Qishloq xo’jaligi yalpi va tovar mahsulotlarini kengaytirilgan takror ishlab chiqarish - Экономика - Рефераты

Qishloq xo’jaligi yalpi va tovar mahsulotlarini kengaytirilgan takror ishlab chiqarish

Загружено в:

26.10.2022

Скачано:

0

Размер:

74.47265625 KB

Qishloq xo’jaligi yalpi va tovar mahsulotlarini kengaytirilgan takror ishlab chiqarish Reja: 1. Qishloq xo’jaligi yalpi va tovar mahsuloti to’g’risida tushuncha, ularni aniqlash tartibi. 2. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotini sotish va taqsimlash yo’nalishlari. 3. Yalpi mahsulotni ko’paytirish va uning tovarlilik darajasini oshirish yo’llari.

1. Qishloq xo’jaligi yalpi va tovar mahsuloti to’g’risida tushuncha, ularni aniqlash tartibi. Qishloq xo’jaligidagi barcha korxonalar ishlab chiqarish jarayonida turli mahsulotlarni yetishtiradi, ishlar va xizmatlarni bajaradilar. Jumladan, paxta, bug’doy, sholi, makkajo’xori, kartoshka, karam, pomidor, sabzi, sut, go’sht va boshqa mahsulotlarni yetishtiradilar. Tarmoqda ma’lum davr mobaynida, odatda bir yil mobaynida ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlar qiymatlari yig’indisi tarmoqning yalpi mahsuloti deyiladi. Yalpi mahsulotni korxona miqyosida ham hisoblash mumkin. Natural o’lchov birliklarida (tonna, litr, dona) qishloq xo’jaligi mahsulotlarining alohida turlari bo’yicha yalpi mahsulotni aniqlash mumkin. Masalan, 2019-yilda mamlakatimizda 6093,5 ming tonna bug’doy yetishtirilgan. (1jadval). Tarmoqda yetishtirilayotgan mahsulotning xususiyatiga qarab natural o’lchovida dona, tonna, litr va boshqa shu kabi o’lchov birliklari ishlatilishi mumkin. Masalan, yetishtirilgan don, sabzavot kabi mahsulotlar – tonnada, ishlab chiqarilgan tuxum, qorako’l teri – donada ifodalanadi va hokazo. 1-jadval Asosiy turdagi qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish, ming tonna Ko’rsatkichlar 2016 2017 2018 2019 Don - jami 8261,3 7288,5 6535,5 7437,8 sh.j.: bug’doy 6934,9 6079,2 5410,8 6093,5 arpa 167,4 134,3 111,8 133,5

makkajo’xori don uchun 491,9 389,4 413,2 421,3 sholi 452,0 395,4 221,1 314,7 dukkakli don 98,4 212,5 260,0 339,6 Paxta xomashyosi 2959,0 2853,9 2285,6 2691,7 Kartoshka 2789,5 2793,7 2911,9 3089,7 Sabzavotlar 10184,0 10219,9 9760,3 10215,1 Poliz 2044,9 2031,0 1837,0 2068,7 Go’sht 2172,5 2286,8 2430,5 2473,6 Sut 9703,4 10047,9 10466,4 10714,3 Tuxum, mln. dona 6152,5 6332,7 7459,3 7771,2 Jun 37,1 36,4 34,6 35,1 Qorako’l teri, ming dona 1055,4 1075,1 1085,2 1150,7 Pilla 26,4 12,5 17,9 21,4 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. Natural o’lchovidagi mahsulotlarni umumlashtirib bo’lmaydi. Yetishtirilgan barcha qishloq xo’jaligi mahsulotlarini natural o’lchov birligida bir-biriga qo’shib bo’lmasligi sababli tarmoqning yalpi mahsulotini mazkur o’lchov birligida aniqlab bo’lmaydi. Shuning uchun ham qiymat (pul) o’lchov birligi ishlatiladi. Yetishtirilgan barcha mahsulotlar qiymat o’lchovida, ya’ni yagona o’lchovda ifodalanib, so’ngra qishloq xo’jaligi yalpi mahsuloti qiymat o’lchov birligida aniqlanadi. Buning uchun tarmoqda yetishtirilgan barcha mahsulotlar va ko’rsatilgan xizmatlarni narxiga ko’paytirib, qiymatlari topiladi va so’ngra ularning umumiy yig’indisi aniqlanadi. Masalan, 2019-yilda mamlakatimizda qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi yalpi mahsuloti 224265,9 mlrd. so’m bo’lib, uning 111904,8 mlrd. so’mi dehqonchilik tarmog’ida, 104378,3 mlrd. so’mi esa chorvachilik tarmog’ida yaratilgan (2-jadval).

2-jadval Qishloq xo’jaligi yalpi mahsuloti to’g’risidagi ma’lumotlar 2016 2017 2018 2019 Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi mahsuloti (xizmatlar) hajmi, mlrd. so’m 119726,7 154369,4 195095,6 224265,9 Shundan: dehqonchilikda 61755,1 83303,4 98406,4 111904,8 chorvachilikda 53844,1 64895,9 89019,2 104378,3 Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi mahsuloti o’sish sur’ati, o’tgan yilga nisbatan foizda 106,1 101,2 100,3 103,1 Shu jumladan: dehqonchilikda 105,7 98,2 95,8 104,8 chorvachilikda 107,0 104,1 105,7 101,6 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. Ushbu jadvallar ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, 2019-yilda qishloq xo’jaligi yalpi mahsuloti ishlab chiqarish hajmining o’sish sur’ati biroz yaxshilangan. Mamlakatimiz mintaqalari bo’yicha qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi yalpi mahsuloti to’g’risidagi ma’lumotlar 3-jadvalda keltirilgan. 3-jadval Mamlakatimiz mintaqalari bo’yicha qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi yalpi mahsuloti, mlrd. so’m 2016 2017 2018 2019 O’zbekiston Respublikasi 119726,7 154369,4 195095,6 224265,9 Qoraqalpog’iston Respublikasi 4062,9 4977,3 6995,5 8769,3

