Ishlab chiqarish, texnologiya va ishlab chiqarish funksiyasi - Экономика - Рефераты

Ishlab chiqarish, texnologiya va ishlab chiqarish funksiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53.4990234375 KB

Ishlab chiqarish, texnologiya va ishlab chiqarish funksiyasi Reja: 1. Ishlab chiqarish va ishlab chiqarish funksiyasi, i zokvantalar. 2. Firmaning qisqa va u zoq muddatli ishlab chiqarish davrdagi faoliyati. 3. Bir o‘zgaruvchan omil qatnashgandagi ishlab chiqarish 4. Miqyos (мasshtab) samarasi

1. Ishlab chiqarish va ishlab chiqarish funksiyasi. Ishlab chiqarish - korxonalarining asosiy faoliyati turi bo‘lib, bu jarayon cheklangan resurslardan foydalangan holda amalga oshiriladi. Ishlab chiqariladigan mahsulot miqdori, ushbu tovarlarni ishlab chiqa rish uchun sarflanadigan resurslar hajmidan va ishlab chiqarishda foy dalanilayotgan texnologiyaning holati va darajasiga bog‘liqdir. Ishlab chiqarish - bu kerakli mahsulotlarni tayyorlash uchun ishchi kuchidan, uskuna va texnologiyadan, tabiiy resurslardan hamda materiallardan ma’lum miqdordagi kombinatsiyada foydalanish ja rayo nidir. Masalan, o‘z ustaxonasiga ega bo‘lgan shaxs stol ishlab chiqarish uchun ishchi kuchidan, xom ashyo sifatida taxta, temirdan, arra va boshqa uskunalarga sarflangan kapitaldan foydalanadi. Ishlab chiqarishning an’anaviy jihatdan uch xil ko‘rinishga ajra tish mumkin: buyurtma asosida, ommaviy va oqim shaklida ishlab chiqarish. Buyurtma asosida ishlab chiqarish – individual ravishda ishlab chiqarish bo‘lib, o‘z sohasida yagona bir mahsulotni yuzaga chiqaradi. Bunda nafaqat san’at asari balki, yirik samolyot, bino, elektrostan siya lar ham misol bo‘la oladi. Bunday ishlab chiqarish malakali muta xassislarni va zamonaviy texnika va texnologiyalarni talab etadi. Ommaviy ishlab chiqarish – katta yoki kichik partiyada, ko‘p turdagi, bir ko‘rinishdagi standart tovarlar ishlab chiqarishni ko‘zda tutadi. Oqim shaklida , ya’ni uzluksiz jarayon shaklida ishlab chiqarish – xom- ashyoni tinimsiz iste’mol qilish, materiallardan foydalanish va mahsulotlarning tinimsiz oqimi bilan izohlanadi. Bunga misol qilib, neft va gazni qayta ishlash zavodlari, kimyo sanoati, sutni qayta ishlash zavodlarini misol keltirish mumkin. Iqtisodiy resurslarni birlashtirish orqali tovar va xizmatlarni yara tish – ishlab chiqarish texnologiyasi deyiladi. U yoki bu texnologiyani tanlash ishlab chiqarish samaradorligiga bog‘liq. Ishlab chiqarish samaradorligining iqtisodiy va texnologik turi mavjud.

