Sanoat ishlab chiqarishining iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligi - Экономика - Рефераты

Sanoat ishlab chiqarishining iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligi

Загружено в:

16.11.2022

Скачано:

0

Размер:

100.0390625 KB

Sanoat ishlab chiqarishining iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligi Reja: 1. Samaradorlik sanoat ishlab chiqarishining «ko’zgusi» sifatida. Bozor munosabatlari sharoitida samaradorlikning o’rni va ahamiyati 2. Ishlab chiqarish samaradorligining mohiyati, mezon va ko’rsatkichlari 3. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning omillari va yo’llari

1. Samaradorlik sanoat ishlab chiqarishining "ko’zgusi" sifatida. Bozor munosabatlari sharoitida samaradorlikning o’rni va ahamiyati Rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning iqtisodiy strategiyasi uzoq vaqtga mo’ljallangan fundamental maqsadlarni o’rtaga qo’yish bilan bir qatorda, bu maqsadlarga erishish vositalari, yo’llarini belgilashni ham o’z ichiga oladi. Bular orasida ishlab chiqarish samaradorligini to’xtovsiz oshirib borish asosiy o’rinda turadi. O’zbekiston davlatining qudratini mustahkamlash, aholining moddiy va ma’naviy ne’matlarga bo’lgan ehtiyojlarini to’laroq qondirish, kelajakda esa – ularni mo’l- ko’l yaratish, iqtisodiy va ilmiy-texnika sohasida eng rivojlangan davlatlar qatoridan joy olish ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga bevosita bog’liqdir. Mustaqillikka erishilganlik, qudratli iqtisodiy va ilmiy-texnik salohiyat yaratilayotganlik, iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarning takomillashayotganligi ishlab chiqarish samaradorligini oshirish masalalarini birinchi o’ringa qo’ydi. Binobarin, Respublika Prezidentining ma’ruza va nutqlarida, Vazirlar Mahkamasining qarorlarida ishlab chiqarishning, jumladan, sanoat ishlab chiqarishi samaradorligini oshirishning mohiyati va ahamiyati, dolzarb muammolari, iqtisodiyotni ekstensiv va intensiv taraqqiyot yo’liga o’tkazish munosabati bilan kelib chiqadigan ustuvor vazifalar chuqur va har tomonlama tahlil etib berilmoqda. Ma’lumki, ishlab chiqarishni rivojlantirishda ikki xil omil: miqdor va sifat, ekstensiv va intensiv, ya’ni kengaytiruvchi (uzaytiruvchi) va zo’r beruvchi, kuchaytiruvchi omillar harakatda bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, agar ishlab chiqarish sohasi kengaytirilsa, ekstensiv suratda kengaygan takror ishlab chiqarish bo’ladi; agar yana ham ko’proq samara beradigan ishlab chiqarish vositalari qo’llaniladigan bo’lsa, intensiv suratda kengaygan takror ishlab chiqarish yuzaga keladi. O’zbekiston sanoatida ana shu ikki yo’ldan oqilona foydalanish natijasida ishlab chiqarishning samaradorligi bosqichma-bosqich o’sib bormoqda.