Andijon 12287,2 15950,0 20183,9 24314,9 Buxoro 9988,5 13178,6 17334,2 19436,2 Jizzax 7074,3 9194,9 11825,6 14105,9 Qashqadaryo 11121,0 14761,6 17685,8 20415,1 Navoiy 5288,3 6850,7 8685,8 9934,2 Namangan 8674,3 11398,3 13944,1 16832,2 Samarqand 17625,1 22308,7 26585,9 29294,7 Surxondaryo 8896,4 11837,2 15394,4 18152,0 Sirdaryo 4391,3 5490,0 6183,7 7984,8 Toshkent 12578,7 16378,5 19541,2 21632,7 Farg’ona 10039,4 12692,3 18007,7 18946,3 Xorazm 7699,3 9351,3 12727,8 14447,6 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, 2019-yil holatiga qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi yalpi mahsuloti hajmi bo’yicha Samarqand, Andijon, Toshkent va Qashqadaryo viloyatlari yuqori ko’rsatkichlarga ega. Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi yalpi mahsuloti hajmi bo’yicha Qoraqalpog’iston Respublikasi, Navoiy va Sirdaryo viloyatlarida past ko’rsatkichlar qayd etilgan. Aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan qishloq xo’jalik mahsulotlari to’g’risidagi ma’lumotlar 4-jadvalda keltirilgan. 4-jadval Aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan qishloq xo’jalik mahsulotlari to’g’risidagi ma’lumotlar 2016 2017 2018 2019 Aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan qishloq xo’jaligi mahsuloti, ming so’m 3629,7 4575,7 5919,9 6678,5 Aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan

qishloq xo’jaligi mahsuloti, kg: don 259,4 225,0 198,3 221,5 kartoshka 87,6 86,3 88,4 92,0 sabzavotlar 319,8 315,5 296,2 304,2 poliz 64,2 62,7 55,7 61,6 meva va rezavorlar 82,0 80,7 82,1 82,0 uzum 50,7 50,2 48,2 47,7 go’sht 68,2 70,6 73,7 73,7 sut 304,7 310,2 317,6 319,1 tuxum 193 195 226 231 baliq 2,1 2,6 2,8 3,6 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda aholi jon boshiga qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi so’nggi yillarda o’sish tendensiyasida bo’lgan. Xo’jalik yuritish shakllarining qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotidagi ulushini tahlil qiladigan bo’lsak, qishloq xo’jalik yalpi mahsuloti tarkibida dehqon xo’jaliklarining ulushi yuqori ekanligini ko’rishimiz mumkin. 2019-yil holatiga qishloq xo’jaligi yalpi mahsuloti tarkibida dehqon xo’jaliklarining ulushi 68,3 foizni, fermer xo’jaliklarining ulushi esa 27,9 foizni tashkil etgan (1-rasm).

1-rasm. Qishloq xo’jalik yalpi mahsulotining xo’jalik yuritish shakllari bo’yicha tarkibi. Yalpi mahsulot tarmoqning, korxonaning bir yillik faoliyatini ifodalovchi umumiy ko’rsatkichdir. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining tarkibi quyidagilardan iborat bo’ladi: - tayyor mahsulot; - tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi jarayonida bir yil davomida yetishtirilib, yig’ishtirilib, hisobga olingan, taqsimlashga va sotishga tayyor bo’lgan mahsulotlar qishloq xo’jaligining tayyor mahsuloti hisoblanadi. Kelgusi yillarda mahsulotlar yetishtirish uchun joriy yilda sarflanadigan xarajatlar tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari deb ataladi. Masalan, kuzgi bug’doy yetishtirish uchun mamlakatimiz sharoitida oktabr oyidan boshlab ko’plab xarajatlar qilinadi. Jumladan, yerlarni shudgorlash, tekislash, urug’lik, o’g’it, yoqilg’i-moylash 7,29 ,29 3 26 ,27 968 , 0 68 4, 71 2, , 3682 , 3 2 , 3 2 8, 83 , %010 %%20 %3040 %50 %%60 %70 %80 %90100 % 2016 2017 2018 2019 Qishloq xo'jalik faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar Dehqon xo'jaliklari Fermer xo'jaliklari

materiallari, mehnat haqi sarfi va hokazo. Lekin mahsulot keyingi yilda tayyor bo’ladi. Bundan tashqari, asosiy podaga o’tkazish uchun mo’ljallangan yosh chorva mollariga qilingan xarajatlar, mevali bog’ yaratishda nihollar voyaga yetguncha qilingan xarajatlar ham tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlaridir. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotini aniqlashda yetishtirilgan mahsulotlar quyidagi baholarda aniqlanadi: - sotilgan mahsulotlar sotish narxlarida; - xo’jalik ichki ehtiyoji uchun sarflanganlari tannarxi bo’yicha. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ichki ehtiyoj uchun ishlatilgan mahsulotlarni tannarxi bo’yicha baholash xo’jalik ehtiyojlarini, ishlab chiqarish bilan shug’ullanganlarning moddiy manfaatdorligi oshishini yetarli darajada ta’minlay olmaydi. Ichki ehtiyojlar uchun ishlatilgan mahsulotlar tannarxda baholanganligi uchun ishlab chiqaruvchilar uni yetishtirishdan foyda ololmaydilar. Foyda bo’lmagach, ishchilarni mahsulot ishlab chiqarish natijasiga ko’ra, rag’batlantirib bo’lmaydi. Shuning uchun ichki ehtiyojlarga berilgan mahsulotlarning qiymatini ham o’rtacha sotish baholarida aniqlash yoki ichki baholarni belgilash maqsadga muvofiqdir. Qishloq xo’jalik mahsulotlarining turlari bo’yicha jami yalpi mahsulot qiymatidagi salmog’ini aniqlab, tahlil qilish mumkin. Bundan tashqari, qishloq xo’jaligi tarmoqlarida yetishtirilgan yalpi mahsulotning jami yalpi mahsulotdagi ulushini ham tahlil etish mumkin. Bu ko’rsatkichlar asosida qishloq xo’jaligi korxonalari iqtisodiyotiga oid umumiy xulosalar chiqarish mumkin bo’ladi.