Iqtisodiy samaradorlik firmaning ishlab chiqarish xarajatlari va daromadlari o‘rtasidagi qiymat ko‘rinishidagi bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Texnologik samaradorlik foydlanilayotgan resurslar va natural ko‘rinishda olinayotgan mahsulot o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish omillarini yiriklashgan uch guruhga bo‘lib qarash mumkin: mehnat , kapital va materiallar . Masalan, mehnat ishlab chiqarish omili sifatida malakali mehnat ni (muhandis, texnoplog, payvandchi, buxgalter, elektr ustasi), mala kasiz mehnatni (har xil ishchilar) va korxona rahbarlarining boshqaruv va tadbirkorlik harakatini o‘z ichiga oladi. Bu mehnat turlarini umum lashtiruvchi ko‘rsatkichlar mehnat sig‘imi va mehnat unumdorligidir. Materiallar deganda, ishlab chiqarish jarayonida tayyor mahsu lotga aylanadigan har qanday moddiy narsani qarashimiz mumkin: butlovchi qismlar, yarim fabrikatlar, temir, po‘lat, shisha, yoqilg‘i, yog‘och, paxta va boshqa xom ashyolar tushuniladi. Moddiy kapital sarfi ishchilar tomonidan binodan, uskunadan, ins tru mentdan va texnologik liniyalardan foydalanishni o‘z ichiga oladi. Ishlab chiqarish munosabatlari birinchi navbatda mahsulot ishlab chiqarishdagi texnologik munosabatlardir. Texnologiya - bu tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish to‘g‘ ri sidagi amaliy bilimlardir. Ma’lumki, texnologiyaning takomillashuvi fan da va texnikadagi yangi yutuqlarning ishlab chiqarish jarayoniga joriy qilish orqali boradi. Yangi texnologiya yangi ishlab chiqarish usul laridan foydalanishni, yangi mashina va mexanizmlardan yanada yuqori malakaga ega bo‘lgan mehnatdan foydalanishni taqozo qiladi. Yangi tex nologiya yangi turdagi mahsulotlarni yaratishga yordam beradi. Yan gi texnologiya mahsulot sifatini oshirishga, ish sharoit larini yaxshilash ga, berilgan resurslar miqdori o‘zgarmaganda ishlab chiqariladigan mah sulot miqdorini oshirishga, xarajatlarni kamay tirish ga olib keladi. Ishlab chiqarish funksiyasi. Sarflanadigan ishlab chiqarish omillari miqdori bilan, ushbu omillardan foydalangan holda maksimal ishlab chiqariladigan

mahsulot miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlikni ishlab chiqarish funksiyasi orqali ifodalash mumkin. Q = f (K, L, M) Q- maksimal ishlab chiqarish miqdori, K - kapital, L - mehnat, M - materiallar. Agar ishlab chiqarish funksiyasi ikkita omilga bog‘liq bo‘lsa, unda ishlab chiqarish funksiyasi quyidagicha bo‘ladi. Q = f (K, L) Ishlab chiqarish funksiyasi faqat sarflangan mehnatga bog‘liq bo‘lsa, u holda, ishlab chiqarish funksiyasi quyidagicha bo‘ladi. Q = f ( L) Ishlab chiqarishda faqat ikkita omil – mehnat va kapitaldan foyda laniladigan ishlab chiqarishni ko‘rib chiqamiz. Masalan, mebel ishlab chi qarish sexida mavjud texnologiya asosida sarflanadigan kapital va meh natning ma’lum nisbatlari kombinatsiyasida stul ishlab chiqarilmoqda. Kapit al sarfi Mehnat sarfi, (soatlarda) 1 2 3 4 5 1 30 50 60 70 80 2 40 65 80 85 100 3 60 80 100 110 115 4 65 85 110 115 120 5 80 100 120 125 130 Izokvanta – bu bir xil hajmdagi mahsulotni ishlab chiqarishni ta’minlaydigan ishlab chiqarish omillari sarflari kombinatsiyalarini ifodalovchi egri chiziqdir. Izokvanta – buyurtma berilgan ishlab chiqarish hajmini ta’minlab beruvchi ishlab chiqarish omillarining barchasini ng yalpi kombina t siya sini ko‘rsatadi. Izokvanta kartasi o‘zida firmaga mos keladigan ishlab chiqarish hajmini ta’minlab beruvchi texnologik mumkin bo‘lgan yalpi resurslar kombina t siyasini mujassam etadi. a a a a a a a a aKapital К B IQ 2 80 IQ 1 60 IQ 3 100