Samaradorlik so’zi - bu eng ko’p uchraydigan umumiy tushunchalardan biri bo’lib, iqtisodiy - ijtimoiy taraqqiyotning xilma-xil sohalarida juda keng ishlatiladi. Masalan, ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligi, mehnat samaradorligi, o’qish va o’qitish samaradorligi, davolash va davolanish samaradorligi, qabul qilingan qonun va qoidalar hamda yechimlar samaradorligi va hokazolar. Samaradorlik sanoat ishlab chiqarish faoliyatining "ko’zgusi" hisoblanadi. Bu "ko’zgu"da ishlab chiqarishning barcha natijalarini ko’rish mumkin. Ma’lumki, har bir tarmoq, korxona, qolaversa, har bir shaxs o’z ishlab chiqarish faoliyatida maksimum foyda olishga intiladi. Uning uchun ma’lum xarajatlar qiladi. Ana shu foyda bilan xarajatlar o’rtasidagi farq tarmoq va korxona faoliyatining "ko’zgusi" bo’lgan samaradorlikda ko’zga tashlanadi. Ishlab chiqarishning eng yuqori samaradorligi ishlab chiqarish xarajatlarini minimum darajaga keltirishdan iborat. Bozor munosabatlari sharoitida samaradorlikning alohida o’rni mavjud. Bozor iqtisodiyoti natijalilikni, foydalilikni taqozo etadi. Tartibli bozorga asoslangan iqtisodiyotda eng kam resurs sarflab ko’p natijaga erishish zarur. Mahsulot ishlab chiqarish jarayonida 5 turdagi resurslar tizimi harakatda bo’ladi: a) moddiy resurslar, b) mehnat resurslari, v) moliyaviy resurslar, g) energetik resurslar, d) axborot resurslari. Mana shu resurslardan oqilona foydalanib, ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish mumkin. Bunday faoliyat ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yo’nalishida muhim ahamiyat kasb etadi. Sanoat ishlab chiqarishi samaradorligini oshirishning aniq-ravshan yo’nalishlari Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan qonunlar, Prezident farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlarida ko’rsatib berilgan. 2. Ishlab chiqarish samaradorligining mohiyati, mezoni va ko’rsatkichlari. Xarajatlarning umumiy va qiyosiy samaradorligi Samaradorlik - bu foydalilik, natijalilikdir. 1 Ma’lumki, qandaydir natija olish uchun mehnat qilish, ishlash, mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish va ma’lum miqdorda xarajat qilish kerak. 1 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.84.

Samaradorlikni aniqlash uchun natijani shu natijaga erishishga sarflangan xarajatlar yoki resurslar bilan taqqoslash kerak. Demak, Samaradorlik ishlab chiqarish faoliyati natijalari bilan ularga erishish uchun sarflangan mehnat, moddiy va moliyaviy resurslarning o’zaro nisbatidir. Ishlab chiqarishning iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligini farqlaydilar. Samaradorlikni iqtisodiy va ijtimoiy turlarga bo’lish shartli bo’linish hisoblanadi. Moddiy ishlab chiqarish jarayonida yuzaga keladigan va mehnat xarajatlari bilan bog’liq bo’lgan natijalarning hammasi iqtisodiy va ma’lum ma’noda ijtimoiy samara deb aytish mumkin. Bu yerda shuni eslatib o’tish kerakki, iqtisodiy va ijtimoiy tushunchalarning sun’iy bo’linishi haqida bahslashish mumkin. Lekin, iqtisodiyot ijtimoiy hayotdan tashqarida bo’lmagani kabi, ijtimoiy hayot ham iqtisodiyotsiz bo’lmaydi. Demak, ularni bir-biridan ajratib bo’lmaydi. Chunki amalga oshirilgan har bir ish ayni vaqtda ham iqtisodiy, ham ijtimoiy samara keltiradi. Iqtisodiy samaradorlik ishlab chiqarishning iqtisodiy natijasini ko’rsatadi. Masalan, mahsulot ishlab chiqarish, boshqaruv, yangi texnika va texnologiyani joriy etish, mehnat sifatini oshirish va hokazolarning natijasi. Iqtisodiy samara material, mehnat, pul va boshqa resurslarni tejash tufayli erishilgan miqdor, vaqtni tejash, qurilish muddatlarini qisqartirish, mehnat sarfini tejash, ish vaqtining zoye ketishini kamaytirish, mablag’lar oborotini tezlashtirish, mahsulot yetishtirish hajmini o’stirish, ishlar sifatini yaxshilash va boshqa natijalar bilan tavsiflanadi. Ijtimoiy samaradorlik shaxsning har tomonlama kamol topishiga yordam beradigan tadbirlarni amalga oshirishning samaradorligini ifodalaydi. U mehnat va turmush sharoitlarini yaxshilanishida, xodimlar malakasini oshirishda aks etadi va asosiy oziq-ovqat, sanoat tovarlarining aholi jon boshiga iste’mol qilinishi, ijtimoiy iste’mol fondlaridan beriladigan nafaqa va imtiyozlar, kadrlar tayyorlash bo’yicha xarajatlarning o’sishi bilan tavsiflanadi.

