Sanoat ishlab chiqarishida baho va bahoni shakllantirish - Экономика - Рефераты

Sanoat ishlab chiqarishida baho va bahoni shakllantirish

Загружено в:

16.11.2022

Скачано:

0

Размер:

80.533203125 KB

Sanoat ishlab chiqarishida baho va bahoni shakllantirish Reja: 1. Baho – bozor munosabatlarining iqtisodiy kategoriyasi sifatida 2. Baho tushunchasi va uning funksiyalari 3. Bahoning turlari va tarkibi

1.Baho - bozor munosabatlarining iqtisodiy kategoriyasi sifatida Baho bozor kategoriyasi bo’lib, tovarlar ayirboshlanganda yuz beradigan munosabatlarni anglatadi. Oqilona, ilmiy jihatdan asoslangan baho va baholash iqtisodiyotning ilmiy va amaliy vositalaridan biri hisoblanadi. Baho siyosati - bu davlatning iqtisodiy siyosati va iqtisodiy strategiyasining muhim ajralmas qismidir. Shu sababli ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirishda, mehnatkashlarning tashabbusi va omilkorligini rivojlantirishda baho belgilash siyosati alohida o’rin egallaydi. Bahoni xo’jalik mexanizmi va o’zini o’zi pul bilan ta’minlashning ko’tarib turuvchi ustuni deyish mumkin. Jamoaning va ayrim xodimning daromadlari, ular iqtisodiy manfaatlari narxning, ya’ni bahoning to’g’ri belgilanishiga bog’liqdir. 1 Baho bamisoli barometr kabi bozor holatini ko’rsatib turadi, u pasayib ketsa, tovar bozori kasodga uchraydi, tovar nafsiz bo’lib, uni boshqa tovar bilan almashtirish yoki uning sifatini yaxshilash zarurligi kun tartibiga qo’yiladi. Baho pul muomalasi holati, kreditlash samaradorligi va iqtisodiyotning moliyaviy sog’lomligi bilan bog’liq. Davlatning, korxona (firma) lar va ularda ishlovchilarning, umuman aholining o’zaro rejali bog’lanishi baho yordamida amalga oshiriladi, ijtimoiy resurslardan foydalanish ta’minlanadi, yalpi ichki mahsulotni hisobga olish va taqsimlash amalga oshiriladi. Bahoni tovar qiymati belgilaydi, ammo bozor iqtisodiyoti sharoitida u aniq qiymatdan yuqori yoki kam bo’lishi mumkin, bu esa bozordagi o’sha mahsulotga bo’lgan talab va taklifga bog’liq bo’ladi. Tovar bahosining darajasi, Shuningdek, tovarning ijtimoiy foydaliligi darajasi va boshqa tovarlar o’rnini bosa olishi, muomaladagi pulning xarid quvvatiga ham boqliq bo’ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida baho yordamida korxonalar ishlab chiqarishini tashkil etishning asosiy muammolaridan biri, nima ishlab chiqarish foydali ekanligini hal etadi. Baho tovar taklifi, aholining to’lov qobiliyati, ishlab chiqarish resurslarining oshib yoki kamayib ketishi to’g’risida korxona egalariga axborot beruvchi vosita hamdir. Bahoning yana bir vazifasi 1 Т.: ТДИУ, 2006 Б.194.

