Bozor iqtisodiyoti sharoitida prognozlash va rejalashtirish - Экономика - Рефераты

Bozor iqtisodiyoti sharoitida prognozlash va rejalashtirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

116.5 KB

Bozor iqtisodiyoti sharoitida prognozlash va rejalashtirish Reja: 1.Prognozlash va rejalashtirishni mohiyati, maqsadi, vazifalari va ahamiyati. 2. Rejalashtirishni qoidalari (prinsiplari). 3. Prognozlash va rejalashtirishga qo`yiladigan umumiy talablar. 4. Prognozlash va rejalashtirish turlari va bosqichlari. 5. Prognozlash va rejalashtirish usullari hamda ko`rsatkichlari 1

Prognozlash va rejalashtirishni mohiyati, maqsadi, vazifalari va ahamiyati Bozor iqtisodiyoti shakllanishi sharoitida iqtisodiy fanlarning vazifalaridan biri rejalashtirish munosabatlarini to`g`ri va ilmiy asoslashdan iboratdir. Iqtisodiyot fanining asoschilaridan biri qadimgi grek faylasufi Aristotelning aytishicha, har qanday ne`mat yaratish har joyda, har tomonlama ikki xil shartga bog`liq, ya`ni, birinchisi, har qanday faoliyatni kelajak maqsadini to`g`ri aniqlab olish, ikkinchidan, maqsadga erishishga munosib vositalarini topishdan iboratdir. Ushbu iboralardan kelib chiqadiki, tarixan insoniyat o`z faoliyatini amalga oshirishda abstrakt fikrlash asosida uni doimo prognoz qilgan va rejalashtirgan. Rejalashtirish atamasi hayotga keyinchalik, ayniqsa, sotsialistik tizim davrida tadbiq qilingan. Nosotsialistik tizimdagi davlatlarda ko`proq prognoz, programma, strategiya, konsepsiya kabi atamalar ishlatiladi. Bularning hammasi bir xil vazifani, ya`ni kelajakda sodir bo`ladigan yoki sodir bo`lishi mumkin bo`lgan hodisa va jarayonlarni kelib chiqishi, amalga oshirish tartibi, yo`llarini va ketma-ketligini ko`rsatadi. So`z atamada emas. So`z uning asl mazmunida. Har qanday xo`jalik yuritishning samarasi iqtisodiyot qonunlarining talablarini chuqur o`rganish asosida rejalashtirish nazariyasini ishlab chiqilishiga va uning metodologiyasining yaratilishga bog`liq. Tarixan iqtisodiyot bilan bog`liq fanlar o`z nazariyasini takomillashtirish asosida rejalashtirish nazariyasini yaratgan. Rejalashtirish nazariyasi jamiyatning taraqqiyot qonuniyatlarini bilish, jarayonlar va hodisalar o`rtasidagi bog`liqlikni obyektiv sabab va oqibatlarini o`rganish, ularni dialektik va logik usullar bilan asoslash negizida rejalashtirishning metodologiyasini yaratgan. Rejalashtirish metodologiyasi rejalashtirish jarayonining ichki logikasini yoritib beradi. Rejalashtirish metodologiyasi rejalashtirish jarayonini tashkil qilish, uni ishlab chiqish va joriy qilish prinsiplarini, metodlarini, tarkibini, tartibini, etaplarini va ko`rsatkichlari sistemasini asoslab beradigan ta`limotdir. Har qanday ijtimoiy tizimda o`z faoliyatini yurgizishda insoniyat uchta bir-biri bilan chambarchas bog`liq bo`lgan fundamental muammolar bilan tuqnashadi. 2