Qishloq xo’jaligi yalpi mahsuloti hajmining o’zgarishiga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi: - qishloq xo’jaligi mahsulotlarining ishlab chiqarish hajmi; - qishloq xo’jaligi mahsulotlarining narxlari darajasi; - qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish tarkibining o’zgarishi. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsuloti hajmining o’zgarishida ishlab chiqarish tarkibi ham ta’sir ko’rsatadi, ya’ni yuqori narxli mahsulotlarning jami ishlab chiqarishdagi salmog’i o’zgarishi yalpi mahsulot hajmining ham o’zgarishiga olib keladi. Tarmoqdagi yoki xo’jalikdagi qishloq xo’jalik yalpi mahsulotining bir necha yillik o’zgarish dinamikasini tahlil etishda joriy narxlar orqali chuqur tahlil qilib bo’lmaydi. Chunki joriy narxlar har yili o’zgarib turadi. Masalan, 1 tonna paxta xomashyosining davlat xarid narxi 2002yilda 104,7 ming so’m darajasida belgilangan bo’lsa, 2009-yilda 502,0 ming so’mga yaqin bo’lgan. Shu yillar ichida uning mutlaq miqdori 5 marta oshgan. Yalpi mahsulotning umumiy qiymatiga ta’sir ko’rsatuvchi bunday holatning oldini olish uchun yalpi mahsulot qiymatining yillar bo’yicha o’zgarish dinamikasini tahlil etishda qiyosiy baholarda aniqlanadi. Bunda narx o’zgarishining yalpi mahsulot o’zgarishiga ta’siri bartaraf etilib, yalpi mahsulotning haqiqiy o’zgarishini aniqlash imkoniyati yaratiladi. Hozirgi davrda qiyosiy narxlar sifatida 1996yildagi qishloq xo’jaligi mahsulotlari joriy narxlarining o’rtacha yillik miqdori olingan. Keyinchalik boshqa yilning o’rtacha narxlari qiyosiy baho sifatida olinishi mumkin. Qishloq xo’jaligidagi tayyor mahsulotlar ichki va tashqi bozor talabini e’tiborga olgan holda sotiladi, ya’ni qishloq xo’jaligida ham

tovar-pul munosabatlari amalga oshiriladi. Mahsulotlarning tovar-pul munosabatlari asosida sotilgan miqdori tovar mahsuloti deb ataladi. Shunga asoslangan holda mahsulotlarning tovarlilik darajasi ham aniqlanadi. Uni aniqlash uchun sotilgan mahsulot qiymatini jami yetishtirilgan mahsulotning miqdoriga taqsimlab, natijani 100 ga ko’paytirish lozim. Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin: SM Td = x 100 YJM Bunda: Td – mahsulotning tovarlilik darajasi, foizda; SM – sotilgan mahsulot miqdori, tonna; YJM – yetishtirilgan jami mahsulot miqdori, tonna. Qishloq xo’jalik mahsulotlarining tovarlilik darajasi turlicha bo’lishi mumkin. Ayrim texnika ekinlarini qishloq xo’jalik korxonalarining o’zida qayta ishlash yo’lga qo’yilmaganligi sababli ularning tovarlilik darajasi 100 foizga teng bo’ladi. Masalan, paxta xomashyosi, kanop va boshqalar. Qishloq xo’jaligi tarmog’ida yetishtirilayotgan ayrim mahsulotlarning bir qismi sotilmasdan, ichki ehtiyojlar uchun ishlatilganligi sababli, ularning tovarlilik darajasi 100 foizdan kam bo’lishi ham mumkin. Masalan, yetishtirilgan donning bir qismi urug’lik, chorva ozuqasi, ishchilarga natura shaklidagi ish haqi, zahira fondi kabilar uchun ajratilishi mumkin. Tarmoqda ayrim mahsulotlar esa faqat ichki ehtiyojlar uchun yetishtirilishi mumkin. Bunday hollarda ularning tovarlilik darajasi aniqlanmaydi. Jumladan, chorva mollari uchun ozuqa sifatida yetishtirilgan yem-xashak va boshqalar.

Yalpi va tovar mahsulotlarning mamlakat, tarmoqlar hamda korxonalar iqtisodiyotidagi ahamiyati katta. Jumladan, ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot hajmi, qiymati o’sishi natijasida mamlakat yalpi ichki mahsulotining ham o’sishi ta’minlanadi. Korxonalar yalpi va tovar mahsulotining ko’payishi ularning iqtisodiyoti yuksalishini ta’minlaydi. Xo’jalik yalpi mahsulotining, natural holdagi miqdori ko’payishi tayyor mahsulot miqdori oshishiga sabab bo’lib, ichki va tashqi talab to’liqroq qondirilishiga imkoniyat yaratadi. Natijada sotiladigan mahsulot miqdori ortadi. Uni sotish evaziga korxonalarning pul daromadlari ko’payadi. Bu qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining kengaytirilgan holda rivojlanishini, ishchi-xizmatchilarning esa moddiy rag’batlantirilishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham respublika hukumati qishloq xo’jalik mahsulotlari miqdorini oshirishga, ularning sifatini yaxshilab, raqobatbardorligini yuksaltirishga katta e’tibor bermoqda. Chunki qishloq xo’jalik mahsulotlarini chet davlatlarga sotish natijasida mamlakatning valyuta tushumi ortib bormoqda. Ularning evaziga qishloq xo’jaligi uchun zarur bo’lgan ishlab chiqarish vositalari, yangi texnikalar, ilg’or texnologiyalar sotib olinmoqda. Respublikamizda qishloq xo’jalik yalpi mahsulotining tarkibida nodavlat sektorning ulushi katta bo’lib, asosan xususiy sektor tomonidan ishlab chiqarilmoqda. Bu mamlakatimiz qishloq xo’jaligida ko’p ukladli iqtisodiyot shakllanganligidan dalolat beradi. Qishloq xo’jaligida ma’lum miqdorda davlat sektori bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Ular asosan fan va texnika yutuqlarini, zamonaviy texnologiyalarni tarmoqqa joriy etish bilan shug’ullanadilar. Jumladan, fan yutuqlariga asoslangan holda qishloq xo’jalik ekinlarining sifatli, serunum navlarini, chorva

