Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingi - Экономика - Рефераты

Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingi

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

116.5 KB

Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingi Reja: 1. Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingi muhiti 2. Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingi tadqiqotlari 3. Xorijiy firmalar va ularning tovarlari haqida axborot to‘plash 4. Xorijiy bozorda firmalar va ularning mahsulotlari raqobatbardoshligi 5. Xorijiy firmalarning bozor faoliyati marketing strategiyalari 6. Firmalarning tashqi bozorga chiqishi bo‘yicha marketing strategiyalari 7. Tashqi bozorda narx siyosati va xalqaro narxni shakllantirish

Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingi muhiti Tashqi iqtisodiy faoliyat firmalarning ishlab chiqarish-xo‘jalik, tashkiliy-iqtisodiy va tashkiliy funksiyalari yig‘indisini ifodalaydi. O‘zbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyati to‘g‘risida» gi Qonuniga ko‘ra tashqi iqtisodiy faoliyat deganda O‘zbekiston Respublikasi davlat idoralarining, yuridik va jismoniy shaxslarining xorijiy davlatlar, ularning yuridik va jismoniy shaxslari, xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro foydali hamkorlik o‘rnatishga, bunday hamkorlikni rivojlantirishga qaratilgan jami amaliy harakatlari tushuniladi. Tashqi savdo operatsiyalari kompleksi beshta tasniflash mezoni bo‘yicha guruhlarga ajratilishi mumkin: ♦savdo yo‘nalishlari; ♦tovarlar va xizmatlar turlari; ♦tovarlarning tayyorlik darajasi; ♦qo‘llanadigan savdo usullari; ♦savdoning tashkiliy shakllari. Milliy (ichki) marketing xalqaro marketingdan ilgari paydo bo‘lgani va rivojlagani sababli unda foydalaniladigan strategiya, tamoyil va uslubiyatlar xalqaro marketing uchun ham xosdir. Shu bilan birga, xalqaro bozorga chiqishda firma faqat ilgari o‘zlashtirilgan marketing vositalarini qo‘llash bilan cheklanishi mumkin. Tamomila yangi vaziyat, xilma- xil tashqi muhit, asosiy omillar sonining o‘sishi firma xalqaro faoliyatida o‘ziga xos muhit shakllanishiga olib keladi (tashqi iqtisodiy faoliyat risklarini boshqarish, xalqaro moliyaviy menejment, xalqaro savdo ishi va h.k.). Xalqaro bozorga chiqishda firma ushbu mamlakat xususiyatlariga bog‘liq holda o‘zgarib turadigan, notanish faoliyat sharoitlariga duch keladi. Bu esa quyidagi oqibatlarga olib kelishi mumkin: ♦firma faoliyatini axborot bilan ta’minlashga ehtiyoj ortadi; ♦firma faoliyatining turli sohalarini muvofiqlashtirish va uning turli bo‘linmalari harakatlari muvofiqlashtirilgan bo‘lishiga talablar kuchaytiriladi; ♦risk umumiy darajasi ortadi, firma faoliyatida qo‘shimcha risk turlari paydo bo‘ladi.

Shunday qilib, xalqaro marketing tashqi bozorlarga chiqishda mustaqil faoliyat sohasini ifodalaydi. uni quyidagi tarzda ta’riflash mumkin. Xalqaro marketing bu - bozor muhitiga ta’sir ko‘rsatish va uning sharoitlariga bittada nortiq mamlakatda faoliyat ko‘rsatadigan firmani moslashtirish bo‘yicha chora-tadbirlarni rejalashtirish, amalga oshirish, nazorat va tahlil qilish tizimi. Xalqaro marketing qisqaroq va umumlashtirilgan tarzda o‘z mamlakati hududidan tashqarida firmaning tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish bo‘yicha chora-tadbirlari kompleksi sifatida tavsiflash mumkin. Xalqaro marketing, uning nazariyasi, uslubiyat va infratuzilmasi rivojlanishida nafaqat marketing faoliyati bilan shug‘ulanadigan firmalar, balki ixtisoslashgan xalqaro tashkilotlar ham faol rol o‘ynaydi. Ularning orasida eng mashhur va ahamiyatga ega bo‘lganlar - Yevropa jamoatchilik fikrini o‘rganish va marketing jamiyati (ESOMAR), Xalqaro marketing federatsiyasi (IMF). 1932 yil tashkil etilgan va hozirgi paytda TMK ma’muriyati vakillari, o‘qituvchilar va ilmiy xodimlar qatoridan 25 mingdan ortiq a’zoga ega bo‘lgan Amerika marketing assotsiatsiyasi (AMA) mohiyatan xalqaro maqomga ega. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi va baynalmilallashuv jarayoni jahon bozorida chuqur o‘zgarishlarga olib keldi. Bundan o‘n yil oldin milliy chegaralar doirasida o‘zini bemalol his qilib yurgan ko‘plab korxonalar o‘sib borayotgan raqobatga duch keldi va tashqi bozorlarda yangi o‘sish katalizatorlar izlashga majbur bo‘ldi. Xalqaro marketingdan foydalanish faqat savdo operatsiyalariga aloqador emas, balki tashqi iqtisodiy aloqalarning boshqa sohalarida ham amal qiladi: qo‘shma korxona va sho‘ba korxonalar tashkil etish, ilmiy-texnik ayirboshlash, litsenziya va nou-xaular berish, transport, sug‘urta, turistik va boshqa xizmatlar ko‘rsatish; xalqaro ijara operatsiyalari va h.k . Савдо йўналишлари Товарнинг тайёрлик Экспорт, импорт, реэкспорт, реимпорт даражаси: Тайёр маҳсулот, тарқоқ асбоб-ускуналар, комплексли асбоб- ускуналар

