Iqtisodiy faoliyat va ishlab chiqarish - Экономика - Рефераты

Iqtisodiy faoliyat va ishlab chiqarish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51 KB

www.arxiv.uz Reja : 1. Iqtisodiy faoliyat turlari 2. Ishlab chiqarish omillari va natijalari 3. Mehnat unumdorligi

www.arxiv.uz Iqtisodiy faoliyat turlari Ehtiyojlar turli-tuman bo`lganidan ularni qondirish ham turlicha yo`llar bilan amalga oshiriladi, lekin baribir bu ish iqtisodiy faoliyatni talab qiladi. Iqtisodiy faoliyat deganda inson tirikligini ta`minlash usullari va vositalarn majmui tushuniladi. Iqtisodiy faoliyat ishlab chiqarishdan boshlanadi, yaratilgan mahsulotlarni ayirboshlash orqali isge`mol etish bilan tugallanadi. Uning asosiy bo`g`ini ishlab chiqarish, ya`ni har xil mahsulot va xizmatlarni yaratishdir. Mehnat yaratgan ne`matlar iqtisodiy ne`matlar deyiladi. Ular tabiatdagi tekin ne`matlar (havo, quyosh nuri, suv) dan farq qiladi. Mahsulotlarni ayirboshlash va ularning isge`moli (ishlatilishi) ham iqtisodiy faoliyat tarkibiga kiradi Ishlab chiqarish tijorat (savdo- sotiq) orqali iste`mol bilan bog`lanadi. Iqtisodiy faoliyat turlari xilma-xil, lekin ular bir-birini albatga taqozo etadi. Ishlab chiqarish bo`lmasa kishilar yashay olmaydi, bu turgan gap. Ammo kishilar yaratgan mahsulotlarini o`zaro ayirboshlash orqali iste`molni qondiradilar, bir-birlariga kerakli mahsulotlarni egkazib beradilar. Kishilar o`z ehtiyojini qondirmasa, ish qobiliyatini tiklay olmaydilar. Binobarin, iste`molsiz ishlab chiqarish ham bo`lmaydi. Ishlab chiqarish turlari g`oyat ko`p. Hozir dunyoda 25 million xil mahsulot va ularning butlovchi qismlari va detallari yaratiladi. Aholiga minglab xil xizmatlar ko`rsatiladi. Ishlab chiqarish birlamchi faoliyat sifatida ikki turga bo`linadi: 1. Moddiy ishlab chiqarish aniq moddiy shaklga ega mahsulotlarni (masalan, iste`mol buyumlari, yonilg`i, xomashyo, material, mashina va uskunalarni) yaratish, shuningdek, moddiy sohaga xizmatlar ko`rsatish. Bunga sanoat, qishloq xo`jaligi, yuk transporti, qurilish, ombor xo`jaligi, aloqa kiradi. 2. Nomoddiy ishlab chiqarish — moddiy shaklga ega bo`lmagan, qo`l bilan ushlab his etilmaydigan, ammo foydali xizmatlar ko`rsatish. Masalan, shifokor