hayvonlarining mahsuldor zotlarini, yangi, serunum texnikalarni, samarali texnologiyalarni yaratish va ularni ishlab chiqarishga tatbiq etishimiz lozim. Qishloq xo’jaligining eng asosiy vazifasi respublika hududidagi qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalarning xomashyoga, aholining oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talablarini qondirishdir. Shu bilan birgalikda, tarmoq tashqi bozor talabini qondirishda ham qatnashishi maqsadga muvofiqdir. Qishloq xo’jaligining o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, tarmoqda yetishitirilgan mahsulotlarning bir qismi ichki ehtiyojlar uchun sarflanadi, jumladan, urug’lik, yem-xashak, ozuqa uchun ishlatiladi, zahira fondiga ajratiladi, ishchi-xizmatchilarga natura shaklidagi ish haqi sifatida beriladi, ularning ovqatlanishlari uchun ajratiladi va hokazo. Aks holda tarmoqda kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonining rivojlanishi ta’minlanmaydi. 2. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotini sotish va taqsimlash yo’nalishlari. Qishloq xo’jalik korxonalarida yetishtirilgan mahsulotlarni sotish yo’nalishlari quyidagi ikki guruhga bo’linadi: a) davlat ehtiyojlari uchun davlatga qarashli tayyorlov tashkilotlariga sotish; b) erkin ravishda sotish. 2020-yilga qadar fermer xo’jaliklari o’zlari yetishtirgan paxta xomashyosi va g’allani davlat buyurtmasi asosida joylardagi davlatga

qarashli tayyorlov korxonalariga tuzilgan kontraktatsiya shartnomalari asosida sotganlar. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6martdagi “Paxtachilik sohasida bozor tamoyillarini keng joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qaroriga muvofiq, 2020-yil hosilidan boshlab: - davlat tomonidan paxta xomashyosi ishlab chiqarish va sotish rejasini belgilash amaliyoti bekor qilindi; - fermer xo’jaliklari yetishtirgan paxta xomashyosini o’zlari a’zo bo’lib kirgan paxta-to’qimachilik klasterlariga sotadilar; - paxta xomashyosi yetishtiruvchilarga rayonlashtirilgan navlarni erkin tanlash huquqi beriladi; - paxta-to’qimachilik klasterlari tashkil etilmagan hududlarda paxta tozalash korxonalari ishtirokida fermer xo’jaliklarining ixtiyoriy kooperatsiyasi tashkil etiladi. Kooperatsiyaning aosiy vazifalari quyidagilar: - kooperatsiya a’zolari tomonidan texnika, uskuna, transport vositalaridan , paxta tozalash zavodlaridan birgalikda foydalanishni tashkil etish; - kooperatsiya a’zolarini qishloq xo’jaligi texnikasi, yonilg’i- moylash materiallari, o’g’it, urug’lar, shuningdek, o’simliklarni kimyoviy himoyalash vositalari bilan ta’minlash; - ishlab chiqarilgan mahsulotni tayyorlash, tashish, saqlash, qayta ishlash va sotishni tashkillashtirish; - kooperatsiya a’zolariga agrotexnika, buxgalteriya, konsalting, vositachilik va boshqa xizmatlarni ko’rsatish.

2020-yil holatiga paxta ekin maydonlarining 125 ming gektari yoki 12 foizida kooperatsiyalar, 908 ming gektari yoki 88 foizida klasterlar faoliyat yuritmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-martdagi “G’alla yetishtirish, xarid qilish va sotishga bozor tamoyillarini keng joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4634-sonli qaroriga muvofiq, 2020-yil hosilidan boshlab davlat buyurtmasi asosida boshoqli don yetishtirish amaliyoti va 2021-yil hosilidan boshlab davlat tomonidan g’allaga xarid narxini belgilash amaliyoti, ya’ni davlat xaridi to’liq bekor qilindi. Davlat xaridi o’rniga fermer yetishtirgan g’alla birja orqali yoki to’g’ridan-to’g’ri shartnomalar bilan erkin narxlarda sotilishi belgilangan. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 28-yanvardagi “O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 20202030 yillarga mo’ljallangan strategiyasida belgilangan vazifalarni 2020yilda amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4575-sonli qaroriga muvofiq “oziq-ovqat xavfsizligi bo’yicha davlat siyosatini ishlab chiqish va joriy etish” yo’nalishida 2020-yil 1-oktabrdan boshlab aholini don mahsulotlari bilan uzluksiz ta’minlash va narxlar keskin o’zgarishining oldini olish maqsadida intervension xaridlar tizimi bosqichma-bosqich joriy etiladi. Bunda: - 2021-yil hosilidan boshlab don uchun davlat buyurtmasi hajmlarini bosqichma-bosqich kamaytirish, shu jumladan boshoqli don xarid qilish va sotishda erkin raqobatni ta’minlaydigan bozor mexanizmlarini joriy etish;

- oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash uchun davlat buyurtmasi tizimidan davlat zahirasidan foydalanishga o’tish bo’yicha mexanizmni ishlab chiqish nazarda tutilgan. Intervension xaridlarda narxlar pasayib ketgan taqdirda uning yanada arzonlashmasligi uchun davlat ortiqcha g’allani sotib oladi, narxlar keskin ko’tarilganda esa davlat zahirasidagi g’alladan sotiladi. Shunday qilib uning qimmatlashuvi oldi olinadi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotishning ikkinchi yo’nalishi bo’lgan erkin sotish o’z navbatida tayyorlov korxonalariga shartnomaviy narxlarda sotish, ulgurji narxlarda birjalar orqali sotish, chakana narxlarda dehqon bozorlari, turli yarmarkalar, ichki sotish tizimi orqali sotish kabi yo’nalishlarda amalga oshiriladi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini shartnomalar asosida erkin sotishda xaridorlar bilan munosabatlarni mukammal tuzilgan shartnomalar asosida amalga oshirishni taqozo etadi. Shartnomalar har ikki tomonning erkin kelishuvi asosida tuzilishi shart. Shartnomalarni tuzishni osonlashtirish maqsadida mamlakatimizda namunaviy shartnomalar mutasaddi tashkilotlar tomonidan tavsiya etilgan. Ayrim vaziyatlarda shartnomalarning to’g’ri tuzilmasligi qishloq xo’jalik korxonalarining katta miqdordagi zarar ko’rishiga olib kelishi mumkin. Namunaviy shartnomalarda tomonlarning huquqlari, burchlari, majburiyatlari kabi barcha shartlar to’liq, aniq, ravon yozilgan boladi. Qishloq xo’jalik korxonalari shartnomalarni tuzishda ulardan foydalanadilar, bu esa tuzilayotgan shartnomalarning sifatiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotishda ularni xorijiy mamlakatlarga eksport qilish ham muhim ahamiyatga ega.