Ташқи савдо операцияларини бўйича таснифлаш Савдо шакллари: Савдо усуллари: Товар ва хизмат бартер операциялари, тўғридан-тўғри савдо турлари: жавоб тариқасида қилиш, билвосита савдо, Машина-техника харидлар, компенсация савдо уйлари ва маҳсулоти, хомашё фирмалари, агентлик товарлари, илмий-техник маҳсулотни сотиб битимлари, брокерлик операциялари, халқаро маҳсулот, товар белгилари, озиқ-овқат олиш, саноат савдо биржалари, халқаро товарлари, истеъмол ҳамкорлиги, аукционлар, халқаро товарлари, консалтинг, «продакшен шеринг» савдолар, молиявий лизинг инжиниринг, туристик хизматлар rasm. Tashqi savdo operatsiyalarining tasniflanishi Xalqaro marketingning zamonaviy modelini shartli ravishda ishlab chiqarish- investitsion model deb atash mumkin (avvalgi savdo-vositachilik modelidan farqli ravishda). U sifat o‘zgarishlariga uchradi, xalqaro marketingda ko‘pincha nafaqat millatlararo, balki global marketing sifatida ko‘rib chiqiladigan yuqori darajaga erishdi. "Coca-Cola", "IBM", "Procter & Gamble" kabi jahonga mashhur amerika firmalari hozirgi darajasiga erishganing asosiy sababi avvalo shundaki, ular jahon bozoriga, xususan, xalqaro marketingdan foydalanish hisobiga chiqdilar va uni muvaffaqiyat bilan o‘zlashtirib oldilar. Har bir milliy bozor doimo chegaralangan bo‘ladi: aholi soni bilan, talabdaromad-dlar bilan. Shu sababli barcha rivojlangan mamlakatlar va ularning eng yirik kompaniyalari doimo yangi bozorlar izlaydilar. Tashqi bozorga chiqish va unda ishlashda korxona tamomila yangi vaziyatga va qaror qabul qilishga ta’sir etuvchi omillar sonining ortishiga duch keladi. Bozorda faoliyat ko‘rsatayotgan firmalar atrofida yuzaga keladigan turli yopiq aloqa tizimlarida marketing nazariyasi ichki va tashqi muhitni farqlaydi. Ichki muhitga firmaning funksional strukturalari; tovarlar ishlab chiqish, ishlab chiqarish va sotish tizimi; kadrlar malakasi va ulardan foydalanish; turli boshqaruv darajalari o‘rtasida axborot uzatish tizimlari va h.k. kiradi. Tashqi (atrofdagi) muhit - juda murakkab tizim bo‘lib, unga raqobatchilar, xaridorlar, vositachilar, moliyaviy muassasalar, bojxona va boshqa hukumat organlari kiritiladi.

Tashqi muhit sharoitlarini baholashda mamlakatdagi iqtisodiy vaziyat, siyosiy muhit, tabiiy sharoitlar, madaniy va boshqa an’analar, fan-texnika yutuqlari va boshqalar muhim rol o‘ynaydi. Tashqi muhit ko‘rsatkichlarini to‘g‘ri baholash, undan marketing strategiyasi va taktikasida foydalanish xalqaro marketing uchun o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi, firmaning tashqi iqtisodiy faoliyati natijalariga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘ladi. Ichki va tashqi muhit omillarini ikki guruhga ajratish mumkin: 1) firma tomonidan boshqariladigan omillar; 2) firma tomonidan boshqarilmaydigan (demak, firmaning o‘ziga moslashishini talab qiladigan) omillar. Xalqaro marketingga nisbatan tashqi muhit ko‘pincha ikki qismga bo‘linadi: iqtisodiy va madaniy muhit. Biroq batafsilroq o‘rganish uchun uni to‘rt qismga: iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy, siyosiy-huquqiy va tabiiy sohaga ajratish maqsadga muvofiq. Mamlakat iqtisodiy muhiti tovar va xizmatlar iste’molining hozirgi va potensial imkoniyatlarini ko‘rsatadi. Iqtisodiy muhitni tavsiflaydigan asosiy ko‘rsatkichlar: turmush darajasi, yalpi milliy mahsulot, iqtisodiyotning rivojlanish darajasi va milliy valyuta barqarorligi. Yalpi milliy mahsulot (YAMM) bu - mamlakatda yil davomida yaratilgan tovarlar va xizmatlar umumiy qiymati. YAMM umumiy hajmi va uning aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan ko‘rsatkichlari mamlakat farovonligining eng tez-tez foydalaniladigan indikatorlari sanaladi, chunki ular muntazam chop etiladi va ularni boshqa mamlakatlar ko‘rsatkichlari bilan taqqoslash mumkin bo‘ladi. Biroq jon boshiga to‘g‘ri keladigan YAMM o‘rtacha hajmi haqidagi ma’lumotlar yolg‘on bo‘lishi ham mumkin. Birinchidan, ular daromad taqsimlanishini emas, balki faqat o‘rtacha qiymatlarni ko‘rsatadi. Ikkinchidan, bir xil daromad odamlarga turli mamlakatlarda turlicha turmush darajasini ta’minlashi mumkin. Turmush darajasi mamlakatda iste’mol qilinadigan tovarlar va xizmatlar o‘rtacha miqdorini tavsiflaydi. Uni o‘lchashda foydalaniladigan yo‘llardan biri - o‘rtacha ishlayotgan odamga u yoki bu miqdorda oziq-ovqat, kiyim-bosh va boshqa tovarlar xarid qiliga pul ishlab topish uchun zarur bo‘lgan vaqt uzunligini aniqlashdir.