Izokosta 7-rasm. IQ – Izokvantalar va Izokosta chizig‘i Izokvantalar firmalarda mahsulot ishlab chiqarishning variantlari ko‘pligini ko‘rsatadi. Izokosta chizig‘i – bu ishlab chiqarish xarajatlarini ifodalovchi chiziq bo‘lib, u umumiy qiymati bir xil bo‘lgan ikkita ishlab chiqarish omillari sarflarining barcha kombinatsiyalarini ifodalovchi nuqtalarni o‘z ichiga oladi. 2. Firmaning qisqa va uzoq muddatli ishlab chiqarish davrdagi faoliyati Firma tomonidan ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan ishlab chiqarish omillari shartli ravishda ikki guruhga bo‘linadi: doi miy va o‘zgaruvchan. Doimiy resurslar ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lmagan va ko‘rib o‘tilayotgan davr mobaynida o‘zgarmas holatda qoladigan re surslardir. Ularga ishlab chiqarish maydonlari (bino yoki inshoat o‘l chami), yuqori malakali mutaxassislarning mehnati va o‘ziga xos bilimi misol bo‘la oladi. Ishlab chiqarish h ajmiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq resurslar o‘z ga ruvchan resurslar dir. Ularga misol qilib elektroenergiya, xom-ashyo va materiallar, transport xizmatlari, ishchilar va muhandis-tex niklarning mehnatini keltirish mumkin. Ishlab chiqarish omillarini doimiy va o‘zgaruvchanlarga bo‘lish firma faoliyatini qisqa va uzoq muddatli davrlarga ajratishga imkon beradi. Qisqa muddatli davr deb, firma o‘z resurslarining bir qismini son jihatdan o‘zgartirib qolgan qismini o‘zgarmas holatda qoldirish dav riga aytiladi. a a a a a a a a a Mehnat L0

Qisqa muddatli ishlab chiqarish funksiyasi – mavjud doimiy resurslar sharoitida firma o‘zgaruvchan resurslar hajmini o‘zgartirib ishlab chiqarishi mumkin bo‘lgan maksimal ishlab chiqarish hajmini ko‘rsatadi. Q = f (K, L) Uzoq muddatli davr deb, firma o‘zi foydalanayotgan jami resurs larning sonini o‘zgartirish mumkin bo‘lgan davrga aytiladi. Uzoq muddatli davrda barcha ishlab chiqarish omillari o‘zgaruv chan bo‘ladi. Firma iqtisodiy resurslarga bo‘lgan bozor talabi va nar xiga qarab ishlab chiqarishning texnologik samaradorligi variantla ridan birini tanlashi mumkin. 3. Bir o‘zgaruvchan omil qatnashgandagi ishlab chiqarish Ma’lum vaqt oralig‘ida jami ishlab chiqarilgan mahsulotni umu miy mahsulot ( Total product) desak, o‘rtacha mahsulot (Average product) – umumiy mahsulotni ushbu mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan o‘zgaruvchan va doimiy ishlab chiqarish omillari (L,K) sarfiga nisbati bilan aniqlanadi:AP = TP L ; AP = TP K ; AP – o‘rtacha mahsulot , TP – umumiy mahsulot miqdori , L,K – sarflangan o‘zgaruvchan va doimiy ishlab chiqarish omillari. Chekli mahsulot – bu o‘zgaruvchan resurslar kombinatsiyasini kichik miqdorda qo‘shimcha sarfi hisobidan umumiy mahsulotning o‘sgan qismiga aytiladi. Masalan, qisqa muddatli ishlab chiqarishda bitta o‘zgaruvchan omil, ya’ni faqat mehnat sarflansa, chekli mahsulot: MP L= Q 2− Q 1 L2− L1 = Q L MP L – mehnatning chekli mahsuloti yoki mehnatning chekli mah suldorligi. Mehnatning bir birlik oshishi natijasida umumiy maxsu lotning oshishini ko‘rsatadi. Q 1, Q 2 – Umumiy maxsulotning ikkita ketma-ket kelganlari. L 1 , L2 – M ehnatning ikkita ketma-ket kelganlari.