Bozor iqtisodiyoti sharoitida shakllangan iqtisodiy nazariya u muammolarni quyidagicha ta`riflaydi: Birinchidan, nima ishlab chiqarish va qancha miqdorda? Ikkinchidan, qanday ishlab chiqarish va qancha xarajatlar zarur bo`ladi? Uchinchidan, kim uchun ishlab chiqariladi va ular qanday taqsimlanadi? Jamiyat va uning subyektlari oldidagi bunday muammolar, albatta, o`z-o`zidan hal bo`lmaydi. Buning uchun xalq xo`jaligini tashkil qilish, boshqarish, tarmoqlararo va xo`jalik subyektlari o`rtasidagi iqtisodiy aloqalarni bog`lash, sotuvchi bilan iste`molchilar orasidagi munosabatlarni, tovar bilan baho miqdorini moslashtirish va hokazolar kabi iqtisodiy jarayonlar, hodisalarni uyg`unlashtirish kabi masalalarni hal qilish zaruriyati tug`iladi. Bu hodisalar va jarayonlarni tartibga solish hamda ular o`rtasidagi bog`liqlikni ta`minlash, avvalom bor iqtisodiy qonunlar ta`siri ostida va albatta, davlatni aralashishi natijasida yuz beradi. Bunday umumiqtisodiy qonunlardan biri jamiyatni rejali-mutanosib (proporsional) rivojlanishidir. Sotsialistik iqtisodiyot nazariyasi ko`p yillar davomida proporsional rejali- mutanosib rivojlanish qonunining harakatini o`zgacha bo`lgan formatsiyalarda ijtimoiy ishlab chiqarishga ta`sirini inkor qilib, uning harakat qilish zaruriyatini faqatgina ishlab chiqarish vositalariga ijtimoiy mulk tug`diradi, deb tasdiqlab keldi. Lekin, bozor iqtisodiyotining shakllanishi va rivojlanish tarixiga nazar solinsa, rejalashtirish boshqarishning asosiy qoidasi (prinsipi), asosiy omili sifatida hayotda tarixan ishlatilib kelingan. V.V.Leontyev ikki xil xo`jalik yuritish xo`jalik mexanizmlari shaklini sintez qilish «Reja va bozorni sintezi» g`oyasini asoslab bergan. Amerikalik menejer Li Yakoka «Karyera menedjera» (M.: Progress, 1990.) asarida «… davlat tomonidan rejalashtirish, bu umuman sotsializmni bildirmaydi. Bu degani asoslangan strategiya, shakllangan maqsadni mavjudligini bildiradi. Bu butun iqtisodiy siyosatni aspektlarini kelishilishini anglatadi. Bizda progress bo`lmaydi, toki biz har qanday davlat miqiyosida rejalashtirish 3

kapitalistik tizimga bostirib kirish degan noto`g`ri g`oyadan qaytmasak» (361-bet). Fridrix Uinslou Teylor (1886-1915) hozirgi zamon menejmentining asoschisi deb hisoblangan, ishlab chiqarishni tashkillashtirish nazariyasini yaratgan. Uning «Menejmentni ilmiy prinsiplari» nomli asarida mehnatni tashkil qilish qonuniyatlari to`g`risidagi bilimlarni qat`iy ilmiy tizimi, mehnatni tashkil qilish, vaqtni o`rganish usullari (xronometraj), tannarxni hisoblashning matematik usullari, ish haqini differensiyatsiya qilish, mehnat jarayonini tahlil qilish va uning asosida rejalashtirish, tashkil qilish masalalari asoslangan. F.Teylor nafaqat yuqoridagi qoidalarni nazariy asoslagan, ularni ishlab chiqarish jarayoniga tadbiq qilgan. Genri Lodrens Gamnt (1861-1919) korxona faoliyatini tezkor rejalashtirish va boshqarishga asos solgan. Uning «Grafigi Gamnta» nomi bilan mashhur bo`lgan grafiklarni rejalashtirish tizimi ishlab chiqarish korxonalarida keng foydalanilgan. Gorrington Emirson (1853-1931) mehnat unumdorligini oshirishni 12 ta qoidasini ishlab chiqqan. Ularga boshaqrishni boshlang`ich nuqtasi sifatida maqsadni aniqlash; kamchiliklar va nuqsonlarni tan olish va sababini axtarish; xodimlar faoliyatini reglamentatsiya va nazorat qilish hamda moddiy rag`batlantirish; ishlab chiqarish jarayoni elementalrini normalashtirish, doimiy, to`la, real va tezkor hisob-kitob qilish, ularni rejalashtirish kabi masalalarni kiritgan. Germaniya Federativ Respublikasi Kansleri Lyudvig Erxard (1950-1960) iqtisodiy reformalar o`tkazgan va reformaning asosiy yo`nalishlaridan biri sifatida indikativ rejalashtirishni joriy qilish bo`lib hisoblangan. Indikativ rejalashtirish indikativ ko`rsatkichlarni tasdiqlashdan iborat bo`lib, ularning bajarilishini ta`minlash uchun qudratli iqtisodiy, huquqiy, ma`muriy dastaklar (instrumentlarni) ishlatishni ko`zda tutgan. Jahon iqtisodiyoti nazariyasi yutuqlari va tajribasini ishlatish asosida indikativ rejalar chuqur ilmiy asosda ishlab chiqilib, uni tayyorlashga yuqori kasbiy malakaga ega bo`lgan iqtisodchilar, olimlar jalb qilingan. 4