Mamlakatning iqtisodiy o‘sish darajasi ko‘p jihatdan xalqaro marketingdan foydalanish imkoniyatlarini belgilab beradi. Eng kichik imkoniyatlar odatda rivojlangan mamlakatlarda bo‘ladi, biroq ularda aholi soni qoidaga ko‘ra, barqaror bo‘ladi, ko‘plab mahsulot turlarini sotish esa to‘yinish bosqichiga yetadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda esa aholi soni tez o‘sadi va garchi, hozirgi paytda ularda import nisbatan kichik bo‘lsada, xalqaro marketing nuqtai-nazaridan eng uzoq muddatli istiqbolga aynan shu mamlakatlar ega. Valyuta barqarorligi xalqaro marketingda albatta hisobga olinadi, chunki firmaning milliy valyutasiga nisbatan xorijiy valyuta kursining tebranishi tovarlar sotuvi va foyda hajmiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin . Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingi tadqiqotlari Nazariy va amaliy faoliyatda ko‘pincha «marketing» va «marketing tadqiqoti» (marketing research, MR, MT) atamalari o‘rtasiga tenglik belgisi qo‘yiladi. Bunday soddalashtirish doim ham o‘rni emas, chunki u butun marketing faoliyatida marketing tadqiqotlari ahamiyatining o‘ta muhim ekanligini ko‘rsatadi. Marketing tadqiqoti bu - tijorat risklari va axborot noaniqligini pasaytirish maqsadida tovarlar va xizmatlar marketingi bilan bog‘liq ma’lumotlari sistematik ravishda to‘plash, qayd qilish va tahlil qilishdir. Marketing tadqiqotlarini qo‘llash sohasi chegaralanmagan, shu sababli jahon amaliyotida eng ko‘p uchraydigan asosiy tadqiqot turlarini ajratib o‘tamiz: ♦bozorni tadqiq etish (Market Research); ♦sotuvni tadqiq etish (Sales Research); ♦iqtisodiy tahlil (Business Economics Research); ♦reklamani tadqiq etish (Advertising Research); ♦xaridorlar xulq-atvorini o‘rganish yoki motivatsion tahlil (Motivations Research). Yirik xorijiy firmalarning aksariyati (80%ga yaqin) o‘zining marketing tadqiqotlari bo‘limiga ega sanaladi. Bu bo‘limlarning xodimlari orasida statistiklar,

iqtisodchilar, sotsiologlar, psixologlar va h.k. ni uchratish mumkin. Ular tomonidan o‘tkaziladigan tadqiqot turlari judayam xilma-xildir. Marketing tadqiqotlarini batafsilroq ko‘rib chiqishga kirishishdan oldin eslatib o‘tish joizki, odatda xalqaro marketing tadqiqotidan oldin qiziqtirayotgan mamlakat haqida umumiy ma’lumotlar, jumladan: hududining hajmi, aholi soni, milliy resurslari, davlat tuzumi, iqtisodiyot strukturasi, pul tizimi, ijtimoiy-madaniy xususiyatlari tahlil qilinadi. MT tematikasi va ko‘lamidan qat’i nazar, istalgan marketing tadqiqoti o‘tkazishning quyidagi asosiy bosqichlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: MT muammolarini aniqlash va maqsadlarini belgilash MI. axborot manbalari tanlash. ikkilamchi axborot to‘plash va tahlil qilish. ♦zarur birlamchi axborot to‘plash uslubiyati va mazmunini belgilash. ♦ ma’lumotlarni tahlil qilish, xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. ♦ olingan natijalarni taqdim etish va amaliy foydalanish. Marketingda barcha tadbirlar bozorlarni bilishga asoslanadi. Bu jihatdan xalqaro marketing ham istisno emas. Ichki va tashqi bozorlarda marketing tadqiqotlari o‘rtasida jiddiy farq yo‘q; ikkala holatda ham bir xil tamoyillar va usullar foydalaniladi. Biroq xorijiy bozorlar faoliyat xususiyatlari va ularda ishlash sharoitlari izohlanadigan o‘ziga xosliklar mavjud bo‘lib, tashqi savdo marketingiga ularni hisobga olish zarur bo‘lgan jihatlarni baxsh etadi. Birinchi navbatda, bu MT mazmuni va strukturasiga ta’sir etadi. Tashqi bozorlarda o‘tkaziladigan MT odatda ikki «blok» dan iborat bo‘ladi - bozorni tadqiq etish hamda «blok» larning har birida tor amaliy vazifalarni ajratgan holda firmaning potensial imkoniyatlarini tadqiq etish . Bozorni tadqiq etish quyidagilarni o‘z ichiga oladi: ♦ talabni, tovar taklifini va ularning nisbatini o‘rganish; ♦ bozorning rivojlanish istiqbollarini tahlil qilish; ♦ savdo shakllari va usullarini o‘rganish; ♦ qiziqtirayotgan tovar xaridori bo‘lgan firmalarni o‘rganish;