Mamlakatimizda yetishtirilayotgan qishloq xo’jalik mahsulotlariga xorijiy mamlakatlarda, ayniqsa Rossiya Federatsiyasi, Qozog’iston kabi davlatlarda talab yuqori. Ushbu imkoniyatlardan unumli foydalangan holda qishloq xo’jalik mahsulotlarini xorijiy bozorlarda sotishni rivojlantirish lozim. 2019-yilda meva-sabzavot mahsulotlari ekporti hajmi to’g’risidagi ma’lumotlar 5-jadvalda keltirilgan. 5-jadval 2019-yilda meva-sabzavot mahsulotlari ekporti hajmi to’g’risidagi ma’lumotlar Miqdori, ming tonna Qiymati, mln. AQSh dollari O’tgan yilga nisbatan, foizda Jami 1408,7 1207,8 136,4 Sabzavotlar 817,5 549,7 172,4 Uzum 190,5 223,7 124,5 shu jumladan: quritilgani 73,5 104,6 106,7 Yangi qovun va tarvuz 31,3 13,1 201,5 Meva va rezavorlar 357,4 406,8 113,7 shu jumladan: quritilgani 52,8 40,8 116,2 Yeryong’oq 11,9 14,4 63,0 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. 2019-yilda meva-sabzavotlar eksporti geografiyasi 6-jadvalda keltirilgan. 6-jadval 2019-yilda meva-sabzavotlar eksporti geografiyasi Davlatlar Miqdori, ming tonna Qiymati, mln. AQSh dollari Ulushi, % Qirg’iziston 127,0 320,0 26,5 Qozog’iston 556,4 283,0 23,4

Rossiya 245,1 160,6 13,3 Turkiya 65,2 101,8 8,4 Pokiston 76,2 78,8 6,5 Afg’oniston 45,5 57,5 4,8 Xitoy 55,3 48,5 4,0 Ukraina 56,3 37,3 3,1 Tojikiston 21,0 13,5 1,1 Eron 16,2 12,4 1,0 Iroq 20,5 12,3 1,0 Belarus 14,3 10,6 0,9 Turkmaniston 27,5 9,7 0,8 BAA 8,5 9,5 0,8 Ozarbayjon 6,5 7,3 0,6 Boshqa davlatlar 67,0 44,9 3,7 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimiz tomonidan meva-sabzavotlar eksport qilinadigan asosiy mamlakatlar Qirg’iziston, Qozog’iston, Rossiya va Turkiya hisoblanadi. Ushbu davlatlarlar O’zbekistonda ishlab chiqarilgan meva-sabzavotlar uchun yirik bozor hisoblanadi, ushbu bozorlarda munosib o’rin egallash, raqobatdosh bo’lish uchun bir qator chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur. Jumladan, mamlakatimizda yetishtirilayotgan mahsulotlarni xalqaro talablar darajasida sertifikatlash tizimini yo’lga qo’yish, xorijiy mamlakatlarda bozorlarida marketing tadqiqotlarini o’tkazish va bizda yetishtirilayotgan qishloq xo’jalik mahsulotlarining reklamasini yaxshi yo’lga qo’yish, eksport infratuzilmasini rivojlantirish lozim. Meva-sabzavotlar eksportining so’nggi yillardagi o’zgarish tendensiyasi to’g’risidagi ma’lumotlar 7-jadvalda keltirilgan. 7-jadval

Meva-sabzavotlar eksporti to’g’risidagi ma’lumotlar (mln. AQSh dollari) 2016 2017 2018 2019 Meva va rezavorlar 217,4 254,4 357,7 406,8 Sabzavotlar 183,6 217,7 307,7 549,7 Uzum 142,1 159,5 179,7 223,7 Yeryong’oq 9,3 10,6 22,9 14,4 Yangi qovun va tarvuz 2,0 3,3 6,5 13,1 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, 2016-2019-yillar mobaynida meva-sabzavotlar eksporti o’sish tendensiyasida bo’lgan. Faqat yeryong’oq eksporti 2019-yilda 2018-yilga nisbatan kamaygan. Mamlakatimiz hukumati tomonidan qishloq xo’jalik mahsulotlari eksportini yanada oshirish uchun shart-sharoitlar yaratishga alohida e’tibor berilmoqda. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 12-noyabrdagi PF-6109-sonli Farmoniga muvofiq, O’zbekiston Respublikasining Afg’oniston Islom Respublikasi bilan chegaradosh hududidagi 26,0 gektar maydonida “Termiz xalqaro savdo markazi” erkin savdo zonasi hududi tashkil etilmoqda. Ushbu erkin savdo zonasida logistika, xizmat ko’rsatish, savdo, ijtimoiy xizmatlar va yordamchi binolardan iborat majmua barpo etilmoqda. Afg’oniston Islom Respublikasi fuqarolari hamda ushbu davlat hududidan kiruvchi boshqa davlat fuqarolari, shuningdek fuqaroligi bo’lmagan shaxslar o’n kun davomida xalqaro savdo markazi hududida bo’lib, savdo faoliyati olib borishi, davolanishi va madaniy hordiq chiqarishi mumkin.