Ushbu samaralar ishlab chiqarishning o’zida vujudga kelayotganini va birlashib bajarilgan mehnat tufayli ishlovchilar o’rtasidagi munosabatlar ta’riflanishini nazarda tutsak, ularni ijtimoiy-iqtisodiy samara deb atasak bo’ladi. Iqtisodiy samaradorlikning mohiyati uning mezoni va ko’rsatkichlar tizimida aks etadi. Mezon masalasi iqtisodiy samaradorlik nazariyasining eng muhim sohasi hisoblanadi. Falsafiy ma’noda mezon - bu asosiy o’lchov, muhim farqli belgi, asosiy nuqtai nazardir. Shular asosidagina bizning u yoki bu sohadagi bilimlarimizni obyektiv haqiqatligini, to’g’riligini va ishonchliligini aniqlash, haqiqatni anglashilmovchiliklar-dan farqlash mumkin. Ishlab chiqarishning asosiy maqsadiga erishish uchun barcha resurslardan oqilona foydalanish, tayyorlanadigan mahsulotning har bir birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish kerak bo’ladi. Demak, samarani o’lchaganda mezon sifatida jami ijtimoiy mehnatni tejash, uning unumdorligini oshirish qabul qilinadi. Ishlab chiqarishning umumiy (mutloq) samaradorligi deganda xarajatlar va resurslarning ayrim turlari bilan solishtirilgan yoki taqqoslangan iqtisodiy samaraning umumiy miqdori tushuniladi. Ishlab chiqarishning umumiy samaradorligi xarajatlar va resurslarning ayrim turlaridan foydalanish darajasini aniqlash va baholash uchun qo’llaniladi va umuman iqtisodiyot bo’yicha, tarmoqlar, korxonalar, kapital qurilish obyektlari bo’yicha hisoblab chiqiladi. Bunday samaradorlikni aniqlash xarajatlar va resurslar samaradorligi darajasini, samaradorlikning asosiy yig’imlarini aks ettiruvchi differensiyalangan ko’rsatkichlarni hisoblab chiqishga asoslanadi. Bunday ko’rsatkichlarga ishlab chiqarishning yoki unda tayyorlanadigan mahsulotning mehnat sig’imi, material sig’imi, fond sig’imi, kapital sig’imi kiradi. Mehnat sig’imi milliy daromad, sof, yalpi, tovar mahsulotning yoki natural shaklda ifodalangan mahsulot birligiga sarflangan xarajat miqdorini tavsiflaydi. Mahsulotning sermehnatliligi – bu muayyan turdagi mahsulotni (masalan, bitta traktorni, kostyumni yoki ko’ylakni) ishlab chiqarishga sarf bo’lgan ish vaqti miqdorini ifodalovchi ko’rsatkich hisoblanadi.

Mehnat sig’imining uch turi bo’ladi: texnologik, to’la va iqtisodiyot mehnat sig’imi. Mehnat sarfini hisobga olish jihatiga qarab esa u yana uch turga: rejali mehnat, normativ mehnat va haqiqiy (amaldagi) mehnat sig’imlariga bo’linadi. Mehnat sig’imi bevosita sarf (asosiy xodimlar sarf qilgan mehnat) bo’yicha, to’la sarf (yordamchi xodimlar sarf qilgan mehnat) bo’yicha hamda umumiy ijtimoiy mahsulot yoki milliy daromad qiymatiga nisbati bilan belgilanadi. Ayrim komplekslar va ularning tarmoqlarida, korxonalarda esa moddiy sarflar miqdorining qiymatiga nisbatan belgilanadi: Ko’pincha amaliyotda mehnat sig’imining boshqacha ma’nosini bildiruvchi mehnat unumdorligi ( Mu ) ko’rsatkichidan foydalaniladi: &#55349;&#56391;&#55349;&#56410;&#55349;&#56421; Mehnat unumdorligi - bu inson mehnatining muayyan vaqt ichida ozmi - ko’pmi mahsulot ishlab chiqarish qobiliyatidir. 2 Ishlab chiqarishning material sig’imi - bu mahsulot (ish bajarish, yoki xizmat ko’rsatish) birligiga ketadigan va unda ifodalanadigan moddiy resurslar (xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, sotib olinadigan butlovchi buyumlar va yarim fabrikatlar, yoqilg’i va energiya) yalpi sarfini tavsiflab beruvchi ko’rsatkichdir. U quyidagi formula yordamida ifodalanadi: Ishlab chiqarishning fond talabligi bu mahsulot birligiga (natural yoki qiymat doirasida) to’g’ri keladigan asosiy ishlab chiqarish fondlarini tavsiflovchi ko’rsatkichdir. Fond sig’imi ( Fs ) asosiy va aylanma fondlardan foydalanishning samaradorligini ko’rsatadi va ularning o’rtacha yillik qiymatini ( F ) mahsulot hajmiga ( Mx ) nisbatini ifodalaydi: &#55349;&#56377; 2 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.86.