Rivojlangan davlatlar iqtisodiyotidagi yetuk yutuqlarga erishish, krizislarni bartaraf qilish, strategik, joriy va tezkor rejalashtirish usullarini, qoidalarini ishlatish asosida erishgan desak mubolag`a bo`lmaydi. Ularda rejalashtirish masalalari bilan shug`ullanadigan zaruriy kafolatlarga ega bo`lgan vazirliklar, idoralar, muassasalar tashkil qilingan. Barcha firmalar, kompaniyalar, korporatsiyalar, korxonalar prognozlash va rejalashtirish bilan shug`ullanadigan funksional boshqaruv organlariga ega. Korxonalar, firmalar faoliyatini rejalashtirish ilmiy asoslangan holda tashkil qilinadi. Chet el amaliyotida rejalashtirishni tashkil qilishni asosan ikki xil usuli ishlatiladi. Birinchisi, «break-down» - yuqoridan pastga usuli, ikkinchisi, «buifd- up» - pastdan yuqoriga usuli. Birinchi usulni mazmuni korxona rahbariyati uning maqsad va vazifalarining asosiy yo`nalishlarini belgilaydi, quyi bo`limlarda ular detallashtirilib, siljish jarayonida umumiy rejaga kiritiladi. Ikkinchi usul bo`yicha ko`rsatkichlarni miqdori rejalashtirgan davrga quyi bo`limlarda ishlab chiqiladi va rahbariyat ularni umumlashtirib, korxonani umumiy rejasini aniqlaydi. Amaliyotda ko`pchilik hollarda ikkala usul birgalikda ishlatiladi. Rejalashtirish borasida jahonda 100 ta eng yirik deb tan olingan transnatsional kompaniyalardan biri Amerika qo`shma Shtatlaridagi «Ay.M- elektrik» kompaniyasining tajribasi nazariy va amaliy jihatdan e`tiborga sazovor. Bu firma energetik jihozlar ishlab chiqarish, ularni ta`mirlash va ishlatish bo`yicha xizmatlar ko`rsatish bilan shug`ullanadi. Ushbu firmada rejalashtirish har ikki yilga (har bir strategik xo`jalik markazi (SXM) bo`yicha) strategik reja ishlab chiqishdan boshlanadi. Bu ishga 4 oy muhlat beriladi. Strategik yo`nalish uch yilga mo`ljallanib, 5 yilga ekstropolyatsiya qilinadi. Bu sikl yillik rejalarni asoslashni ham o`z ichiga oladi. Yillik (joriy) rejalashtirishni xo`jalik faoliyatini va bozor konyunkturasini chuqur tahlil qilish asosida marketing bo`limi bajaradi. Rejaning bajarilishini ishlab chiqarish bosh boshqarma boshlig`i har oyda o`tkazadigan majlislarda zavodlar boshliqlari orqali amalga oshiradi. har qanday rejadan chetlashish marketing va moliya bo`limlari bilan tanqidiy tahlil qilinadi, rejaga zaruriy 5