Mamlakatimiz hukumati tomonidan yaratilayotgan bu kabi choratadbirlar mamlakatimizning eksport salohiyatini kuchaytiradi. 2021-yil 14-yanvarda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2021-yilda O’zbekiston Respublikasining eksport salohiyatini amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4949-sonli qarori qabul qilindi. Unga ko’ra, Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligining hududiy bo’linmalarida doimiy faoliyat yurituvchi hududiy eksport shtablari tashkil etiladi. 2021-yil 1-fevraldan eksportchi tashkilotlarga eksportoldi moliyalashtirish ajratiladi. 2021-yil 1-apreldan esa mahalliy eksportchi korxonalarning savdo uylarini ochish va saqlash, ofis, savdo va ombor binolarini ijaraga olish, shuningdek, reklama kampaniyalarini tashkil qilish bilan bog’liq chet eldagi xarajatlarining 50 foizi Eksportni rivojlantirish agentligi mablag’lari hisobidan qoplab beriladi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarining barcha xo’jaliklarda bir vaqtda tayyor bo’lishi shu davrda ularning bozordagi taklifini keskin oshiradi va tabiiy ravishda ularning narxi pasayadi. Bundan tashqari ko’pchilik qishloq xo’jalik mahsulotlari tez buziluvchan bo’lganligi sababli fermer xo’jaliklari mahsulot tayyor bo’lgan paytda arzon narxlarda sotishga majbur bo’ladi. Shu sababli qishloq xo’jalik korxonalari o’z mahsulotlarini qayta ishlaydigan minitexnologiyalarga ega bo’lishi maqsadga muvofiq. Bundan tashqari yurtimizda yetishtiriladigan yuqori sifatli meva-sabzavotlarni, jumladan, olma, anor, uzum, xurmo va boshqa shu kabi mahsulotlarni saqlab, ma’lum muddatdan so’ng ichki va tashqi bozorda sotish imkonini beradigan saqlash omborlarini tashkil etish lozim. Bunda xalqimizning qishloq xo’jalik mahsulotlarini saqlash bo’yicha boy tajribasi va an’analaridan ham foydalanish mumkin. Bu

orqali nafaqat qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotish jarayoni takomillashadi, balki aholini qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan yil davomida bir maromda ta’minlash, qish oylarida ularning narxlari keskin oshib ketishining oldini olish masalalari ham o’z yechimini topadi. Qishloq xo’jalik korxonalari ishlab chiqarishi samarali rivojlanishini ta’minlash maqsadida yetishtirgan mahsulotlarining ma’lum qismini o’z ichki ehtiyojlari uchun taqsimlaydilar. Shu sababli ko’pgina qishloq xo’jalik mahsulotlarining tovarlilik darajasi 100 foizdan past bo’ladi. Masalan, qishloq xo’jalik korxonasida yetishtirilgan g’allaning bir qismi urig’lik uchun, chorva mollariga yemxashak sifatida berish uchun, xo’jalikdagi umumiy ovqatlanish korxonasi uchun sarflanishi mumkin. Bundan tashqari xo’jaliklar ijtimoiy maqsadlarga, jumladan, iqtisodiy nochor oilalarga, keksalarga, bolalar uylariga, shifoxonalarga xayriya shaklida ham o’z mahsulotlarini beradilar. Qishloq xo’jalik korxonalari tomonidan yetishtirilgan mahsulotlarining taqsimlanish yo’nalishlari quyidagi ikki guruhga ajratiladi: a) xo’jalikning ichki ehtiyojlari uchun; b) ijtimoiy maqsadlarda. Xo’jalikning ichki ehtiyojlari uchun taqsimlashda urug’likka, ozuqa fondiga, mehnat haqiga, umumiy ovqatlanishga, zahira fondiga va boshqa maqsadlarga sarflanadi. Ijtimoiy maqsadlar uchun taqsimlaganda esa kam ta’minlangan oilalar va boquvchisini yo’qotganlarga moddiy yordam sifatida, bolalar bog’chalariga, shifoxonalarga va turli tadbirlarga homiylik sifatida sarflanishi mumkin.

Hozirgi kunda respublikamiz aholisining ayrim qishloq xo’jaligi mahsulotlariga, jumladan baliq, parranda go’shti va boshqa ayrim mahsulotlarga bo’lgan ehtiyoji to’liq qondirilmayapti. Ularni chetdan import qilish orqali ehtiyoj qondirilmoqda. Shuning uchun ushbu qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirishni yanada ko’paytirish eng dolzarb masaladir. Hukumatimiz tomonidan qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirishni ko’paytirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 26-yanvardagi “Oziqovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni kengaytirish va ichki bozorni to’ldirish yuzasidan qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 1047-sonli Qarori, 2008-yil 20-oktabrdagi “Oziq-ovqat ekinlari ekiladigan maydonlarni optimallashtirish va ularni yetishtirishni ko’paytirish choratadbirlari to’g’risida”gi 4041-sonli Farmoni va boshqa bir qator me’yoriy hujjatlar shu maqsadga qaratilgan. Bundan tashqari 2009yilning birinchi yarmida iqtisodiyotning agrar tarmog’i samaradorligini oshirish bo’yicha kompleks choralar doirasida, eng avvalo, qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash bo’yicha zamonaviy korxonalarni barpo etish ishlarini jadallashtirish evaziga hisobot davrida mevasabzavot, go’sht va sut mahsulotlarini qayta ishlovchi minitexnologiyalar bilan jihozlangan 66 ta korxona tashkil etildi. Umumiy maydoni 341 gektarga teng bo’lgan yengillashtirilgan konstruksiyali, muqobil issiqlik manbalaridan foydalanuvchi 648 ta issiqxona tashkil etildi. Meva-sabzavot mahsulotlari va kartoshka yetishtirish uchun avans ajratish, ularni xarid qilish, tayyorlash, saqlash va ulgurji sotish bo’yicha 13 ta hududiy ixtisoslashtirilgan