♦ raqobatchilar faoliyatini baholash; ♦ tijorat amaliyoti, transport, huquqiy, ijtimoiy-siyosiy va boshqa sharoitlarni o‘rganish . Firma imkoniyatlarini tadqiq etish quyidagilarni taqozo etadi: ♦ firmaning xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish; ♦ real va potensial raqobatchilar harakatlarini tahlil qilish; ♦ mahsulot raqobatbardoshligini tahlil qilish; ♦ firma raqobatbardoshligini tahlil qilish; firmaning potensial raqobat imkoniyatlarini baholash. Tadqiqot o‘tkazish texnikasi, axborot tarkibi, axborot olish va foydalanish usullariga qarab, tashqi iqtisodiy faoliyatda marketing tadqiqotlarini quyidagi turlarga ajratish mumkin. Kabinet tadqiqotlari (desk research) odatda ikkilamchi axborot asosida amalga oshiriladi va ko‘rib chiqilayotgan sohaga nisbatan qo‘llaganda quyidagi ma’lumotlar haqida umumiy tasavvurlar beradi: ♦ bojxona qonunchiligining holati; ♦ jahon tovar bozorining holati va rivojlanish istiqbollari; ♦ alohida hududlar konyunkturasining holati va rivojlanish ♦ tendensiyalari; ♦ ♦alohida mamlakatlar iqtisodiyotining holati; ♦ alohida mamlakatlarning savdo-siyosiy rejimlari; ♦ bozorning ochiqligi, uning hududiy uzoqligi; turli transport vositalarida tashish qiymati va h.k. Kabinet tadqiqotlari nisbatan arzon bo‘lib, firmani qiziqtiradigan savollarga tezda javob topish imkonini beradi. Ularda hukumat hisobotlari, tashqi savdo tashkilotlarining dosyesi, kompyuter ma’lumotlar to‘plami va h.k. ni o‘rganish natijasida olish mumkin bo‘lgan ikkilamchi axborot foydalaniladi. Odatda dala tadqiqotlari yo‘li bilan qimmat va sermashaqqat birlamchi axborot olishga kirishishdan oldin xalqaro bozorlarda marketing tadqiqotlari o‘tkazish shunday ishlardan boshlanadi. Dala tadqiqotlari (field research) ushbu holatda firmani qiziqtirayotgan bozorni bevosita joyida tadqiq etishni ifodalaydi. U bozorni o‘rganishning eng samarali usuli

hisoblanadi, chunki noyob birlamchi axborot olishga imkon beradi, lekin shu bilan bir paytda eng qimmat va murakkab tadqiqot ham sanaladi, shu sababli unga faqat yirik kompaniyalargina murojaat qiladi. Ushbu usulning afzalligi shundaki, u potensiala xaridorlar bilan shaxsiy muloqot o‘rnatish, xaridorlar o‘rtasida anketa so‘rovlari o‘tkazish va h.k. imkonini beradi. Bozorni joyida o‘rganish qimmatga tushsada, real xaridorlar talabini baholash imkonini beradigan, uning omillarini shakllantiradigan birlamchi axborot olish va uni qayta ishlash, firma rahbariyati tomonidan xorijiy bozorda harakat strategiyasi va taktikasini ishlab chiqishda natijalarni hisobga olish imkonini beradi. Lekin shunga qaramay, bir qator obyektiv sabablar tufayli xorijiy bozorlarda marketing tadqiqotlari asosan ikkilamchi axborotga asoslanadi. Ichki bozorlarda keng foydalaniladigan anketa so‘rovlari mamlakat hududidan tashqarida kamdan-kam ishlatiladi, birlamchi marketing axboroti to‘plash uchun esa boshqa usul - kuzatuv usuli qo‘llanadi (masalan, ko‘rgazma, yarmarka, ishbilarmonlik safarlarida va h.k.). O‘zining moliyaviy, ishlab chiqarish va texnologik imkoniyatlari tahliliga tayanib, firma o‘z faoliyati bilan u yoki bu sonli bozor segmentlarini qamrab olish darajasi haqida muhim strategik qaror qabul qiladi. Firma harakatlari amaliyotda vaziyat qarab qo‘llanadigan bozorni qamrab olishning beshta usullaridan istlagan birini qo‘llashda samarali bo‘lishi mumkin : ♦ bitta segmentda markazlashuv; ♦ mahsulotning ixtisoslashuvi; ♦ bozor segmentining ixtisoslashuvi; ♦ tanlanma ixtisoslashuv; ♦ bozorni to‘liq qamrab olish. Xorijiy firmalar va ularning tovarlari haqida axborot to‘plash Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingida axborot ta’minoti uchun o‘tkaziladigan marketing tadqiqotlarining muhim tarkibiy qismi xorijiy firmalarini o‘rganish hisoblanadi.

O‘rganilayotgan firmalar ularning bozor jarayonidagi roli bo‘yicha odatda uch guruhga bo‘linadi: kontragentlar, raqobatchilar va taxmin qilinayotgan potensial mijozlar. Har bir qiziqtirayotgan firma bo‘yicha kompyuter ma’lumotlar to‘plamida quyidagi ikki yo‘nalish bo‘yicha ma’lumotlar to‘planadi: firma haqida umumiy ma’lumotlar; firmaning iqtisodiy va moliyaviy holatini, uning faoliyati samaradorligi va bozordagi raqobatbardoshgini tavsiflaydigan statistik ko‘rsatkichlar. Firmalarni o‘rganishda quyidagi axborot manbalari foydalaniladi . 1. Davriy matbuot . Xorijiy davriy matbuotlarda (jurnal, gazeta, daydjest) firmalarning joriy faoliyati haqida anchagina ixtisoslashgan ma’lumotlar chop etiladi. Eng umumlashtirilgan va batafsil axborotlar amerikaning "Fortune" jurnalida chop etiladi. Ishbilarmonlar orasida ayniqsa, ushbu jurnalda har yili chop etiladigan 500 ta amerikalik va 500 ta amerikalik bo‘lmagan firmalar bo‘yicha jamlanma jadvallar ommaviy sanaladi, ularda firmalarni ishlab chiqarish tarmog‘i va mamlakatga mansubligi ko‘rsatilgan holda ranglarga ajratish keltiriladi va ularning asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlari ko‘rsatiladi. AQShning " U.S.News & World Report", "Business Week ", Buyuk Britaniyaning " Economist", "Financial Times " kabi nashrlari ham alohida e’tiborga loyiq. Yirik milliy firmalar faoliyati haqida iqtisodiy gazeta va jurnallarga ilovalar yoki alohida sonlar sifatida chop etiladigan axborot ham muhim rol o‘ynaydi. 2. Firmalarning o‘zi tomonidan chop etiladigan axborot Firmalar faoliyati haqida yillik hisobotlar. Ular aksiyadorlarning yillik yig‘ilishlari tayyorlanadi va Direktorlar Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. O‘tgan moliya yili uchun firma faoliyatining nisbatan to‘liq tavsifnomasidan tashqari yillik hisobotda oxirgi 10-15 yil uchun firmaning moliyaviy ko‘rsatkichlari tahlili ham keltirilishi mumkin. 2. Firmalarning har yil yoki har chorak chop etiladigan balans hisobotlari firma ega bo‘lgan mablag‘lar, moliyalashtirish manbalari va h.k. haqida tasavvur beradi. Firma prospektlari firmaning ishlab chiqarish faoliyati va texnik yutuqlari, uning rivojlanish tarixi, boshqa firmalar bilan aloqalari va h.k. haqida batafsil tavsifnomadan biorat bo‘ladi.