www.arxiv.uz yoki o`qituvchi xizmati moddiy ko`rinishda emas, lekin u hammaga zarur. Nomoddiy ishlab chiqarishga madaniyat, xalq ta`limi, sog`liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport kabi sohalar kiradi. Ayirboshlash faoliyatida mahsulotlar va xizmatlar yaratilmaydi, balki ular ma`lum miqdoriy nisbatda bir-biriga almashtiriladi. Bu jarayon ikki xil kechadi: biri mahsulot ayirboshlash, ikkinchisi tovar ayirboshlash. Bir mahsulotning bevosita boshqasiga to`g`ridan-to`g`ri, lekin ma`lum miqdoriy nisbatda ayirboshlanishi barter (mu`ovaza) dsb yuritiladi. Barter ayirboshlashning qulay bo`lmagan xolis usuli. Bu usul oldi-berdi aloqalari izdan chiqqanda, pul shiddatli qadrsizlanganda qo`llaniladi. Me`yordagi iqtisodiyot sharoitida tovar ayirboshlashga amal qilinadi. Bir mahsulotning boshqasiga pul vositasida va ma`lum narx asosida, ya`ni oldi - sotdi yo`li bilan ayirboshlanishi tovar ayirboshlash deyiladi. Tovar ayirboshlash barterdan farqliroq, tovarni oldin pulga, so`ngra pulni kerakli boshqa tovarga ayirboshlashni bildiradi. U hamma bop, ya`ni universal ayirboshlashdir. Bu jarayonda pul ishtirok etadi, pulga xohlangan tovarni xohlagan joydan sotib olish mumkin bo`ladi. Tovar ayirboshlash, oldi-sotdi ayirboshlashning eng yuksak va qulay shaklidir. Iste`mol degan narsa mahsulotni amalda, ya`ni ehtiyojni qondirish uchun ishlatish demakdir. Mahsulotlar, birinchidan, tirikchilik uchun kishilarning o`zlari tomonidan iste`mol etiladi, ikkinchidan, ishlab chiqarishni davom ettirish uchun uning o`zida ishlatiladi. Iste`mol faoliyat sifatida yakka, oilaviy, guruhiy yoki umum-milliy istemol tarzida yuz beradi. Masalan, ko`ylakni har bir kishi yakka tartibda kiyadi, televizor, gilam yoki mebel oilaning birgalikdagi iste`molida bo`ladi. Maktab, kasalxona yoki bolalar bog`chasidagi asbob-anjom va jihozlar ham birgalikda ishlatiladi. Armiya, xavfsizlik xizmati yoki boshqa ma`muriy tashkilotlar xizmatidan ayrim kishilar yoki guruhlar emas balki butun xalq bahramand bo`ladi. Хullas, mahsulotlar va xizmatlar har xil bo`lsada iste`mol etiladi. Ammo bundan qat`i

www.arxiv.uz nazar ular iste`mol etilgach, yana qayta yaratilishi lozim. Demak shunday qoida bor: Cheksiz ehtiyojni qondirish uzluksiz iqtisodiy faoliyatni talab qiladi. Iqtisodiy faoliyat yoki iqtisodiyot kishilarning ma`lum maqsad yo`lidagi xatti-harakatini bildiradi. Uning ishtirokchilari ayrim kishilar, oila, korxona, xo`jaliklar va davlatdir. Iqtisodiyot ishtirokchilari iqtisodiy sub`ektlar deb ataladi, ular o`zaro muntazam iqtisodiy aloqada bo`ladilar. Bu esa ularning iqtisodiy munosabatlaridir. O`zaro aloqasiz na ishlab chiqarish, na ayirboshlash, na iste`mol yuz beradi. Robinzon Kruzo kabi kimsasiz orolda tanho xo`jalik yuritish faqat hikoyalarda bo`ladi. Amaldagi iqtisodiyot yo`lida esa hamma bir biriga bog`liq bo`lishi zarurat hisoblanadi. Ishlab chiqarish omillari va natijalari Aytganimizdek, iqtisodiy faoliyat ishlab chiqarishdan boshlanadi. har qanday ishlab chiqarishda ikki omil; — shaxsiy-insoniy va moddiy- ashyoviy omillar ishtirok etadi. Shaxsiy-insoniy omil — bu mehnat qilish qobiliyatidan iborat bo`lgan ish kuchi va uning faoliyatdir. Shaxsiy-insoniy omil mehnatga layohatli aholi, uning jismoniy va aqliy qobiliyati, bilim va saviyasi, malaka va mahoratidir. Mazkur aholi O`zbekistonda 2002 yilda 12 million kishi edi. Bu omil insoniy qobiliyat bo`lgani sababli inson shaxsi bnlan birgalikda, undan ajramagan holda namoyon bo`ladi va inson shaxsida gavdalanadi. Moddiy-ashyoviy omil — bu ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan barcha oddiy shakldagi vositalardir. Tadbirkorlik qobiliyati oddiy ish kuchidan farq qilib, ishlab chiqarishda boshqarishdan iborat bo`lgan alohida vazifani bajaradi. U tabiatan ishbilarmonlik bo`lib, alohida bir iste`dod, yuksak bilim, maxsus tayyorgarik va mas`uliyat