“Mevasabzavottayyorlovsavdo” kompaniyalari tashkil etildi. Mamlakatimizda qishloq xo’jaligi xomashyosini chuqur qayta ishlash, yetishtirilgan mahsulotlarni saqlash infratuzilmasini rivojlantirishga ham alohida e’tibor qaratilmoqda. 2015-yilda qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan 230 ta korxona, 77 ming 800 tonna sig’imga ega bo’lgan 114 ta yangi sovutish kamerasi tashkil etildi va modernizatsiya qilindi. Mamlakatimizda meva-sabzavotlarni saqlashning umumiy quvvati 832 ming tonnaga yetkazildi. Bu esa, yil davomida narxlarning mavsumiy keskin oshib ketishiga yo’l qo’ymasdan, aholini asosiy turdagi qishloq xo’jaligi mahsulotlari bilan uzluksiz ta’minlash, ushbu mahsulotlarni eksport qilishni kengaytirish, narx-navo barqarorligini saqlash imkonini bermoqda. Qishloq xo’jalik korxonalarida bozorni o’rganib, savdo-sotiq ishlarini rivojlantiradigan marketing bo’limlari tashkil etib, ularni rivojlantirishga alohida e’tibor berish lozim. Qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirishda va sotishda tabiiy sharoitlarni hamda xalqimizning o’ziga xos milliy xususiyatlarini, albatta, e’tiborga olish zarur. Chunki ayrim mahsulotlarni yetishtirishga tabiiy sharoitlar, ayrimlarini yetishtirishga milliy urf-odatlarimiz ta’sir ko’rsatadi. Masalan, cho’chqachilik serdaromad soha hisoblanadi, lekin mazkur tarmoq milliy an’analarimizga to’g’ri kelmaydi. Chunki musulmon diniga mansub bo’lgan aholi cho’chqa go’shtini, cho’chqa go’shtidan tayyorlangan mahsulotlarni sotib olmaydi, chunki ularni iste’mol qilmaydi. Lekin un, non mahsulotlarini, guruchni ko’proq sotib oladi. Demak, mahsulotlarni ishlab chiqarish va ularni sotishda aholining milliy xususiyatlarini ham e’tiborga olish lozim.

3. Yalpi mahsulotni ko’paytirish va uning tovarlilik darajasini oshirish yo’llari. Qishloq xo’jalik yalpi mahsulotini ko’paytirishning asosan quyidagi ikki usuli mavjud: a) ekstensiv usul, ya’ni miqdoriy usul. Bunda ekin maydonlari hajmini, chorva hayvonlari bosh sonini va resurslar sarfi miqdorini ko’paytirish hisobiga yalpi mahsulot hajmini ko’paytirishga erishiladi. Bu usul ayrim ishlab chiqarish resurslari, jumladan, yer va suv resurslari tabiatan cheklanganligi, moliyaviy resurslar taqchilligi sababli qishloq xo’jaligi mahsulotlari hajmini ko’paytirish imkoniyatlarini to’liq ta’minlanmaydi. Bu usulda qishloq xo’jalik mahsulotlari hajmini ko’paytirish uchun moddiy mablag’ hamda mehnat sarflari asosan yangi yerlarni o’zlashtirib, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishiga jalb etishga hamda chorva hayvonlari bosh sonini ko’paytirishga qaratiladi. Natijada dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarining miqdori ko’paytiriladi. Mamlakatimizda aholi soni ko’payishi va qayta ishlash sanoati quvvatlarining o’sishi natijasida qishloq xo’jalik mahsulotlariga bo’lgan talab yuqori sur’atlarda ortmoqda. Ushbu talabni qondirish sug’oriladigan yerlarni ko’paytirishni taqozo etadi. Respublikamizda ekstensiv usul bilan qishloq xo’jalik mahsulotlarini ko’paytirish imkoniyatlari ancha cheklangan. Hozirgi vaqtda suv resurslarining taqchilligi va so’nggi yillarda yog’ingarchilik miqdorining avvalgi yillarga nisbatan kamayishi bunga to’siq bo’lmoqda. Mamlakatimizda 2020-yil holatiga 20,7 mln. gektar qishloq xo’jalik yerlari mavjud bo’lib,

ekin ekish mumkin bo’lgan yerlar mavjud. Suv resurslaridan samarali foydalanish, tejamkor sug’orish texnologiyalarini qo’llash, xo’jaliklararo va ichki xo’jalik sug’orish tizimining holatini yaxshilash orqali tejalgan suv resurslaridan foydalangan holda ekin maydonlarini ko’paytirish mumkin. Bu borada mamlakatimiz hukumati tomonidan izchil islohotlar amalga oshirilmoqda, jumladan, sug’orishning tejamli usullaridan foydalangan holda sug’oriladigan maydonlarni ko’paytirishga e’tibor berilmoqda. Bunda tomchilatib sug’orish usullarini qishloq xo’jaligiga joriy etish bo’yicha amaliy ishlar olib borilmoqda. Chorva mollari bosh sonini ko’paytirishga ham alohida e’tibor berilmoqda. b) intensiv usul, ya’ni sifat usuli. Bunda foydalanilayotgan yerlarning unumdorligini oshirish, fan-texnika yutuqlari, samarali texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy etish orqali mavjud resurslardan oqilona foydalanish, ularning unumdorligini yuksaltirish, urug’chilik va naslchilik ishlarini rivojlantirish asosida qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligi va chorva mollarining mahsuldorligini oshirish orqali yalpi mahsulot miqdorini ko’paytirishga erishiladi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarining hajmini ko’paytirish va sifatini yaxshilash asosan intensiv usulda bo’lishi, ya’ni fan-texnika yutuqlari va ilg’or texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy etish, chorva mollarining zotlarini, o’simliklar navlarini yaxshilash orqali bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Mamlakatimizda qishloq xo’jaligini intensiv usulda rivojlantirish bo’yicha foydalanilmayotgan imkoniyatlar mavjud. Qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligi va chorva mollari mahsuldorligini yanada oshirish mumkin. Buning uchun, avvalo, qishloq xo’jaligini intensiv