tuzatishlarlar kiritiladi. Rahbariyatning doimiy nazoratida turadigan ko`rsatkichlarga – buyurtmalar soni, ishlab chiqarish vaqti, mehnat unumdorligi, ishlab chiqarish zahiralari miqdori, xarajatlar, foyda kabilar kiradi. Rejalashtirishni bozor munosabatlariga mos kelmasligi qalbaki asoslanib kelinganligi bizlarga hozirgi kunda ayon bo`lib turibdi. Bunday nazariyaning asosida «markazlashgan-buyruqbozlik» konsepsiyasi yotgan bo`lib, xalq xo`jaligini yagona reja asosida boshqarish, uning barcha sohalarini faqatgina markazdan turib rejalashtirish g`oyasi yotgan edi. Mutanosib rivojlanishni to`g`ridan-to`g`ri markazdan rejalashtirish deb tushunildi. hozirgi kunda, shu sababli iqtisodiy adabiyotlarda, tadbirkorlar, xo`jalik rahbarlari va oddiy odamlar ongida bozor iqtisodiyotida rejali mutanosib rivojlanish qonuni harakat qilmaydi degan taassurot yo`qolmagan. Bu qonun bizlarda tarqatilayotgan yangi adabiyotlarda bozor iqtisodi qonunlari qatorida eslatilmaydi ham. Shuni ta`kidlash kerakki, hozirgi kunda bizda chiqarilayotgan biznes-reja to`g`risidagi adabiyotlarda tadbirkorlar, yangi tashkil qilinayotgan kichik korxonalarda tuziladigan rejalar, bir necha jadvallar va hisob-kitoblar to`g`risidagina fikr izhor qilinib, rejalashtirishning jiddiy masalalari chetda qolib ketayapti. Asosan, yangi tuzilayotgan korxonalar uchun zarur bo`lgan hisob-kitoblar, investitsiya olish uchun mo`ljallangan biznes-rejalar to`g`risida ko`proq fikr yuritiladi. Barcha rivojlangan davlatlarda bozor munosabatlari iqtisodiy qonunlar va reja tizimining barcha turlarini ishlatish asosida tartibga solinib turiladi. Tartibga solish rejasiz amalga oshmaydi va u ham davlat miqiyosida rejalashtirishning keng ishlatilishini taqozo qiladi. Umuman olib qaraganda, insoniyat jamiyatining rivojlanishi, jahon tajribasi, kelajak to`g`risidagi g`oyalar, etnografik, arxeologik ma`lumotlar, rejalashtirish va istiqbolni belgilash nazariyasi va tajribasi shuni ko`rsatadiki, tabiatda ham insoniyat jamiyatida ham, bizning ongimizdan qat`iy nazar muvozanat, mutanosiblik ta`minlanib kelingan. Shunday qilib, rejali mutanosib rivojlanish qonuni insoniyat jamiyatini rivojlanishining barcha pog`onalarida (formatsiyalarida) mulk shaklidan, 6

boshqarish tizimi shaklidan qat`iy nazar harakatda bo`lib kelgan va u insoniyat jamiyatiga taalluqli umumiqtisodiy qonun bo`lib hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotiga xo`jalik faoliyatini rejalashtirish emas, markazlashgan-buyruqbozlik qoidasiga asoslangan, davlat tomonidan direktiv ravishda jamiyatning barcha sohalarini yagona xalq xo`jaligi rejasi asosida tartibga solish mos kelmaydi. Bozor iqtisodiyoti rejalashtirish nazariyasi va amaliyotini inkor qilmaydi. Bozor iqtisodiyotiga «reja-hukm» emas, «reja-prognoz» mos keladi. Lekin, bu deganimiz bozor iqtisodiyotida umuman «reja-hukm» ishlatilmaydi degan ma`noni tushuntirmaydi, ayrim sohalarda davlat tomonidan qat`iy rejalar ishlatiladi. Masalan, mudofa sohasida, ayrim davlat ahamiyatiga ega bo`lgan strategik tarmoqlarda, davlatlararo munosabatlarda va hokazolarda. Asosiy masala rejalarning mazmuni, shakli va ularni ishlab chiqarish, harakatga keltirish usullaridadir. Xulosa qilib aytganda, bozor iqtisodiyoti munosabatalrini sotsialistik tuzumdan farq qilish tomonlaridan biri rejalashtirishni yo`qqa chiqarish emas, uning mazmunini, shakllarini, usullarini bozor iqtisodiyoti qoidalariga moslashtirib ishlatishdir. Rejalashtirish boshqarishning iqtisodiy usullaridan biri bo`lib, u xo`jalik yuritishda iqtisodiy qonunlar talabini ishlatishni asosiy vositasi sifatida namoyon bo`ladi. Rejalashtirish maqsadni tanlash, asoslash, chegaralangan resurslardan oqilona foydalanish, maqsadga yetish yo`llarini, chora-tadbirlarini belgilash, iqtisodiy asoslash va ularning bajarilishini nazoratga olish jarayonidan iboratdir. Rejalashtirish g`oyani, maqsadni amalga oshirish usulidir. Rejasiz har qanday g`oya, maqsad safsataga aylanib qoladi. Maqsadga yo`naltirilgan, kutilayotgan sharoitga mo`ljallangan reja faoliyatni samarali yuritishni ta`minlaydi. Rejalashtirish – maqsadni belgilash, unga yetish vositalarini aniqlash va harakat yo`llari to`g`risida muntazam ravishda dastur ishlab chiqish jarayonidir. Rejalashtirish ko`p qirrali, murakkab jarayondir. Tuzilgan reja yoki korxona dasturi nima qilish, kim bajaradi, qachon va qanday bajaradi degan savollarga ochiq, to`la va asoslangan javob berishi shartdir. Savdo korxonalari faoliyatining samaradorligi talab va taklifni hisobga olgan holda nima, kimga va qanday mahsulot yetkazib berish, resurslar bilan 7