2.4. Chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi haqida xabardor qiladigan firma kataloglari turli maqsadlar uchun foydalanilishi mumkin. Ko‘rgazma va yarmarka kataloglari bu yerda ishtirok etuvchi firmalar haqida axborot taqdim etadi. 3. Ixtisoslashgan tashkilotlar tomonidan taqdim etiladigan axborot. Ixtisoslashgan tashkilotlar qatoriga quyidagilar kiradi: kredit-ma’lumotnoma byurosi, tadbirkorlar ittifoqlari, savdo palatalari, maslahat firmalari, ixtisoslashgan marketing axborot va tadqiqot firmalari, davlat tashkilotlari. Firmalar haqida axborot odatda obuna bo‘yicha yoki bir martalik so‘rovlar asosida pul evaziga taqdim etiladi. 4. Firmalar bo‘yicha spravochniklar turli tarmoqlarda faoliyat yuritadigan, mulkchilik xarakteri va kapital mansubligi bo‘yicha xilma-xil kompaniyalar haqida tizimlashtirilgan axborotdan iborat bo‘ladi. turli spravochniklardan kompleksli foydalanish u yoki bu firmaning joylashuvi, ixtisoslashuvi va boshqa umumiy ma’lumotlarni aniqlashdan tashqari, uni potensial hamkor yoki raqobatchi sifatida dastlabki baholash uchun ham imkon beradi. Firmalar bo‘yicha spravochniklar (xalqaro va milliy) quyidagi turlarga bo‘linadi: adresli, biografik, tovar-firma, umumfirma va aksiyadorlik jamiyatlari bo‘yicha. 4.1. Adresli spravochniklar firmalarning pochta rekvizitlari, telefon, faks va teleks raqamlaridan iborat bo‘ladi. ularning orasida eng nufuzli va mashhuri "Jaegers D" Waldman International Telex" sanaladi, unda dunyoning 200 ga yaqin mamlakatidan 1,3 mln firma haqida adresli ma’lumotlar keltiriladi. YEI biznesmenlari o‘rtasida Yevropaning 20 mamlakati firmalari haqida qisqacha ma’lumotlardan iborat bo‘lgan "Teleurope" ham ommalashgan. 4.2. Tovar-firma spravochniklari bir mamlakatning (milliy) yoki keng mamlakatlar doirasining (xalqaro) turli tarmoqlarga mansub barcha firmalar ro‘yxatidan iborat. Har bir tovar bo‘yicha alfavit tartibida uni ishlab chiqarish yoki sotish bilan shug‘ullanuvchi firmalar sanab o‘tiladi. Tovarlar nomlari alfavit bo‘yicha joylashtiriladi. Bunday nashrlar ichida eng «qariyasi» va mushhuri Shveytsariyada chop etiladigan "Kompass" spravochnigi hisoblanadi. U Yevropa mamlakatlari bo‘yicha seriyalab, ikki jildda chop etiladi. Undagi ma’lumotlar foydalanuchi uchun qulay bo‘lgan shaklda to‘rt tilda keltiriladi.

4.3. Aksiyadorlik jamiyatlari bo‘yicha spravochniklar faqat aksiyadorlik jamiyati shaklida mavjud bo‘lgan firmalar haqida eng to‘liq ma’lumot beradi. Odatda bu spravochniklar aksiyalari nashr qiluvchi mamlakat fond birjalarida kotirovka qilinadigan kompaniyalar haqida ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Firmalar haqida eng to‘liq axborot AQSH da har yili besh jildda chop etiladigan "Moody" nashrida keltiriladi. 4.4. Umumfirma spravochniklari istalgan yuridik shaklda faoliyat yurituvchi firmalar, jumladan, huquqiy maqomiga ko‘ra o‘z faoliyati haqida hisobot chop etishga majbur bo‘lmagan MCHJ haqida ma’lumotlardan iborat bo‘ladi. bu guruhga mansub eng mashhur spravochniklar qatoriga "Handbuch der Gross-Unternehmen" va "Poor's Register of Corporations, Directors & Executives" kiradi. 4.5. Biografik spravochniklar turli sohalar namoyondalari, jumladan, ishbilarmon doira vakillari haqida qisqacha ma’lumotlarni xabar qiladi. "Who's Who" seriyasi eng ommalashgan. 5. Internet - eng mukaamal va istiqbolli kommunikatsiya tizimidir. Undan foydalanish eng samarali axborot ta’minotiga erishish imkonini beradi. Bozorning firma va tovar strukturasini tadqiq etish web-serverlarda taqdim etilgan axborotni izlash, to‘plash va tahlil qilishga asoslanadi. Zarur axborotni topish uchun firmalar foydalanadigan turli usullarning asosiylari quyidagilar hisoblanadi. ♦ 5.1 . Qidiruv mashinalaridan foydalangan holda axborot izlash. ♦ Qidiruv mashinalari internetdagi ko‘pchilik web-serverlar indekslaridan iborat bo‘ladi. Bu bir tomondan, ustunlik, boshqa tomondan esa - kamchilik hisoblanadi, chunki istalgan so‘rovga mashina ko‘plab axborot taqdim etadi, ularning orasida kam sonli ma’lumotlargina kerak bo‘lib, u bilan ishlash uchun ko‘p vaqt talab etiladi. ♦ 5.2. Web-kataloglardan izlash. ♦ Katalog tartibga solingan strukturani ifodalaydi, unda axborot foydalanuvchilarning tashabbusi bilan kiritiladi, shu sababli kataloglardagi axborot hajmi ancha cheklangan va foydalanish uchun qulay bo‘ladi. ♦ 5.3. «Sariq sahifalar» dan foydalanish. ♦ «Sariq sahifalar» da (Yellow Pages) odatda kompaniyaining biznes turi haqida qisqacha axborot, uning logotipi, 1-2ta rasm va uning koordinatalari haqida to‘liq axborot