rivojlantirish, tarmoqda mehnat qiluvchilarning moddiy va ma’naviy manfaatdorligini oshirish lozim. Qishloq xo’jalik yalpi mahsuloti yetishtirishni ko’paytirishda yerlardan samarali foydalanish ham muhim ahamiyatga ega. Surxondaryo viloyati sharoitida yerdan bir yilda ikki-uch marotaba hosil olish imkoniyatlari mavjud. Qish oylarida ham ko’katlar yetishtirish, sabzavot, poliz ekinlarini plyonka ostiga ekish va boshqa shu kabi tadbirlar orqali qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotini oshirish hamda shu orqali yerdan foydalanish samaradorligini oshirishga erishish lozim. Qishloq xo’jalik mahsulotlari sotish tizimini erkin bozor talablariga javob beradigan darajaga olib chiqish lozim. Buning uchun avvalo, qishloq xo’jalik korxonalarining o’zida marketing masalalari bilan muntazam shug’ullanadigan guruhlar yoki bo’limlarni tashkil etish, ularni bozor konyunkturasi to’g’risidagi ma’lumotlar bilan muntazam ta’minlash zarur. Shuningdek, qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotib olish bilan shug’ullanuvchi barcha tashkilotlarning, korxonalarning faoliyatini rivojlantirish, ularning bo’limlarini ishlab chiqarishga yaqinlashtirish kerak. Shundagina ortiqcha xarajatlarga, nobudgarchilikka yo’l qo’yilmaydi: qishloq xo’jalik korxonalari tez buziladigan mahsulotlarni uzoq masofadagi zavodlarga tashib, vaqtdan yutqazmaydi, ortiqcha xarajatlar qilmaydi va mahsulot sifati yomonlashmaydi, mahsulotlarning ko’proq, tezroq, arzonroq sotilishi ta’minlanadi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini sotish jarayonini bozor iqtisodiyoti talablari asosida takomillashtirish lozim. Bundan tashqari qishloq xo’jalik korxonalari o’zlari yetishtirgan mahsulotlarini sotish bilan shug’ullanuvchi

uyushmalar, agrofirmalar tashkil etishlari mumkin. Uyushmaga kiruvchilar uchun erkin, qulay sharoitlar yaratilishi lozim. Bunday uyushmalar mahsulotlarni sotishda erkin raqobatli bozor vujudga kelishida va sotish jarayonini to’g’ri tashkil etishda muhim o’rin tutadi. Natijada qishloq xo’jalik korxonalari bozor konyunkturasini o’rganib, marketing tadqiqotlarini o’tkazgan holda mahsulotlarini sotish va yuqori daromad olish imkoniyatiga ega bo’ladi. Yalpi va tovar mahsulotlarining ko’payishi o’z navbatida daromadlarning oshishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.

Qisqacha xulosalar Qishloq xo’jalik korxonalarining ma’lum davr mobaynidagi faoliyati natijasini aks ettiruvchi ko’rsatkichlardan biri uning yalpi va tovar mahsulotlaridir. Qishloq xo’jaligida yalpi mahsulot tarkibi o’ziga xos bo’lib, uning hajmi o’zgarishiga ham yetishtirilgan mahsulotlarning natura shaklidagi hajmi va mahsulotlar narxi o’zgarishi bilan bir qatorda ekinlar tarkibi o’zgarishi, poda tarkibi o’zgarishi ham ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan bir qatorda qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan mahsulotlar tovarlilik darajasi ham o’ziga xos bo’lib, ayrim mahsulotlar sotish uchun emas, balki korxonaning o’zida ishlab chiqarish vositasi sifatida ishlatish uchun yetishtiriladi. Qishloq xo’jalik korxonalarida yetishtirilgan mahsulotning barchasi sotilmasdan, ularning bir qismi ichki ehtiyojlar uchun yoki ijtimoiy maqsadlarda foydalanish uchun taqsimlanadi. Aholi sonining yil sayin ko’payayotganligi, sanoat korxonalari ishlab chiqarish quvvatlarining ortib borishi tarmoqda yetishtirilayotgan yalpi mahsulot hajmini oshirishni talab etadi. Bunda intensiv va ekstensiv usullardan foydalangan holda yalpi mahsulot hajmini oshirish qishloq xo’jaligi tarmog’ining iqtisodiy samaradorligi yuksalishida ham muhim ahamiyatga ega.

Nazorat va muhokama uchun savollar: 1. Yalpi mahsulot deganda nimani tushunasiz? 2. Yalpi mahsulotning tarkibi qanday? 3. Tayyor mahsulot deganda nimani tushunasiz? 4. Qanday mahsulot tovar mahsuloti deb ataladi? 5. Mahsulotlarning tovarlilik darajasi qanday aniqlanadi? 6. Yalpi va tovar mahsulotlarning iqtisodiy-ijtimoiy ahamiyati qanday? 7. Yalpi mahsulotni ko’paytirishning qanday yo’llari bor? 8. Ekstensiv hamda intensiv usul haqida qanday tushunchaga egasiz? 9. Mahsulotlar sotishni takomillashtirishning qanday imkoniyatlari mavjud? 10. Qishloq xo’jalik korxonalarida ichki ehtiyojlar uchun ishlatiladigan mahsulotlar qaysi maqsadlarda taqsimlanadi?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Abdug’aniyev A.A., Abdug’aniyev A.A. Qishloq xojaligi iqdisodiyoti. Darslik. - T: “Adib Nashriyoti”, 2011. – 400 b. 2. David L. Debertin. Agricultural Production Economics Textbook. 2nd ed. Published by McMillan. University of Kentucky, USA. 2012. 3. Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A., Dehqonova N.S., Ahmedova V. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. O’quv qo’llanma. –T.: TDAU, 2015. 174 b. 4. Samatov G’.A, Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. Darslik. –T.: “Cho’lpon” nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012. -320 b. 5. Umurzoqov O’.P, Toshboyev A.J., Rashidov J., Toshboyev A.A.. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. Oquv qo’llanma. –T.: “Iqtisod- Moliya”, 2008. -264 b. 6. Murtazayev O, Ahrorov F.B. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. Darslik. –T.: “ILM ZIYO”, 2017. -415 b.

Похожие

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini rejalashtirish

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligi

Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxi

Tovar (ish, xizmat) lar ishlab chiqarish xarajatlari hisobi

Ishlab chiqarish, texnologiya va ishlab chiqarish funksiyasi