qiymat o’lchovidir, bunda qilingan xarajatlar va olingan natija ma’lum bir narx yordamida hisob-kitob qilinadi. Xo’jalik yuritish amaliyotida esa bahoga muhim iqtisodiy vosita, dastak deb qaraladi. Ma’lumki, qiymat ishlab chiqarish kategoriyasi bo’lib, ishlab chiqarishdagi mehnat sarflanishi bilan bog’liq munosabatlarni ifoda etadi. Tovarning yaratilishida moddiylashgan va jonli mehnat sarf etiladi. Ularning majmuasi qiymatdir. Ammo qiymat har qanday mehnat sarfi emas. Qiymat tovarni yaratishga ketgan ijtimoiy zarur mehnat sarfi, aniqrog’i ehtiyojni qondira olgani sababli bozorda tan olingan mehnat sarfidir, chunki mehnatning bir qismini, agar u kerakli bo’lmasa, bozor inkor etadi va shu qismi qiymatni yaratishda ishtirok etmaydi. Muayyan baho sharoitida ko’proq foyda olish uchun xarajatlarni kamaytirish zarur. Baholar tovar-pul munosabatlari muomalasining shakli va realizatsiya qilinadigan mahsulot turiga ko’ra farqlanadi. Ammo bahoning turlari bir biri bilan o’zaro bog’liq bo’lib, ular yagona tizimni tashkil etadi. Mazkur tizimning muhim elementlari quyidagilardir: a) ulgurji baholar. Ular firmalar o’z mahsulotlarini katta hajmda boshqa firmalarga yoki vositachilarga va ulgurji savdo tashkilotlariga sotayotganlirida qo’llaniladi. Ulgurji baho korxonalarga ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashni, zarur foyda olishni ta’minlab berishi zarur; b) chakana baholar. Ulardan tovarlarni bevosita iste’molchilarga sotishda foydalaniladi. Bu baholarga davlat savdosi, xususiy mulk egalari do’konlari va bozorda yuzaga kelayotgan baholar kiradi. Chakana baho darajasi aholining real daromadlari bilan belgilanadi. c) xarid baholari qishloq xo’jaligi mahsulotlarining davlat tomonidan sotib olinishida ishlatiladi. d) dunyo baholari xalqaro savdo munosabatlarida qo’llaniladi. Baholar tovar ishlab chiqarishning rivojlanishiga o’z vazifalari orqali ta’sir etadi. Bozorda turli mehnat sarflari umumiy, ya’ni ijtimoiy zarur mehnat sarfiga keltiriladi va shu sarfning pulda ifodalanishi bahoni hosil qiladi. Bozorda sotuvchi

bilan xaridor o’rtasidagi iqtisodiy munosabat bo’lganidan narxning shakllanishida har ikki tomon ishtirok etadi. Xaridor deganda, biz tovar va xizmatlarni iste’mol etuvchilar – fuqarolar, ishlab chiqarishni yurgizish uchun resurslarni sotib oluvchi firmalarni tushunamiz. Baholarning shakllanishida tovarni ishlab chiqarishdan tortib, iste’molga yetgungacha bo’lgan mehnat sarflari ishtirok etadi. Jamiki xarajatlar baho tarkibiga kiradi. Bahoni shakllantiradigan asosiy omillar esa quyidagicha: 1. Iqtisodiy xarajat darajasi; 2. Tovarlarning naflilik darajasi; 3. Tovarga bo’lgan talab va uning taklifi; 4. Raqobat shakllari va usullari; 5. Tovarni iste’mol qilish vaqti. Raqobat cheklangan bozorlarda (sof monopoliya, monopolistik raqobat, oligopoliya) ishlab chiqaruvchilarning o’rni bozor narxlarini belgilovchi muhim omillardan hisoblanadi. Monopoliya sharoitida bozorda bir turdagi mahsulotlar taklif qilinishi sababli baho ustidan to’liq nazorat amalga oshiriladi. Bu degani monopolist ishlab chiqaruvchilarning narx belgilashdagi hukmronligi, iste’molchi daromadlari cheklangani bo’lib, to’qnash keladi. O’rnini bosuvchi tovarlarning mavjudligi ham ularning baho belgilashdagi mutlaq imkoniyatini cheklaydi. Bahoning shakllanishini quyidagicha ifodalash mumkin:

5-chizma. Bahoning shakllanishi. 2 Oligopoliya sharoitida esa alohida ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar) bir- biriga bog’liq bo’lganliklari sababli baholarni mustaqil belgilashga botina olmaydilar. Faqat baho belgilashda yashirincha kelishishlari mumkin. Bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida bahoning roli va ahamiyati beqiyosdir. Ma’lumki, hozirgi zamon iqtisodiyoti bozor iqtisodiyotidir. Bu iqtisodiyot yer yuzidagi ko’pgina davlatlarda turli darajada va o’ziga xos xususiyatlar bilan rivojlanib bormoqda. Uning mohiyat belgilarini eng rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida ko’rish mumkin. Uning ana shunday belgilaridan biri, narxlarning liberallashuvi, narx-navoning erkin shakllanishidir. Tovarlar narxini davlat yuqoridan belgilamaydi. U bozordagi talab va taklifga qarab, xaridor bilan sotuvchining savdolashuvi asosida yuzaga keladi. Kelishilgan narxlar esa bozor munosabatlariga xizmat qiladi. Narx pul bilan o’lchanadi. Bozor iqtisodiyoti pulsiz bo’lishi mumkin emas. Pul esa iqtisodiy munosabatlarning asosiy vositasi bo’lib, 2 Т.: ТДИУ, 2006 Б.196. BAHONING SHAKLLANISHI Firm aning baho x ususidagi nufuzio’z ( im idji ) Raqiblarning baho xususidagi nufuzi Talab omillari Xarajat omillari ng bozordagi Raqiblarni ul ushi aning Firm bozordagi o’z ulushi Raqobat omillari ng reklama Raqiblarni mikasidina aning Firm reklama dinamikasi Raqiblarning mahsulot nufuzi Firmaning mahsulot nufuzi ( imidji ) Sotuvchilarning bahoni shakllantirishi Kelajakda mijozlarni mo’ljallash

iqtisodiyotda o’ta muhim rol o’ynaydi. Pul munosabatlari bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi hisoblanadi. Pul oboroti, pul emissiyasi, qadri-qimmati, inflyatsiya, valyuta kursi kabi hodisalar iqtisodiy vaziyatning ko’zgusi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotida tovar taqchilligi bo’lmaydi, shu sababdan bozorda ishlab chiqaruvchi emas, balki iste’molchi (xaridor) o’z izmini o’tkazadi, tovar va xizmatlarni sifati va narxiga qarab tanlab olish imkoniyatiga ega bo’ladi. Ko’rib chiqqanimizdek, bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida narxning roli va ahamiyati juda katta. Baho shakllanishida raqobat muhim o’rin tutadi. Raqobatda yutib chiqish yoki yutkazish bahoni belgilashga ham bog’liq. Raqobatlashuv jarayonida xaridor ko’p bo’lsa, yuqori narx tashkil topadi. Agar sotuvchilar ko’p bo’lib, ular raqobatlashishsa, past baholar vujudga keladi. Raqobat kurashida xarajatlarni qoplamaydigan, binobarin, zarar keltiradigan o’ta past baholar ham paydo bo’ladi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, xo’jalikni oqilona yuritish esa moliyaviy aloqalar va qiymat qonunlaridan foydalanishni talab qiladi. Ayrim buyumlarning bahosini o’zgartirish evaziga davlat ularga bo’lgan ehtiyojni hamda ularni xarid qilishni boshqaradi. Jumladan, inson sog’lig’iga putur yetkazuvchi mahsulotlarning narxini oshirish evaziga ularni xarid qilinishini chegaralash va aksincha, ba’zi oziq-ovqat mahsulotlarining narxini me’yorda ushlab turish orqali ehtiyojlarni to’laroq qondirish mulohazamizga dalil bo’la oladi. 2. Baho tushunchasi va uning funksiyalari Nazariy jihatdan olib qaralganda, baho - tovar qiymatining puldagi ifodasidir. Amaliy jihatdan qaralganda esa, baho – muhim iqtisodiy vosita, dastak hisoblanadi. Ma’lumki, qiymat ishlab chiqarish kategoriyasi bo’lib, ishlab chiqarishning o’zidagi mehnat sarfi bilan bog’liq munosabatlarni ifoda etadi. Tovarning yaratilishida moddiylashgan va jonli mehnat sarf qilinadi, ularning