Bu miqdorning teskarisi fond samarasi (natijasi) yoki fond qaytimi ( Fk ) deb yuritiladi va quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradorligini baholashda kapital qo’yilmalardan foydalanish ko’rsatkichlari ishlab chiqarish fondlarini qayta takror ishlab chiqarishning yangi asosiy va oborot fondlarini yaratish uchun zarur bo’lgan jamg’arma fondlari samaradorligini tavsiflaydi. Bunday ko’rsatkichlardan eng muhimi kapitaltalablik yoki kapital sig’imi hisoblanadi. Bu ko’rsatkich ( Ks ) kapital mablag’lar( K )ning yordami bilan tayyorlangan mahsulotning ko’paygan qismiga nisbati bilan ifodalanadi: Yuqorida keltirilgan va boshqa bir qator tabaqalashtirilgan (differensiyalangan) ko’rsatkichlar ishlab chiqarishning samaradorligini baholash va tashkil etishda muhim o’rin egallaydi, xarajatlar va resurslar asosiy turlarining qaytarib berilishini tavsiflaydi. Lekin, faqat bu ko’rsatkichlar asosida ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi o’zgarishiga baho berish qiyin, chunki ular o’zgarishning xarakteri va dinamikasini taqqoslay olmaydi. Undan tashqari, ba’zi bir davrlarda ular har xil yo’nalishda o’zgaradilar. Masalan, sanoatda mehnat unumdorligi juda sekinlik bilan ko’paymoqda. Iqtisodiy samaradorlikni rejalashtirish va tahlil etish nafaqat xarajat va resurslar asosiy turlaridan foydalanish darajasini tahlil etishni o’z ichiga olishi kerak, balki uning butunlay o’zgarishini, yig’indi (integral) samaradorlikni baholashni ham o’z ichiga oladi. Mana shu maqsadda iqtisodiy samaradorlikning umumlashtiruvchi, kompleks ko’rsatkichlari hisoblab chiqiladi va ishlab chiqarishning oqibat natijalari shu ko’rsatkichlar yordamida tahlil etiladi. Bunday ko’rsatkichlar turli xarajatlar va resurslarning darajasini yig’ilgan turda, har xil omillarning ta’sirini hisobga oladi.