www.arxiv.uz mujassami demakdir. Tadbirkorlik qobiliyati moddiy omillar bilan birikmaydi, balki shu omillar bilan ish kuchining samarali birikishi, iqtisodiy faoliyatdan yaxshi natija olinishini ta`minlaydi. Omillarning birikishi tufayli olingan mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishning natijasi hisoblanadi. Ishlab chiqarishda yaratilgan mahsulot ikki xil bo`ladi: birinchisi — natural mahsulot bo`lib, uni ishlab chiqaruvchining o`zi iste`mol etadi. Bu mahsulot ayirboshlash uchun bozorga chiqarilmaydi. Masalan, fermer xo`jaligida etishtirilgan donning bir qismi natural mahsulot bo`lib, xo`jalikning o`zida molga em yoki fermer oilasiga oziq-ovqat uchun ishlatiladi; ikkkinchisi — tovar shaklidagi mahsulot bo`lib, ishlab chiqaruvchining o`z iste`moli uchun emas, balki bozorda sotish uchun yaratiladi. Mahsulotni bozorda oldi-sotdi qilish uchun ishlab chiqarish tovar ishlab chiqarish deb yuritiladi. Mana shu tovar ishlab chiqarish bozor iqtisodiyotining asosidir. Bozorda sotish uchun- chiqarilgan mahsulot va xizmatlar tovar deyiladn. Tovarning ikki xil xususiyati bor. Birinchidan, u kishilarning hayotiy ehtiyojini qondirib, ularga foyda keltiradi. Ikkinchidan, u boshqa tovarlarga almasha olish xususiyatiga egaki, bu uning almashuv qiymati deyiladi. Tovarning yaratilishidan tortib, to u iste`mol etilguncha bo`lgan jamiki mehnat sarfi tovarning qiymatini tashkil etadi. Ammo qiymatni aslo befoyda mehnat yaratmaydi. Agar mehnat kishilarga kerak bo`lgan mahsulotni yaratsa va me`yorida sarf etilgan bo`lsa, mana shunday mehnatni kishilar ma`qul topib tan oladilar, ya`ni mahsulotni sotib oladilar. Shu tarzda zarur deb topilgan, mehnat tovar qiymatini tashkil etadi (ilova 1,2). Mehnat unumdorligi Inson har doim farovon yashashga intilib kelgan. Buiing uchun esa mahsulotlarni va xizmatlarni ko`plab va sifatli ishlab chiqarish zarur. Resurslar kamyob bo`lganidan ularni tejab-tergab ishlatish kerak. Bu esa o`z navbatida

www.arxiv.uz mehnat unumdorligini oshirishni talab qiladi. Mehnat unumdorligi insonning vaqt birligida ma`lum miqdorda mahsulot va xizmatlarni yarata olishidir. Mehnat unumdorligi ishlab chiqaruvchi vaqt birligida (masalan bir soat, bir ish kuni yoki bir yilda) qancha sifatli mahsulot yaratgani yoki mahsulot birligini (masalan, 1 metr gazlama, 1 m 3 gaz, 1 tonna paxta) ishlab chiqarish uchun qancha vaqt sarflagani bilan o`lchanadi. Mehnat har xil bo`lgani uchun uning natijasini ketgan vaqt bilan o`lchash qiyin. Masalan, 1 tonna paxta, bug`doy, ko`mir yoki metall turlicha mahsulot bo`lganidan ularni ishlab chiqarish uchun ketgan vaqtni taqqoslab bo`lmaydi. Shu boisdan unumdorlik mahsulotni pul-qiymat shaklida hisoblab aniqlaydi. Misolga qaytsak 1 tonna paxta 100 ming so`m, ko`mir 2 ming so`m, bug`doy 30 ming so`m turadi. Shunga qarab yaratilgan mahsulot pulga chaqiladi. Pulda hisoblangan mahsulotni ishlovchilar soniga bo`lsak, mehnat unumdorligi kelib chiqadi. Agar ko`mir konida 1000 kishi ishlab, bir yilda 2 million tosh ko`mir q azib olgan bo`lsa, jami ko`mir 4 mlrd. so`mlik bo`ladi. Bunda har bir ishchi yiliga 4 mln. so`mlik ko`mir qazib olgan bo`ladi. Хullas unumdorlikni aniqlash uchun yaratilgan mahsulot ishlovchilar soniga bo`linadi. Unumdorlik soatlar bo`yicha hisoblanganda yaratilgan mahsulot ishlangan soatlarga bo`linadi. Mehnat unumdorligiga ta`sir etuvchi omillarni uchga bo`lish mumkin. 1. Ishlab chiqarishning texnika-texnologiya darajasi. Tsxnika qanchalik mukammal bo`lsa, mehnat unumdorligi ham shunchalik yuqori bo`ladi. 2. Shaxsiy-insoniy omilnnng sifati. Agar ishlovchilarning bilim darajasi, ish malakasi va tajribasi yuqori bo`lsa, unumdorlik ortadi yoki aksincha. 3. Ishlab chiqarishning tabiiy sharoiti. Bu sharoit qanchalik qulay bo`lsa, unumdorlnk shunchalik yuqori bo`ladi. Tabiiy sharoitni inson o`zgartira olmaydi, ammo texnikani mukammallashtirish orqali noqulay tabiiy sharoitda ham unumdorlikni oshirish mumkin. Mehnat unumdorligini mugtasil oshib borish iqtisodiyotga xos qonuniyatdir, shu tufayli resurslar cheklangan bo`lishiga qaramay mahsulot ko`payib boradi.