taqdim etiladi. shuningdek, internetdagi Web-sahifa ko‘rsatiladi. ♦ 6.Shtrixli tovar kodlari hozirgi paytda jahonda chiqarilayotgan mahsulotlarning 98- 99%ida foydalaniladi. Bu kodlarning qo‘llanishi nisbatan murakkab emas, ishonchli va boshqa shunga o‘xshash usullar bilan taqqoslaganda arzon hisoblanadi. Shtrix kodlashdan foydalanish tovarni bir zumda identifikatsiya qilish, u haqida batafsil tavsifnoma olish, tovar hisobi va buxgalteriya hisobini kompyuterlashtirishga imkon beradi, tovar oqimlarini boshqarish va tovar partiyalarini butlash bo‘yicha ishlar osonlashtiriladi. Shtrix-kodlar yordamida olinadigan axborotni to‘plash va tahlil qilish turli marketing qarorlari qabul qilish uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. ♦ Bu ayniqsa, xalqaro marketing uchun muhim, chunki tovar harakatini boshqarish bosqichida uning axborot ehtiyojlarini sezilari darajada ta’minlaydi. ♦ Tizim sifatida shtrix kodlash quyidagi elementlardan iborat: ♦ mahsulotga, uning o‘roviga bsoiladigan shtrix-kod yoki ilova qilinadigan tovar yorlig‘i; ♦ skaner; ♦ shaxsiy kompyuter. Xorijiy bozorda firmalar va ularning mahsulotlari raqobatbardoshligi Raqobat bozor mexanizmi va butun bozor iqtisodiyoti faoliyatida asosiy bo‘g‘in hisoblanadi. Raqobatni tovar va xizmatlar egalarining ishlab chiqarish va sotishning eng qulay sharoitlari uchun o‘zaro aloqa va kurash jarayoni sifatida ta’riflash mumkin. Jahon xo‘jaligida raqobat bu - ishlab chiqarishni rag‘batlantirish va mahsulot sifatini oshirish, uni iste’molchilarning ehtiyojlariga moslashtirishning iqtisodiy dastagi, xalqaro mehnat taqsimoti asosida firma faoliyat yuritishi va rivojlanishining obyektiv shartlaridan biridir. Bozor raqobati ancha uzoq vaqtlardan beri tadqiq etib kelinadi. Adam Smit mashhur «ko‘rinmas qo‘l» tamoyilini ifodalab bergan. Ushbu iqtisodiy qonunga ko‘ra bozor iqtisodiyoti (raqobat tufayli) shunday tashkil qilinganki, garchi

tadbirkorlar birinchi navbatda shaxsiy manfaatlari haqida qayg‘uradigan bo‘lsada, vaziyat ularni baribir jamoatchilik manfaatlaria harakat qilishga majbur etadi. Mashhur zamonaviy raqobat tadqiqotchisi Maykl Porter raqobat haqida quyidagi kuchlarni o‘z ichiga oladigan kuch sifatida yozadi: 1) yangi raqobatchi paydo bo‘lish xavfsi; 2) mahsulot va xizmatlarni almashtirish xavfi; 3) ta’minotchilar raqobatlashuvi; 4) xaridorlar raqobatlashuvi; 5) mavjud raqobatchilar o‘rtasida kurash. Bu kuchlar firmalar qo‘yishi mumkin bo‘lgan narxni; sarflash lozim bo‘lgan xarajatlarni; raqobatchilar ustidan g‘olib chiqish uchun zarur bo‘lgan investitsiyalar ko‘lamini belgilab beradi. Tovar raqobatbardoshligi - tovar ishlab chiqaruvchining real daromadlari saqlanishi yoki oshirilishida bozorda iste’molchilar talablarini qondirish imkoniyatini belgilab beradigan kompleksli ko‘rsatkichdir. Tovar narxi va sifati bo‘yicha tanlangan bozor segmentidagi iste’molchilar talablariga mos kelishi lozim. Xorijiy firmalarning bozor faoliyati marketing strategiyalar и Firma oldiga qo‘yilgan istiqbolli maqsadlarni amalga oshirish uchun marketing strategiyasi - maqsadli bozorlarni kengaytirish va samarali natijalarga erishish uchun marketingni qo‘llash usullarini belgilab beradigan, muayyan bozor sharoitlaridagi firma harakatlarining asosiy ifodalanadi. Maqsadlar xarakteri va ularga erishish vositalariga qarab, xalqaro firmalar, shuningdek, ularning mustaqil ishlab chiqarish bo‘linmalari faoliyatida qo‘llanadigan bozor strategiyalarining bir nechta turini ajratib ko‘rsatish mumkin: bozor ulushini kengaytirish yoki egallab olish strategiyasi; innovatsiyalar strategiyasi; mahsulotni differensiatsiyalash strategiyasi; kutish strategiyasi; ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish strategiyasi; iste’molchini individuallashtirish. Bozor ulushini kengaytirish yoki egallab olish strategiyasi yangi mahsulot ishlab chiqarish va uni bozorga kiritish, iste’molchilarda yangi so‘rovlar shakllantirish, mahsulot qo‘llashning yangi sohalariga kirib boirsh yo‘li bilan

