, investorlar va boshqa muassasalar agar biznes – rejani boshdan oyoq chetdan, maslahatchi orqali ishlab chiqilib, rahbar unga faqat imzo chekkani ma’lum bo’lib qolgan taqdirda loyihaga mablag’ berishdan bosh tortadilar. Bunday reja, odatda, talabgorsiz qoladi. Biznes-rejada quyidagi narsalar yoritiladigan bo’limlar bo’ladi: • biznesning maqsadi va asosiy g’oyasi; • korxona (firma) ishlab chiqaradigan mahsulot (xizmat)ning o’ziga xos xususiyati va ular bilan bozor ehtiyojini qondirish; • ayrim bozor segmentlarida firmaning xulq-atvori, strategiyasini belgilash; • tashkiliy qoida hamda ishlab chiqarish tarkibiy tuzilishini belgilash (aniqlash); • ishning moliyaviy loyihasini shakllantirish (shu jumladan, moliyalashtirish strategiyasi va investitsiyalash bo’yicha takliflar); • firmaning rivojlanish istiqbollari bo’limlari. Biznes-rejani tuzib chiqish jarayonida quyidagilarga erishamiz: birinchidan , o’zimiz boshlayotgan ishni puxta bilishga erishamiz; ikkinchidan , xarajatlarni bilamiz, korxonani yaxshi boshqarishga erishamiz; uchinchidan , o’z g’oyamizni boshqariluvchiga tez yetkazamiz va moliyaviy faoliyatimizni reja asosida olib borishga erishamiz.

Biznes-reja juda ko’p bo’limlardan iborat: 1. Rezyume (xulosa). 2. Korxona (firma) haqidagi ma’lumotlar. 3. Tovar (mahsulot yoki xizmat) turlari. 4. Sotuv bozori. 5. Marketing strategiyasi. 6. Ishlab chiqarish dasturi. 7. Ishlab chiqarishni tashkil etish. 8. Korxonaning tashkiliy-reja shakli. 9. Moliyaviy reja. 10. Loyihaning rentabelligi (foydaliligi, samaradorligi, natijaliligi). 5. Rejalashtirishni takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari Davlatning iqtisodiy strategiyasida boshqaruv va uning eng muhim funksiyasi bo’lgan rejalashtirishni takomillashtirish alohida o’rin egallaydi. Chunki u rejalashtirishning barcha darajalari va sohalarida qonuniy jarayon hisoblanadi. Bu esa jamiyatda ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarining taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lgan vazifalar bilan belgilanadi. Sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirishni takomillashtirish sohasida eng avvalo, quyidagi vazifalarni hal etish lozim: • rejalashtirishning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tezlatishga, sanoatning ilg’or tarkibini shakllantirishga, uni balansli va mutanosib rivojlantirishga, ishlab chiqarishning iqtisodiy va ijtimoiy hamda ilmiy va texnikaviy salohiyatdan samarali foydalanishga ta’sirini kuchaytirish; • fan-texnika taraqqiyotini jadal va uzluksiz amalga oshirishni oqilona bashorat qilishga erishish; • bashorat qilish bilan istiqbolli va joriy rejalashtirish o’rtasidagi aloqalarni mustahkamlash. Bu vazifalarni amalga oshirish texnologiyalaridan keng foydalanish;

• reja ko’rsatkichlar tizimini takomillashtirish, ularni pirovard natijalar sari yo’naltirishni kuchaytirish hamda mehnat, moddiy, moliya resurslaridan foydalanish samaradorligini, mahsulotning sifati va uni yangilash miqyoslarini aks ettiradigan ko’rsatkichlardan keng foydalanish. Galdagi eng muhim vazifalardan biri rejalashtirishning ilmiy saviyasini, darajasini oshirishdir. Rejalar ilmiy tarzda tuzib chiqilishi, iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan asoslab berilgan va to’la-to’kis balanslashtirilgan bo’lishi kerak. Aniqroq qilib aytganda, milliy iqtisodiyot, jumladan, sanoat rejalarida ko’zda tutilgan ishlab chiqarishni o’stirish, yalpi ichki mahsulotni ko’paytirish sur’atlari va asosiy mutanosibliklar optimal bo’lishi, ya’ni mavjud imkoniyatlardan yangi jamiyatning obyektiv iqtisodiy qonunlariga muvofiq ravishda eng yaxshi, eng samarali foydalanishni ta’min etish kerak. Hozirgi jadallashgan fan-texnika taraqqiyoti sharoitida rejalashtirishning eng muhim vazifalaridan biri ilm va texnikaning so’nggi yutuqlarini sanoat orqali tez sur’atlarda o’zlashtirib olishni rejalarda, ayniqsa, istiqbolli rejalarda ko’zda tutishdan iborat. Istiqbolli rejalarning rolini oshirish rejalashtirish uchun ilmiy va amaliy jihatdan asoslangan normativlar sistemasini vujudga keltirishni talab etadi. Shundagina rejalashtirishda tavakkalchilik yuz berishining oldini olish hamda ishlab chiqarishning natijaliligini yuqori darajaga ko’tarish bo’yicha imkoniyatlarni ishga solish mumkin bo’ladi. Ishlab chiqarishni rivojlantirishni shunday rejalashtirish kerakki, natijada mahsulot ishlab chiqarish ko’paya borsin, mehnat unumdorligi borgan sari ko’tarilsin, mahsulotning tannarxi pasaysin, korxona foydasi oshib borsin. Xo’sh, buning uchun nimalar qilish kerak? Buning uchun eng avvalo, investitsiyalardan, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan oqilona va samarali foydalanmoq kerak. Rejalashtirishni yanada takomillashtirish uchun bu jarayon bilan shug’ullanadigan idoralarni iste’dodli va iqtidorli, bilimdon, obro’li, o’z ishining ko’zini biladigan kadrlar bilan mustahkamlash kerak. Faqat shunday mutaxassislargina bu sohadagi o’zboshimchaliklar va subyektivizmga batamom barham berishi mumkin bo’ladi.