Bir o‘zgaruvchan omil qatnashgandagi ishlab chiqarish Kapita l sarfi, K Mehna t sarfi, L Mahsulo t ishlab chiqarish hajmi, Q O‘rtacha mahsulot,AP = TP L Chekli mahsulot, MP L= Q 2− Q 1 L2− L1 = Q L 15 0 0 - - 15 1 12 12 12 15 2 32 16 20 15 3 60 20 28 15 4 80 20 20 15 5 95 19 15 15 6 108 18 13 15 7 112 16 4 15 8 112 14 0 15 9 108 12 -4 15 10 100 0 -8 Birinchi ustun ishlab chiqarishda qatnashadigan kapitalning o‘z gar masligini ko‘rsatib turibdi. Ikkinchi ustunda mehnat sarfi keltiril gan. Bir birlik mehnat sarfiga to‘g‘ri keladigan mahsulot o‘rtacha mahsulot bo‘lib, u to‘rtinchi ustunda keltirilgan. O‘rtacha mahsulot ishlab chiqarilgan mahsulotni umumiy mehnat sarfiga nisbati bilan aniqlanadi. O‘rtacha mahsulot ishlab chiqarish hajmi 84 birlikka yet guncha ortib, undan keyin qisqarib boradi. O‘rtacha mahsulot mak simal bo‘lganda mehnat sarfi to‘rt birlikni tashkil etadi. Beshinchi ustunda mehnat sarfining chekli mahsuloti MP L kel tirilgan. U qo‘shimcha bir birlik mehnat sarfi hisobidan ishlab chiqa rilgan qo‘shimcha mahsulot miqdori bo‘lib, mahsulot ishlab chiqarish hajmini ko‘rsatuvchi uchinchi ustundagi har bir mahsulot miqdoridan oldingi ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorini ayirish orqali aniq la nadi. Masalan, kapital sarfi o‘zgarmas bo‘lganda (15 birlik) mehnat sarfining ikki birlikdan uch birlikka o‘zgarishi mahsulot ishlab chi qarishni 32 birlikdan 60 birlikka oshiradi, demak qo‘shimcha bir birlik mehnat sarfi 60-32=28 birlik qo‘shimcha mahsulot yaratadi. O‘rtacha mahsulotdek, chekli mahsulot ham boshida ortib, keyinchalik kamayib boradi (ya’ni, u 3 birlik mehnat sarfigacha o‘sib, mehnat