amalga oshiriladi. Barcha tovar bozorlari u yoki bu tarzda taqsimlab olingan sharoitlarda an’anaviy mahsulot bozor ulushini kengaytirish bozordan raqobatchining chiqib ketishi, raqobat chidan bozor ulushini sotib olish, raqobat ta’siri ostida raqobatlashuvchi firma ulushining pasayishi va h.k. hisobiga o‘ringa ega bo‘ladi. Bunga modifikatsiya va bozorga yangi modellar chiqarish, raqobat kurashining to‘g‘ridan-to‘g‘ri va yashirin modellarini qo‘llash yo‘li bilan erishiladi. Innovatsiyalar strategiyasi bozorda o‘xshashi bo‘lmagan mahsulotlar yaratishni nazarda tutadi. Bunday mahsulotlar qatoriga eng avvalo, yangi ehtiyojlarga yo‘naltirilgan tamomila yangi mahsulotlar kiradi. Innovatsion imitatsiya strategiyasi raqobatchilar tomonidan ishlab chiqilgan yangiliklardan, birinchi navbatda, yangi mahsulotga kiritilgan tamomila yangi g‘oyalardan nusxa olishni nazarda tutadi. Bunday strategiyani nusxa olingan mahsulotni o‘zlashtirish va ommaviy ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan sezilarli resurslar va ishlab chiqarish quvvatlariga ega bo‘lgan firmalar amalga oshiradi. Mahsulotni differensiatsiya qilish strategiyasi xalqaro firma tomonidan chiqarilayotgan an’anaviy mahsulotlarni yangi ehtiyojlar vujudga keltirishi yoki tovardan foydalanishning yangi sohalari barpo etilishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarni mahsulotga joriy qilish hisobiga modifikatsiyalash va takomillashtirishni nazarda tutadi. Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish strategiyasi tejamkor asbob-uskuna va texnologiyalarni ommaviy joriy qilish; to‘g‘ridan-to‘g‘ri va yuklama xarajatlar ustidan nazorat o‘rnatish; ITTKI va reklama xarajatlarini pasaytirish; xomashyo resurslariga ega bo‘lish uchun qulay sharoitlar yaratish; sotuv tizimini ko‘plab milliy bozorlarda iste’molchilar keng guruhlariga yo‘naltirishni talab qiladi. Kutish strategiyasi xaridorlar layoqati va konyunktura rivojlanishi noaniq bo‘lgan hollarda foydalaniladi. Bunday holatlarda yirik firma mahsulotni bozorga chiqarishga shoshilmaslik va raqobatchining harakatlarini o‘rganishni afzal deb biladi.

Iste’molchini individuallashtirish strategiyasi masalan, ishlab chiqarish yo‘nalishidagi asbob-uskunalar ishlab chiqaruvchilari tomonidan keng qo‘llaniladi. Firmalarning tashqi bozorga chiqishi bo‘yicha marketing strategiyalari Marketing strategiyasi ishlab chiqishda xatolarga yo‘l qo‘ymaslik uchun asosiy savolga aniqroq javob bershi kerak: "U yoki bu firmaning xalqaro bozorga chiqishga undaydigan sabablari qanday?" Quyidagi holatlar ayniqsa jalb etuvchan bo‘lishi mumkin : ♦tashqi bozorda tovarlar va xizmatlar sotish hajmining kattaligi hisobiga foydaning yuqoriroq bo‘lishi; ♦mamlakat ichkarisida tovarga talabning pasayishi, bu uning tashqi bozorda o‘sishi bilan qoplanishi mumkin; ♦tanlab olingan bozorda tashqi iqtisodiy faoliyat uchun imtiyozliroq investitsion rejim; ♦tadbirkorlik riskining ichki va tashqi bozor o‘rtasida taqsimlanishi; ♦tovarning hayotiylik davrini uzaytirish imkoniyati; ♦ITTKI xarajatlari ko‘proq ishlab chiqarish hajmiga taqsimlanadi; ♦xalqaro firmaga aylangan firmaning nufuzi ortishi va h.k. Qo‘shma korxona, aniqrog‘i, qo‘shma (birgalikdagi) tadbirkorlik faoliyati eksportdan shunisi bilan farq qiladiki, uning natijasida xorijda u yoki bu ishlab chiqarish yoki marketing quvvatlari yaratiladigan hamkorlik shakllantiriladi. Qo‘shma korxonalar quyidagi shakllardan birida amalga oshirilishi mumkin: litsenziyalash, shartnoma bo‘yicha ishlab chiqarish yoki boshqarish, birgalikda egalik qilish. Litsenziyalash bu - ishlab chiqaruvchini xalqaro marketingga jalb qilishning oddiy va xavfsiz yo‘lidir. Litsenziyalash xorijiy firmalarga ishlab chiqarish jarayoniga, savdo belgilariga, savdo markalariga, patentlar yoki tijorat sirlariga komission to‘lovlar yoki "royalti" (litsenzion to‘lovlar) evaziga egalik qilish huquqini beradi. Ishlab chiqarishga shartnoma shuni anglatadiki, firma xorijiy kompaniya o‘zining mahsulotini ushbu mamlakatda tayyorlashiga rozilik beradi. Firma o‘z mahsulotlari