Ishlab chiqarish - texnik vazifani hal etishning biror variantining ijtimoiy-iqtisodiy afzalligini asoslab berish, taqdim etilgan variantlardan eng samaralisini tanlab olish maqsadida aniqlanadigan samaradorlik qiyosiy samaradorlik deb ataladi. Qiyosiy samaradorlik ikki va undan ortiq variantlarni taqqoslash va shu asosda bir variantning boshqa variantlardan ustunligi va uning optimalligini aniqlab beradi. Optimal variantni tanlab olish hamda uni asoslab berish uchun qo’shimcha kapital mablag’larning qoplanish muddati yoki qiyosiy samaradorlik koeffitsiyentini hisoblab chiqish va ular miqdorini normativ qiymati bilan taqqoslash kerak bo’ladi. Qo’shimcha kapital mablag’larning o’zini qoplash muddati ( V ) qo’shimcha kapital mablag’larning ( K 2 -K 1 ) mahsulot tannarxini pasaytirishdan olingan tejam ( T 1 - T 2 )ga nisbati bilan aniqlanadi: &#55349;&#56382; &#55349;&#56382; 1 − 2 Bu yerda V - qoplanish muddati (yil hisobida); K 1 va K 2 variantlarni joriy etish uchun kerak bo’lgan mablag’lar miqdori; T 1 va T 2 taqqoslanadigan variantlarning ekspluatatsiya xarajatlari. Qo’shimcha kapital mablag’larning qiyosiy samaradorlik koeffitsiyenti ( Ye ) qoplanish muddatining teskari ifodasi hisoblanadi va tannarxni pasaytirishdan olingan tejamning qo’shimcha kapital mablag’lar miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi: Keltirilgan xarajatlar, ularning vazifasi va uni hisoblash usuli. Keltirilgan xarajatlar kapital mablag’larning qiyosiy-iqtisodiy samaradorligini ifodalovchi ko’rsatkich bo’lib, texnikaviy va iqtisodiy masala-larni hal qilish variantlarining eng yaxshisini tanlab olishda qo’llaniladi. Biron bir texnikaviy vazifani hal etishning, ratsionalizatorlik va ixtirochilik takliflari, texnikaviy va tashkillashtirishning mumkin bo’lgan variantlarini, mahsulot sifatini oshirishning turli usullarini taqqosla-ganda boshqa shartlari teng bo’lib qolsa, keltirilgan xarajatlar minimum

bo’lishini talab qiladigan variant eng yaxshisi hisoblanadi. Bir necha variantlardan eng yaxshisini tanlab olish uchun quyidagi keltirilgan xarajatlar formulasidan foydalanish kerak. &#55349;&#56390; + &#55349;&#56396;&#55349;&#56402;&#55349;&#56411; ∙∙∙ &#55349;&#56382; → &#55349;&#56410;&#55349;&#56406;&#55349;&#56411; Bu yerda S - muayyan variant bo’yicha ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi; Yen - kapital mablag’lar samaradorligining normativ koeffitsiyenti; K - bir vaqtda sarflanadigan kapital mablag’larning yig’indisi. Iqtisodiyotda yangi texnika, ixtirolar va ratsionalizatorlik takliflaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini belgilash metodikasida samaradorlikning normativ koeffitsiyenti iqtisodiyotning hamma tarmoqlari uchun 0,15 ga teng qilib olingan. Keltirilgan xarajatlarni aniqlash eski texnika o’rniga yangisini yaratish va qo’llash natijasida hosil bo’ladigan iqtisodiy samarani baholashga iqtisodiyot nuqtai nazaridan yondashishni taqozo etadi. Yillik iqtisodiy samara - bu yangi texnika, texnologiya va progressiv mahsulot turlarining, mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etishning iqtisodiy samaradorligini tahlil etish va baholashda qo’llaniladigan muhim ko’rsatkichlardan biridir. Bu ko’rsatkich qiyoslanadigan variantlar bo’yicha sarflangan xarajatlar to’g’risidagi ma’lumotlar asosida quyidagi formula yordamida hisoblab chiqiladi: &#55349;&#56396; = [( &#55349;&#56391; 1 + &#55349;&#56396;&#55349;&#56402;&#55349;&#56411; ∗ &#55349;&#56382; 1 ) − ( &#55349;&#56391; 2 + &#55349;&#56396;&#55349;&#56402;&#55349;&#56411; ∗ &#55349;&#56382; 2 )] ∗ &#55349;&#56372; 2 Bu yerda Y - yillik tejam; T 1 - yangi texnika bo’yicha tadbirlar joriy qilingungacha bo’lgan mahsulot yoki ish birligining tannarxi (so’m hisobida); T 2 - shuning o’zi, tadbirlar joriy qilingandan so’ng (so’m hisobida); K 1 - tadbirlar joriy qilingungacha mahsulot birligiga sarflangan kapital mablag’lar miqdori; K 2 - shuning o’zi, tadbirlar amalga oshirilgandan so’ng; A 2 - yangi tadbirlar amalga oshirilgandan boshlab tayyorlanadi-gan yillik mahsulot yoki ishlarning natura birligi. Yen - kapital xarajatlarning normadagi qiyosiy samaradorligi koeffitsiyenti.