sarfi 3 birlikdan oshganda ka ma yib boradi). Shuni esdan chiqmaslik kerakki, chekli mahsulot miqdori mehnatdan tashqari, kapital sarfiga ham bog‘liq. Agar mehnat sarfi o‘zgarsa kapital sarfi ham o‘zgarishi mumkin. Omillar mahsuldorligining kamayish qonuni. Omillar mahsul dor ligining kamayish qonuni shuni ko‘rsatadiki, biror bir ishlab chi qarish omilidan foydalanish oshib borganda (boshqa omillardan foy dalanish o‘z garmaganda), shunday bir nuqtaga erishiladiki, ushbu nuqtadan boshlab qo‘shimcha ishlatilgan omil ishlab chiqarish hajmini kamaytiradi 1 . 4. Miqyos samarasi Xarajatlarning proporsional o‘zgarishga ishlab chiqarish miqyosi ning o‘zgarishi deyiladi. Ishlab chiqarishda faqat ikkita omildan – ish chi kuchi (L) va kapitaldan (K) foydalanilganda, ulardan foydalanish ikki barobar oshsa 2L va 2K bo‘lsa, ishlab chiqarish miqyosi ikki barobar kengaydi deyiladi. Xuddi shunday mehnat va kapitaldan foydalanish ikki marta qis qartirilsa ( 0,5 L va 0,5 K ) ishlab chiqarish miqyosi ikki marta qis qar gan ligini bildiradi. Ishlab chiqarishda omillardan foydalanishning propor sional oshishi, ya’ni ishlab chiqarish miqyosining kengayishi mahsulot ishlab chiqarish hajmiga har xil ta’sir qiladi, u mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirishi, kamaytirishi va o‘zgartirmasligi mumkin. Agar ishlab chiqarish miqyosi kengayganda omillar sarfi sur’ati dan mahsulot ishlab chiqarish hajmining o‘sish su’rati yuqori bo‘lsa, bunday ishlab chiqarish hajmining o‘sishiga musbat miqyos samarasi deyiladi. Musbat miqyos samarasida uzoq muddatli o‘rtacha xarajatlar kamayadi. Agar, ishlab chiqarish miqyosi kengayganda, omillar sarfi sur’ati dan ishlab chiqarish hajmining o‘sish sur’ati past bo‘lsa, bunday o‘si shga manfiy miqyos deyiladi. Manfiy miqyos samarasida (keyinchalik ko‘ramiz) uzoq muddatli oraliqda firma mahsulot ishlab chiqarishni oshirganda o‘rtacha harajatlar oshib boradi. 1 Mikroiqtisodiyot: OO‘Yu uchun darslik/ S.S.G‘ulomov, R.X.Alimov, B.T.Sa li - mov va b. –T.: “Sharq”, 2001. 320-b.

Ishlab chiqarish miqyosi kengayganda omillar sarfi sur’ati ishlab chiqarish hajmining o‘sish su’ratiga teng bo‘lsa, bunday o‘sishga o‘zgarmas miqyos samarasi deyiladi.

Tavsiya etiladigan umumiy adabiyotlar ro‘yhati 1. Pindayk Robert. Mikroiqtisod: Inglizchadan qisqartirib tarjima qilingan/ Pindayk Robert, Rubinfeld Daniel. – T.; 2002. 2. E.Egamberdiev. Mikroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. T.: 2005 y. 3. Экoнoмическaя теoрия: учебник / И.К. Стaнкoвскaя, И.A. Стрелец.- 5-е изд., перерaб. и дoп.–М.:Эксмo, 2010.- 480 стр.- (Пoлный курс MBA) 4. To‘xliev N., Xaqberdiev Q., Ermamatov Sh., Xolmatov N. Iqtisodiy bilim asoslari. Qo‘llanma. T. O‘zME. 2004, 96 b. 5. Abulqosimov H va boshqalar. Iqtisodiy bilim asoslari. O‘quv qo‘llanma. T.: Akademiya, 2010.-304 b. 6. Вечкaнoв Г.С. Экoнoмическaя теoрия. – спб.: Питер, 2009. – 448 с. 7. Курс микроэкономики: учебник/ Р.М.Нуреев. – 2-е изд., изм. – М.: Норма: Инфра-М, 2010. – 576 с. 8. Сбoрник зaдaч пo микрoэкoнoмике./ к “Курсу микрoэкoнoмики” Р.М. Нуреевa – М.: Нoрмa, 2008. – 432 с. 9. Микроиқтисодиёт: Олий ўқув юртлари учун дарслик / С.С.Ғуломов, Р.Х.Алимов, Б.Т.Салимов ва бcқ.- Т.: “Шарқ”, 2001.-320 б.

Похожие

Ishlab chiqarish jarayoni va ishlab chiqarish оpеratsiyalari

Ishlab chiqarish xarajatlari

Iqtisodiy faoliyat va ishlab chiqarish

Ishlab chiqarish omillarining mohiyati

Ishlab chiqarish zahiralarining hisobi