ta`minlanish, savdoning optimal texnologiyasini tanlash, tovarni sotish shakli va usullari va boshqa ko`pgina holatlarga bog`liqdir. har bir korxona bu omillarni uzviy bog`lashga harakat qiladi. Bu esa korxonaning xo`jalik faoilyatini rejalashtirish orqali amalga oshiriladi. Rejalashtirishni qoidalari (prinsiplari) Jamiyatning siyosiy ustqurmasi, ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitidan qat`iy nazar rejalashtirishni umumiy qoidalari (prinsiplari) mavjud. Ular insoniyat taraqqiyotining barcha formatsiyalarida u yoki bu darajada, ayrim hollarda rejalashtirish to`g`risida ilmiy asoslangan fikr yuritishdan chetda bo`lgan holda ishlatilgan. Bizlarga ma`lum, MDHda tarqatilayotgan iqtisodiyotga oid chet el adabiyotlarida rejalashtirish nazariyasi, uning metodologiyasiga oid masalalarga, shu jumladan rejalashtirish prinsiplari to`g`risida nazariy fikrlar keltirilmaydi. Rejalashtirishning o`ziga xos prinsiplari, usullari va uslublari, umuman aytganda, bozor iqtisodi sharoitida rejalashtirishning o`ziga xos metodologiyasi mavjud. Lekin bu gap sobiq sotsialistik tuzumda ishlatilgan rejalashtirish metodoloiyasini butunlay inkor qilish degan fikr emas. Uning salbiy tomonlarini (erkinlikning chegaralanganligi, rejalashtirishning direktivligi, partiyaviyligi va hokazolar) olib tashlanib, ijobiy jihatlarini, ya`ni metodologiyasidan, usullaridan keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Rejalashtirish jarayonida ilmiylik, reallik, optimallik, komplekslik, uzluksizlik, o`zgaruvchanlik (korrektirovka qilinishi, elastiklik) nazorat kabi prinsiplari ishlatiladi. Jahon tajribasida rejalashtirishning o`ziga xos qoidalari (prinsiplari) mavjud bo`lib ularga quyidagilarni kiritish mumkin:  rejalashtirishning ilmiy asoslanganligini, ya`ni rejalashtirish iqtisodiy qonunlar talablarini, bozor iqtisodi qoidalarini hisobga olish, fan va texnika yutuqlariga asoslanishi, rejalashtirishda keng ma`noda ilmiy tekshirish muassasalarini, olimlarni jalb qilinishi orqali ta`minlanadi; 8