Reja tuzish ishning bir qismigina xolos. Uning bajarilishi va oshirib bajarilishi har bir rahbar va xodimning aql zakovati, tashabbuskorligi va fidokorona mehnatiga bog’liqdir. Agarda jamoa va uning har bir xodimi o’z vazifalarini muntazam, bekami-ko’st bajarib borsa belgilangan rejalar albatta, muvaffaqqiyatli bajariladi.

Qisqacha xulosalar 1. Sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirish boshqaruv tizimining ajralmas qismidir. U yordamida milliy iqtisodiyotning eng muhim tarmog’i – sanoatning rivojlanishiga taalluqli bo’lgan ko’rsatkichlar muayyan vaqtga belgilanadi. 2. Rejalashtirish o’zining tegishli tamoyil va usullariga ega va ular iqtisodiyot nazariyasida alohida o’rin tutadi. 3. Sanoat ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun aniq topshiriqlar berilishi kerak va ular reja shaklida aks etadi. Sanoat rejasi 12 bo’limdan iborat. 4. Sanoat rejasini tuzish eng murakkab ishlardan biri hisoblanadi. Chunki bunda taraqqiyotning barcha tomonlarini oldindan ko’rish, ya’ni bashorat qilish hamda bu taraqqiyotni ta’minlovchi iqtisodiy va texnik salohiyatning samarali variantlarini qidirib topish kerak bo’ladi. 5. Mustaqillik yillarida rejalashtirishni takomillashtirish borasida anchagina ishlar amalga oshirildi. Lekin iqtisodiyotni, jumladan, sanoatning rejali, mutanosib rivojlanishining bir qator muammolari hali o’z yechimini topgani yo’q. Shu sababli bu sohada ilmiy-tadqiqot ishlarini kuchaytirish va demokratik davlat, bozor iqtisodiyotining talablariga javob beradigan rejalashtirishni yaratish zarur.

O’z-o’zini nazorat qilishga oid savollar 1. Reja va rejalashtirishning tavsifi, maqsadi va vazifalari. 2. Rejalashtirishning bozor iqtisodiyotiga mos tamoyillari va usullari. 3. Rejalar tizimi va uning bozor munosabatlariga mosligi. 4. Sanoat ishlab chiqarish rejasining bo’limlari va ko’rsatkichlari. 5. Biznes-reja va uni tuzish usullari. 6. Rejalashtirishni takomillashtirish yo’llari.

ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги 07.02.2017 йилдаги ПФ-4947-сон Фармони 2. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. –Т.: Ўзбекистон, 2017. 488-б. 3. Мирзиёев Ш.М.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга мурожаатномиси. // Халқ сўзи. 2017 йил 23 декабрь. 4. Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – 220 бет. 5. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1 жилд. – Т.: «Давлат илмий нашриёти», 2000. – 288 бет 6. Тўхлиев Н. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти .– Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1998. – 240 бет. 7. Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаштириш самарадорлигини ошириш.- Т.: ТошДТУ, 2013.-124 б. 8. Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет. 9. Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет.

Похожие

Sanoat ishlab chiqarishini joylashtirish

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini rejalashtirish

Chakana tovar aylanishini prognozlash va rejalashtirish

Bozor iqtisodiyoti sharoitida prognozlash va rejalashtirish

Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasini rivojlanishini prognozlash