U yangi kapital qo’yilmalarning minimal darajadagi iqtisodiy samaradorligini hamda bir so’mlik kapital qo’yilma bir yilda mahsulot tannarxini necha tiyinga kamaytira olishni bildiradi. Masalan, sanoat tarmog’i uchun belgilangan samaradorlik koeffitsiyenti normasi 0,15 bo’lsa, bu shu tarmoqda har bir so’m kapital qo’yilmalar mahsulot tannarxining pasayishi hisobiga eng kami bilan 15 tiyinlik tejam, foyda berishi zarur. Samaradorlik koeffitsiyenti "0"dan "1"ga qancha tez intilsa, samaradorlik shuncha yuqori, xarajatlarning reja qoplanish muddati esa shuncha qisqa bo’ladi. Ishlab chiqarishning samaradorlik darajasi xilma-xil, bir-biriga bog’liq bo’lgan omillar ta’sirida tashkil topadi va shakllanadi. Har bir kompleks, tarmoq va korxona uchun uning texnik-iqtisodiy xususiyati sababli samaradorlikni oshirishning o’ziga xos omillari mavjud. 3. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning omillari va yo’llari Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning juda ko’p, xilma-xil omillari va asosiy yo’nalishlar mavjud. Barcha omillar uch belgiga asosan guruhlarga bo’linishi mumkin: manba bo’yicha, ishlab chiqarishni rivojlantirish va takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari bo’yicha, omillarning o’rni va amalga oshirish darajasi bo’yicha. Omillarni ishlab chiqarish samaradorligini oshirish manbalari bo’yicha tasniflash nimalar hisobiga ijtimoiy mehnatni tejashga erishish mumkinligini yoki erishilganligini aniqlashga yordam beradi. Shu nuqtai nazardan asosiy omillarga quyidagilarni kiritish mumkin: mahsulotning mehnat sig’imi, material sig’imi, fond sig’imi hamda kapital mablag’ talablikni kamaytirish, tabiiy resurslardan ratsional foydalanish va vaqtni tejash. Lekin bunday tasniflash talabga javob bermaydi. Bu savollarga javob topish uchun ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning barcha omillarni ishlab chiqarishni rivojlantirish va takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari bo’yicha guruhlash kerak. Ular ijtimoiy mehnatni tejashga qaratilgan texnik, tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy chora-tadbirlar

kompleksidan iborat. Bu yo’nalishlar g’oyat xilma-xildir. Eng muhimlariga quyidagilar kiradi: -ishlab chiqarish tarkibini yaxshilash; -fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, ishlab chiqarish va mahsulotning texnik - iqtisodiy darajasini ko’tarish, fan va texnika yutuqlarini joriy etish muddatini qisqartirish; -ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish, kooperatsiyalash, kombinatlashtirish va hududiy joylashtirish darajasini oshirish; -boshqarishning tarkibini, moliyalash, baholash va kreditlash hamda rag’batlantirish tizimini takomillashtirish; -inson omilini kuchaytirish asosida mehnatkashlarning ijodiy faolligini va tashabbusini oshirishni yo’lga qo’yish. Sanoat ishlab chiqarishini erkinlashtirish va bu tarmoqda islohotlarni chuqurlashtirish samaradorlikni oshirishning asosiy yo’nalishi hisoblanadi. Sanoat ishlab chiqarishi samaradorligini oshirishning hal qiluvchi yo’llaridan yana biri fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishdir. Texnik va texnologik omil mehnat unumdorligini o’stirishning kamida uchdan ikki qismini ta’minlaydi. Ma’lumki, iqtisodiy taraqqiyotning turli bosqichlarida texnika taraqqiyotining xarakteri va mazmuni o’z xususiyatlariga ega bo’ladi. Masalan, bozor iqtisodiyotiga o’tish natijasida fan-texnika taraqqiyoti undagi miqdoriy o’zgarishlargagina emas, balki ko’proq sifat o’zgarishlariga qaratiladi. Umuman, samaradorlik iqtisodiyotdagi sifat o’zgarishlari bilan bog’liqdir, bu talab fan- texnika taraqqiyotiga ham to’liq joriy etiladi. Sanoat ishlab chiqarishi ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini yuqori darajaga ko’tarishda inson omilining roli beqiyosdir. Insonlarning tashabbusi, kuch-g’ayrati, jonli ijodiyoti har qanday taraqqiyotning qudratli kuchi va eng muhim manbai hisoblanadi. Shu sababli ham insonni jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi deb aytadilar. U barcha yangiliklarni, shu jumladan, yangi, ilg’or texnika- texnologiya-larni yaratadi, ishlab chiqarishni oqilona tashkil etadi, ilmiy va amaliy kashfiyotlar qiladi. Barcha ishlab chiqarish vositalari inson mehnati bilan