majmuasi qiymat demakdir. Ammo qiymat har qanday mehnat sarfi emas. Qiymat tovarni yaratishga ketgan ijtimoiy zarur mehnat sarfi, aniqrog’i ehtiyojni qondira olgani sababli bozorda tan olingan mehnat sarfidir, chunki mehnatning bir qismini, agar u kerakli bo’lmasa, bozor inkor etadi va shu qism qiymatni yaratishda ishtirok etmaydi. Bozorda turli mehnat sarflari umumiy, ya’ni ijtimoiy zarur mehnat sarfiga keltiriladi va shu sarfning pulda ifodalanishi bahoni hosil qiladi. Bahoning iqtisodiy mazmunini uning funksiyalari yaqqol ko’rsatib beradi. Baho nimaga tegishli bo’lishidan qat’iy nazar (tovar, xizmat, ish kuchi, qarz puli narxini, buning farqi yo’q) besh asosiy funksiyani bajaradi: 1. Bozor muvozanatini ta’minlash funksiyasi. Bunda baho bozordagi talab va taklifning hajmi va tarkibiga ta’sir etish orqali ularni muvozanat holatiga keltiradi. 2. Hisob-kitob, o’lchov funksiyasi. Baho qiymatning puldagi ifodasi, chunki bajarilgan ish hajmi, foyda-zararning barchasi baho asosida hisobkitob qilinadi. 3. Iqtisodiy regulyator funksiyasi. Baho bozor iqtisodiyotining asosiy vositalaridan biridir. Undagi o’zgarish bozor holati (kon’yukturasi)ni bildiradi. 4. Raqobat vositasi funksiyasi. Raqobat bozor iqtisodiyotini harakatga keltiruvchi kuch hisoblanadi. Baho vositasida bellashuv raqobatning asosiy ko’rinishlaridan biri hisoblanadi. Firmalar o’z raqiblarini yengish, ularni bozordan siqib chiqarish uchun bahoni o’zgartirib turadilar. 5. Ijtimoiy himoya funksiyasi. Baho ayrim aholi toifalarini kambag’allikdan saqlash vazifasini o’taydi. Odatda aholining nochor va muhtoj qatlamlariga tovarlar arzonlashtirilgan baholarda sotiladi. Bular ijtimoiy dotatsiyalangan baholar bo’lib, ularni moliyaviy jihatdan davlat budjeti yoki budjetdan tashqari mablag’lar ta’minlaydi. Dotatsiyalangan baholarni davlat belgilaydi.

3. Bahoning turlari va tarkibi Bozor iqtisodiyotining o’ziga xos tizimi borki, u o’zaro bog’langan, bir- birini taqozo etuvchi, ammo turli maqsadlarda qo’llanuvchi baholar majmuasidan tashkil topadi. Bahoning shakllanish jarayoni murakkab bo’lib, uning ishtirokchilari g’oyat ko’pchilikni tashkil etadi. Baholar turli vazifalarni bajarganligi sababli ham ularning turi ko’p. Baholarning asosiy turlariga quyidagilar kiradi: 1. Ulgurji baholar. Tovarlar ko’tarasiga katta miqdorda sotilganda bu baholardan foydalaniladi. Bunday bahoni asosan ulgurji savdo-sotiq olib boriladigan savdo markazlarida uchratish mumkin. 2. Chakana baholar. Tovarlar bevosita iste’molchilarga sotilganda foydalaniladi. Bu baho o’z ichiga tovar ulgurji narxini, chakana savdo tashkilotchilarining xarajati va foydasini oladi. 3. Nufuzli baholar. Bu baholardan obro’ talab iste’molchilarga tovarlar sotilganda va xizmatlar ko’rsatilganda foydalaniladi. 4. Dotatsiyali baholar. Bunda tovarlar davlat budjeti hisobidan arzonlashtirilgan baholarda olinadi. 5. Davlat baholari. Bu ishlab chiqaruvchilarga davlat tomonidan buyurtma berilganda qo’llaniladi. 6. Mavsumiy baholar. Bu mavsumiy ishlab chiqariladigan tovarlarga belgilanadi. 7. Milliy va jahon baholari. Alohida tovarning baynalmilal xarajatlari. Bunda jahon bozoridagi talab va taklif nisbati hisobga olinadi. 8. Standart baholar. Xaridor cho’ntagidagi pulga qarab, ma’lum davrgacha o’zgarmaydigan qat’iy standart narxlar qo’llaniladi. 9. Preyskurant baholar. Bu baholar sotuvchi uchun mo’ljal baho, xaridor uchun bildirishlik yoki ma’lumot baho hisoblanadi. Ishlab chiqargan mahsulotni sotish uchun muzokaralarga tayyorgarlik ko’rish mobaynida tadbirkor eng avvalo, o’zi uchun maqbul bo’lgan baho