 rejalashtirishni har xil muddatlarga tuzish tizimi orqali uning uzluksizligi ta`minlanib boriladi;  jamiyatda, korxona, firmalarda ishlatiladiagn barcha resurslarning chegaralanganligi ulardan foydalanishda tejamkorlikka intilish, ulardan eng optimal variantni tanlab olishni taqozo qiladi;  raqobat, vaziyatning o`zgarib turishi rejalarga o`zgarishlar kiritib borishni taqozo qiladi va shu sababli rejalar har xil vaziyatlar uchun mo`ljallangan alternativ variantlarda tuzilishi, uning vaziyatga moslashuvchanligi, elastikligini ta`minlaydi;  bozor iqtisodiyoti qoidalari korxonalar, firmalar o`rtasidagi aloqalarni kontraktlar asosida tashkil qilish, olingan majburiyatlarni belgilangan muddatda, miqdorda qat`iy bajarilishini talab qiladi. Bu esa rejalarning bajarilishini nazorat qilish qoidasining ahamiyatini oshiradi. Prognozlash va rejalashtirishga qo`yiladigan umumiy talablar  savdo korxonalarining rivojlanish g`oyasini, maqsadini aniqlash;  asosiy maqsadga erishishni ta`minlaydigan tijorat g`oyalarini namoyon qilish;  rejalashtirish – uzluksiz jarayon bo`lib, barcha jamoaning ijodiy yondoshishini, rag`batlantirishni taqozo qiladi (jamoa a`zolari rejalashtirish jarayonida faol qatnashishi, pirovard natijalarda ularning ish haqi undan bog`liqligidadir);  reja barcha funksional bo`limlarni, mutaxassislarni, boshliq bilan uning qaromog`idagi xizmatchilarni o`zaro ta`siri va chambarchas bog`lanishda, birgalikda optimal aniqlashga erishish asosida tuzilishi kerak;  bozor konyukturasi o`zgarish ehtimollariga mo`ljallangan alternativ variantlar mavjud bo`lishi shart;  bozor iqtisodi sharoitida barcha resurslardan (ular chegaralangan) oqilona, ratsional foydalanish, xarajatlarning tejamliligini, natijalarning optimalligini ta`minlash; 9

 savdo faoliyatini chuqur, har tomonlama baholash maqsadida uning samaradorligi me`zonini, ko`rsatkichlarini aniqlash;  savdo faoliyatiga ta`sir qiluvchi omillarni aniqlash, uning ta`sir qilish darajalarini chuqur tahlil qilish, asoslash imkoniyatlarni, yangi rezervlarini aniqlash;  va nihoyat ishlab chiqarilgan hamda qabul qilingan dasturning bajarilishini ta`minlash va nazorat qilish kabilardir. Chet el savdo korxonalarining tajribasidan ma`lumki, rejalarning ishlab chiqarilishiga qat`iy talablar qo`yiladi. Rejalarda asosiy muammolar, vazifalar o`z ifodasini topadi. Masalan: Savdoning tovar aylanishi hajmi, assortimentlari bo`yicha tovar aylanishi, tovar zahiralari ko`rsatkichlari, tovarlarni kelishi (manbaalari bo`yicha), asosiy, aylanma va moliyaviy mablag`lari (fondlari), mehnat resurslari va ish haqi, daromadlari, xarajatlari, foydasi kabilar. Bu bo`limlarning har biri bo`yicha aniq chora-tadbirlar, konkret javobgarlik belgilab qo`yiladi. Alohida bo`limlar bo`yicha taqvim rejalar ishlab chiqilib, kim nima qiladi, qanday bajaradi kabi masalalarni hal qilish yo`llari aniqlanadi. Rejalashtirish jarayoniga qo`yiladigan talablarni quyidagicha ifodalash mumkin: Prognozlash va rejalashtirish turlari va bosqichlari Bozor iqtisodiyoti sharoitida rejalarni tezkor, joriy, o`rta muddatli, strategik (uzoq muddatli) tizimi qo`llaniladi va bu asosida rejalashtirishni uzluksizligi ta`minlanadi. Rejalar alohida alomatlariga qarab tasniflanadi va alohida turlarga bo`linadi. Rejalarni tasnifi va turlari quyidagi 1-chizmada keltirilgan: Jahon amaliyotida rejalashtirishning alohida bosqichlari, ya`ni rejalashtirish jarayonining ketma-ketligi ishlabch iqilgan va ularga rioya qilishlik rejalashtirish jarayonini bosqichlarini (logik) mantiqiy bog`liqligini ta`minlaydi. Rejalashtirish bir necha bosqichdan iborat bo`ladi. Ularni umumlashtirib uch bosqichga bo`lish mumkin. 10