harakatga keltiriladi, foydali narsalar hosil qilinadi. Biroq inson faqat asosiy ishlab chiqaruvchi kuchgina emas, shu bilan birga ishlab chiqarish va boshqa ijtimoiy munosabatlarning subyekti hamdir . Odamlar faoliyati shu munosabatlar orqali ro’yobga chiqadi. Bu faoliyat yo’nalishi va natijalari xodimning o’z faoliyatida qanday o’y-fikrlarga, tasavvurlarga, maqsadlarga, hayotiy yo’l-yo’riqlarga, muddaolarga va psixologik e’tiqodlarga amal qilishiga bog’liq. Shu sababli inson omilining mohiyati, ahamiyati va mazmuni tahlil etilganda gap faqat inson haqidagina emas, balki avvalo inson yashab, mehnat qilayotgan ijtimoiy munosabatlarning butun tizimi bilan belgilanuvchi ijtimoiy sifatlar, faoliyatni rag’batlantiruvchi omillar va muddaolar haqida borishi kerak.

Qisqacha xulosalar 1. Ishlab chiqarishning iqtisodiy-ijtimoiy samaradorligi muhim kategoriya sifatida, umuman olganda ishlab chiqarish jarayonining samaradorligini, erishilgan natija bilan jonli va buyumlashgan mehnat o’rtasidagi nisbatlarni o’rganadi. 2. Sanoat ishlab chiqarishi samaradorligining doimiy oshib borishi obyektiv zarurat hisoblanadi va milliy daromadning keskin ko’payishiga imkoniyat yaratib beradi. 3. Samaradorlik umumiy nazariyasida mezon muammosi, ya’ni baholash o’lchovi, asosiy nuqtai nazar masalasi alohida o’rin egallaydi. Jami ijtimoiy mehnatni tejash, uning unumdorligi o’sishi samaradorlikning mezoni hisoblanadi. 4. Iqtisodiy hisoblash va tahlil tajribasida ikki xil samaradorlikni farqlaydilar. Birinchi - bu umumiy (mutloq) samaradorlik, ikkinchisi- qiyosiy samaradorlik. 5. Sanoat ishlab chiqarishi samaradorligining darajasi turli xil o’zaro bir biri bilan bog’liq omillar ta’siri ostida shakllanadi.

O’z-o’zini nazorat qilishga oid savollar 1. Samaradorlik tushunchasi, uning turlari, mezoni va ko’rsatkichlari. 2. Mutloq iqtisodiy samaradorlik va uni hisoblash usuli. 3. Ishlab chiqarishning qiyosiy-iqtisodiy samaradorligi. 4. Ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga ta’sir etuvchi omillar. 5. Sanoat ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy yo’llari

ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги 07.02.2017 йилдаги ПФ-4947-сон Фармони 2. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. –Т.: Ўзбекистон, 2017. 488-б. 3. Мирзиёев Ш.М.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга мурожаатномиси. // Халқ сўзи. 2017 йил 23 декабрь. 4. Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – 220 бет. 5. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1 жилд. – Т.: «Давлат илмий нашриёти», 2000. – 288 бет 6. Тўхлиев Н. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти .– Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1998. – 240 бет. 7. Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаштириш самарадорлигини ошириш.- Т.: ТошДТУ, 2013.-124 б. 8. Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет. 9. Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет.

Похожие

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligi

Sanoat ishlab chiqarishining aylanma fondlari va mablag’lari

Sanoat ishlab chiqarishining asosiy fondlari va ishhab chiqarish quvvatlari

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy samaradorligi

Sanoat ishlab chiqarishini joylashtirish