ko’rsatkichlarini aniqlashga harakat qiladi. Shu maqsadda u bahoni uchga ajratadi. Ya’ni maksimal (eng yuqori), minimal (eng past) va obyektiv baho. Maksimal baho - (sotuvchi nuqtai nazaridan) - bu muzokaralarni shu bahodan boshlash mumkin bo’lgan ko’rsatkichidir. Minimal baho - (qo’shilishi mumkin bo’lgan eng past baho) - bu tovar narxining shunday ko’rsatkichiki, tadbirkor muzokaralar davomida undan tushmaslikka harakat qiladi. Obyektiv baho - bu tarkibida o’rtacha sifat ko’rsatkichlariga ega bo’lgan u yoki bu tovarning o’rtacha bahosidir. Bahoning iqtisodiyotdagi o’rni beqiyos katta bo’lganidan uning har bir turidan oqilona foydalanish tadbirkorlik uchun muhim ahamiyatga ega. Shu sababli korxonalar va firmalar narx, belgilashga katta e’tibor beradilar. Ular o’zlarining narx strategiyasini ishlab chiqishda quyidagi maqsadlarni ko’zlaydilar: - tovar sotishni ko’paytirish; - ko’proq foyda olish; - o’rnini muayyan mavqeini saqlab qolish. Tovar sotishni ko’paytirishdan uch natija kutiladi: a) tovar sotishni ko’paytirish orqali bozorda o’z hissasini oshirish, imkon bo’lganda bozorni o’z nazoratiga olish; b) har bir tovarni (tovar birligini) sotishdan tushadigan foydaning kamayishiga rozi bo’lgan holda tovarlarni ko’plab sotish orqali keladigan yalpi foydani oshirish; v) tovarni ko’p sotish natijasida uning hajmiga nisbatan savdo- sotiq xarajatlarini qisqartirish. Bozordan raqiblarni surib chiqarib, o’z mavqeini mustahkamlash uchun firmalar maxsus narx qo’llaydilar, uni bozorga kirib olish narxi yoki demping narx deb ataladi. Bu narx raqibni sindirishga qaratilganligidan davlat uni ta’qiqlaydi, shu sababli firmalar uni yashirin qo’llaydilar va bu ish rasmiy narxning bir qismini kechib yuborish shaklida bo’ladi.

Qisqacha xulosalar 1. Sanoat ishlab chiqarishi iqtisodiyotining eng muhim muammolaridan biri bu tarmoq korxonalarida tayyorlanadigan mahsuloti bahosini belgilashdir. 2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida baho sanoat tarmoqlari va korxona (firma)larning moliyaviy ahvoliga yetarli (sezilarli) ta’sir etuvchi eng muhim sintetik ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi. Bu shu bilan tushuntiriladiki, korxona va uning mahsuloti raqobatbardoshligi bilan tijorat tashkiloti foydasining miqdori o’rtasida chambarchas bog’liqlik bordir. 3. Mahsulot bahosi juda ko’p omillarga bog’liq: mahsulotga bo’lgan talab, ishlab chiqaruvchining taklifi, davlatning narx siyosati, xarajatlar, raqobat va h.k. 4. Fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishda, mahsulot hajmini kengaytirishda va uning sifatini oshirishda, iste’molchilar ehtiyojini qondirishda baho bilan rag’batlantirishning roli beqiyosdir.

ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги 07.02.2017 йилдаги ПФ-4947-сон Фармони 2. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. –Т.: Ўзбекистон, 2017. 488-б. 3. Мирзиёев Ш.М.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга мурожаатномиси. // Халқ сўзи. 2017 йил 23 декабрь. 4. Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – 220 бет. 5. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1 жилд. – Т.: «Давлат илмий нашриёти», 2000. – 288 бет 6. Тўхлиев Н. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти .– Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1998. – 240 бет. 7. Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаштириш самарадорлигини ошириш.- Т.: ТошДТУ, 2013.-124 б. 8. Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет. 9. Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет.

Похожие

Transfert bahoni shakllantirish

Transfert bahoni shakllantirish

Sanoat ishlab chiqarishini joylashtirish

Sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirish va prognozlash

Sanoat ishlab chiqarishining aylanma fondlari va mablag’lari