Boshlang`ich bosqichda g`oyani shakllantirish, maqsadni aniqlash, ma`lumotlarni tahlil qilish, umumlashtirish, rejalashtirilayotgan ko`rsatkichlarning yo`nalishlarini aniqlash, istiqbolni belgilashdan iborat bo`lishi kerak. O`rtanchi bosqichi ko`p variantli rejani tuzish, xo`jalik subyekti rahbariyati tomonidan ko`rib chiqish, uning optimal variantini ma`qullash. Oxirgi bosqichi qabul qilingan rejani bajaruvchilarga yetkazish, bajarilishini ta`minlashni chora-tadbirlarini ko`rish va nazorat qilishdan iborat bo`lishi kerak deb hisoblaymiz. Ushbu bosqichlarni standart sifatida qabul qilmaslik kerak. Rejalashtirishning turlari va ko`rsatkichlari, rejalashtirilayotgan faoliyatga qarab bosqichlarni kengaytirish, boshqa ketma-ketlik shakllarini ishlatish mumkin. Rejalashtirishni ishlab chiqarish jarayoni ham uning turlariga qarab o`ziga xos alohida bosqichlardan iborat bo`ladi. Masalan: strategik rejalashtirish, uzoq muddatli rejalashtirish bosqichlarining ayrim variantlari 2 va 3-chizmalarda keltirilgan. 1 chizma Rejalarning turlari Таснифлаш аломатлари Режанинг турлари Фаолиятни қамраб олиш даражаси Умумий Бўлимлар, соҳалар Мақсадли Предмети Маблағлар бўйича Дастурли ҳаракатдаги Ўзгариш Қатъий 11

хусусиятига қараб Мослашувчан Ишлаб чиқариш Моддий таъминот Фаолият соҳаси бўйича Сотиш Молия Персонал Узоқ муддатли (5 йилдан юқори) Муддати бўйича Ўрта муддатли (5 йилгача) Қисқа муддатли (1 йилгача) Стратегик Мазмунига қараб Тактик Тезкор Ўрганиш миқиёсига қараб Глобал Локал-тавсилотлаштирилган 2-чизма. Uzoq muddatli rejalashtirish bosqichlari G`oyani shakllantirish Global maqsadni aniqlash Lokal maqsadlarni aniqlash Muammoni tahlili 12

Obyektga ta`sir qiluvchi omillarni tahlili Alternativ variantalrni izlash Istiqbolni belgilash Optimal variantlarni baholash Rejani optimal variantini tanlash va qaror qabul qilish Rejani bajaruvchilarga yetkazish 3-chizma. Strategik rejalashtirish bosqichlari Marketing tadqiqotlari asosida korxonaning rivojlanish istiqbolini aniqlash va uning raqobatbardoshligini baholash Bozor vaziyatiga bog`liq muammolarni aniqlash, ularni hal qilish variantlarini asoslash va tanlagan variantning oqibatini baholash. Uzoq muddatli rejani tuzish Xo`jalik faoliyatining strategik sohalari bo`yicha maqsadli dasturlar ishlab chiqish Uzoq muddatli rejalar quyidagi tartibda tuzilishi ham korxonalar tajribasida ishlatilib kelinmoqda: - korxonaning maqsadi; - investitsiya va ishlab chiqarishni takomillashtirish; - resurslarni ishlatilish samarasi; - boshqarishni takomillashtirish; - raqobat vaziyatlarining tahlili; 13