www.arxiv.uz Moddiy shakli jihatidan mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish vositalari (moddiy resurslar) va iste`mol buyumlaridan iborat bo`ladi. Ishlab chiqarish biror korxona doirasida, shuningdek, mamlakat miqyosida olib boriladi. Ayrim ishlab chiqaruvchi yoki korxona yaratgan mahsulot— individual mahsulot hisoblanadi, jamiyatdagi barcha kishilarning iqtisodiy faoliyati esa yalpi milliy mahsulotni (YAMM) yaratadi. YAlpi milliy mahsulot bir yil davomida pirovard natijada yaratilgan va bozor narxida hisoblangan barcha mahsulot va xizmatlardir. Aholi jon boshiga yaratilgan YAMM miqdori iqtisodiyotning naqadar rnvojlanganligini bildiradi. Agar bu ko`rsatkich qanchalik yuqori bo`lsa, mamlakat shunchalik boy hisoblanadi, uning «fuqarolari shu qadar farovon yashaydi. Masalan, 1993 yilda YAponiyada aholi jon boshiga yaratilgan YAMM 31,4 ming dollar bo`ldi, Bangladeshda bu ko`rsatkich 220 dollarga tug`ri keldi. Demak, YAponiya boy, Bangladesh esa kambag`al mamlakat. Individual va YAMM mavjudligi iqtisodiy faoliyatning ikki darajali bo`lishidan kelib chiqadi. Birinchisi — mikroiqtisodiyot. Bu sektor (tarmoq) firma va ayrim uy xo`jaliklari (oilalar va oilasiz kishilar) doirasidagi iqtisodiy faoliyat bo`lib, uning asosiy unsuri firma (korxona) hisoblanadi. Ikkinchisi — makroiqtisodiyot, butun xalq xo`jaligi miqyosida milliy doiradagi jamiki iqtisodiy faoliyatdir. Mikroiqtisodiyotning barcha turlari o`zaro bog`lanib, bir-birini taqozo etuvchi yaxlit faoliyatni hosil etganda makroiqtisodiyot vujudga keladi. Makroiqtisodiyotning asosini ijtimoiy nshlab chiqarish tashkil etadi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan a dabiyotlar: 1. Sanoat korxonalarida ishlab chikarishni tashkil etish: O`quv qo`llanma G`Ortikov A.A. va boshk.-T.: TDIU, 2004.-144c. 1 ekz. 2. Yuldasheva Sh.M. Sanoat tarmoklari texnologiyasi: O`quv qo`llanma. - T.: TDIU, 2004.-304 c. 1 ekz. 3. Maxmudov E.Х. Korxona iqtisodiyoti: O`quv qo`llanma. - T.: TDIU, 2004.-208 c. 1 ekz. 4. Bozor iqtisodiyoti va biznes asoslari: O`quv qo`llanma /A.E.Ishmuxamedov va boshk.-T.: TDIU, 2004.-160 c. 1 ekz. 5. Круглова Н.Ю. Основы бизнеса. учебник для вузов Издательство: РДЛ, 2005. 6. Кузнецов А. Основы рыночной экономики. Терминологический словарь. Издательство: Владос, 2004. 7. Куторжевский Г.А. Экономика. Основы теории. Учебное пособие, Издательство: Экономика, 2004. 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Ishlab chiqarish, texnologiya va ishlab chiqarish funksiyasi

Ishlab chiqarish jarayoni va ishlab chiqarish оpеratsiyalari

Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi

Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingi

Ishlab chiqarish xarajatlari