- korxona tarkiblarining resurslari, ularning samaradorligi kibilarni aniqlash, belgilash. Prognozlash va rejalashtirish usullari hamda ko`rsatkichlari Metod grekcha «methodos» so`zidan olingan bo`lib «nimagadir yo`l», bilish usulubi, jamiyat va tabiat hodisalarini tadqiqot qilish usuli ma`nosini bildiradi. Rejalashtirish jarayonida balans usuli (moddiy, moliyaviy, mehnat resurslari balansi), normallashtirish usuli, solishtirish indeks usuli, grafiklar, texnik-iqtisodiy hisoblar, sotsiologik tadqiqot, statistik guruhlash, iqtisodiy matematik usullar, ekspert baholash usuli kabilardan keng foydalaniladi. Rejalashtirishda ko`rsatkichlar tizimidan keng foydalaniladi. Ular qatoriga natural va qiymat; absolyut va nisbiy; son va sifat ko`rsatkichlarini kiritish mumkin. Sonli ko`rsatkichlar absolyut miqdorda ifodalanib ishlab chiqarish hajmini (dona, tonna, m.k.m., Kl.vt., shartli banka): ishchilar soni; ish haqi fondi; daromad hajmi; foyda summasi kabilarni ifodalaydi. Sifat ko`rsatkichlari nisbiy miqdorlarda hisoblanadi va korxona faoliyatini samaradorligini o`lchov birligi sifatida ko`proq ishlatiladi. Bu ko`rsatkichlar protsent, indeks, koeffitsiyent kabilarda o`z aksini topadi. Hajmiy ko`rsatkichlar asosan ishlab chiqarish hajmini, ayrim ko`rsatkichlarni absolyut miqdorini ifodalaydi (zahiralar miqdori, ishlab chiqarish hajmi, resurslar summasi va h.k.). Solishtirma ko`rsatkichlar nisbiy miqdorlarda o`lchanib (sifat ko`rsatkichlarni bir turi), solishtirma og`irlikni, solishtirma birlikni ko`rsatadi. Masalan: ishlab chiaqrishni umumiy hajmida mahsulotni bir turini hissasi; umumiy ishchi-xizmatchilar ichida ishchilarning hissasi kabilar. Savdo korxonalarida tovar aylanishi hajmi, assortimenti (so`m); tovar zahiralari hajmi va assortimenti (so`m); tovarlarni kelishi hajmi va assortimenti (so`m). Bu uchala ko`rsatkichlarni assortiment bo`yicha miqdori natural ko`rsatkichlarda (dona, metr, tonna va h.k.) hisobga olinadi, tahlil qilinadi va 14

rejalashtiriladi. Muomala xarajatalri summasi, tarkibi, moddalari bo`yicha (so`m, %). Mehnat va ish haqi ko`rsatkichlari. Daromad va foyda rentabellik ko`rsatkichlari. Asosiy va aylanma fondlarni ishlatish bilan bog`liq ko`rsatkichlar. Kapital mablag`lar, kredit, soliq va to`lovlar bilan bog`liq ko`rsatkichlar kabilar. 15

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. O`zbekiston Respublikasi Mulkchilik to`g`risidagi qonun. 1990 yil 31 oktabr o`zbekiston Oliy Sovetining Vedemostlari, 1990 yil №31-33. 2. O`zbekiston Respublikasida Mulkchilik to`g`risidagi qonunga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish haqida o`zbekiston Respublikasining 1993 yil 7 may qonuni o`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1993 yil, 5- son. 3. O`zbekiston Respublikasi korxonalar to`g`risida qonun. 1991 yil 15 fevral O`zbekiston Respublikasi qonun va farmonlari. Toshkent. “O`zbekiston”, - 1992. 4. O`zbekiston Respublikasining Kooperatsiya to`g`risidagi 1991 yil 14 iyun qonuni O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1991 yil yil, 8-son. 5. O`zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risida 1991 yil 14 iyun qonuni. O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi. 1991 yil, 8-son. 6. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risida o`zbekiston Respublikasining 1991 yil 19 noyabr qonuni O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axbortnomasi. 1992 yil, 1-son. 7. Monopolistik faoliyatni cheklash to`g`risida O`zbekiston Respublikasining 1992 yil, 2 iyul qonuni O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi.1992 yil, 10-son. 8. Karimov I.A. O`zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo`lida. Toshkenat., O`zbekiston, 1995. 9. Karimov I.A. o`zbekiston – bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li. Toshkent., O`zbekiston, 1995. 10. Karimov I.A. O`zbekistonning siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining ta`moillari. Toshkent., O`zbekiston, 1995 . 11. www.ziyonet.uz 16

Похожие

Bozor iqtisodiyoti shakllantirish sharoitida savdo

Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat faoliyati

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar faoliyatini boshqarish

Bozor iqtisodiyoti

Bozor iqtisodiyoti sharoitida хo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni sektorlar va tarmoqlar bo‘yicha tasniflash