marketingini amalga oshiradi va boshqaruv tajribasini taqdim etadi. Ishlab chiqarishga shartnoma holatida firma faqat xorijiy kompaniyalar maslahatchisi sifatida ishtirok etadi. Birgalikda egalki qilish korxonalarini firmalar ko‘pincha xarajatlarni pasaytirish va tijorat riskini taqsimlash uchun tashkil qiladi. Ushbu holatda chet ellik investor mahalliy korxonada ulush xarid qilishi, mahalliy firma xorijiy kompaniyaning mavjud mahalliy korxonasida ulush xarid qilishi yoki ikkala tomon birgalikdagi harakatlar bilan yangi korxona tashkil qilishi mumkin. To‘g‘ridan-to‘g‘ri egalik qilish - xorijiy bozorda faoliyatga jalb qilishning eng to‘liq, lekin eng riskli shaklidir. Firma boshqa mamlakatlarda biron-bir hamkorlar ishtirokisiz ishlab chiqarish, marketing va h.k. bilan shug‘ullanadi. Mazkur shaklning afzalliklari transport xarajatlari va mehnat xarajatlarini tejash, uzoq muddatli faoliyat istiqbollarini mustaqil belgilash, tovarlar va marketing rejalarini mahalliy xususiyatlarga yaxshiroq moslashtirish, hamkor mamlakatda ijobiy obraz yaratish imkoniyatidan iborat. Yuqorida bayon qilinganlardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, juda katta ustama foydaning ortidan quvish, o‘sib borayotgan rivojlanish vazifalari va uzoq istiqbollaridan e’tiborni chalg‘itgan holda, xorijiy bozorlarga chiqishning eng oddiy va qo‘shimcha kapital qo‘yilmalar bilan bog‘liq bo‘lmagan usuli deb eksport tan olinishi lozim . Tashqi bozorda narx siyosati va xalqaro narxni shakllantirish Narxlar va narx siyosati marketing faoliyatining asosiy tarkibiy qismlaridan sanaladi, chunki narxning asosiy funksiyasi -tovarlar va xizmatlar sotishdan foyda olishni ta’minlashdir. Narxlar bozorning boshqa elementlari va firmaning marketing kompleksi boshqa vositalari bilan qalin o‘zaro bog‘liqlikda bo‘ladi. Narxlar tovarning hayotiylik davri davomida tez-tez o‘zgarib turadi. Turli narxlarga ega bo‘lgan tovarlar guruhlari turli bozor segmentlarini jalb qilishi mumkin. Jahon bozori konyunkturasini tavsiflaydigan ko‘plab ma’lumotlar orasida narx eng muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Narxlar harakati tovar ishlab chiqarish va uni

bozorda taklif etish hajmining o‘zgarishini, xaridorlar talabi va iste’mol darajasini, tovarlar zaxirasining o‘zgarishini aks ettiradi. O‘tgan yillar davomida marketing harakatlarini narxga mujassm qilish quyidagi sabablar bilan izohlanadi: ♦erkin raqobat davrida bozorda xaridorga asosan bir xil, amalda bir-birini almashtira oladigan tovarlar taklif etilgan; bunday vaziyatda iste’molchi faqat narxga qaragan holda tanlovni amalga oshirgan; ♦xaridorning o‘rtacha daromadi nisbatan past bo‘lgan, huning uchun narx darajasi, demak, sotuv ham asosan narxga bog‘liq bo‘lgan; ♦erkin narxlar avvalo talab va taklifni tenglashtirishga, ya’ni maksimal makroiqtisodiy samaradorlikka erishish imkonini bergan. Oxirgi yillarda jahon bozori va ichki bozorlarda narxga oid raqobatning ahamiyati pasayishi kuzatildi. Tashqi bozorlarda aniq narx siyosati ishlab chiqish ayniqsa zarurdir. Buni shu bilan izohlash mumkinki, xalqaro savdoda tovarga to‘g‘ri narx belgilash - juda murakkab jarayon, chunki xalqaro narx shakllantirishni o‘rganishda e’tiborga olish lozim bo‘lgan omillar ichki (milliy) bozorda marketingni amalga oshirishda narx shakllanishiga ta’sir etuvchi omillardan ko‘ra ancha ko‘proq va muhimroq. Marketingda narx siyosatinin mohiyati shundan iboratki, tovarga unday narx belgilash va u bilan bozordagi vaziyatga qarab shunday o‘ynash kerakki, ma’lum bozor ulushiga ega bo‘lish, tovar raqobatbardoshligini saqlash, belgilangan foyda hajmini ta’minlash va boshqa vazifalarni hal qilish mumkin bo‘lsin. Aytib o‘tilganidek, xalqaro savdoda tovarga narx belgilash qiyin, chunki u barqaror bo‘lmagan ko‘rsatkich sanaladi. Unga ko‘p narsa ta’sir ko‘rsatadi: jahon iqtisodiyot bo‘lib turgan sikl; ishlab chiqarishning ijtimoiy narxi; bozor konyunkturasi; raqobat; tovar sifati; xaridorlar va ta’minotchilar bilan munosabatlar; ta’minot hajmi va bazis shartlari; to‘lov shartalri; pul sohasining holati; valyuta ayirboshlash o‘zgaruvchan kurslari.

Aynan shu sababdan tashqi bozorda muvaffaqiyatga erishish uchun narx siyosati ishlab chiqish va zarurat yuzaga kelishi bilan uning samaradorligini doimiy tekshirib borish zarur. Yangi bozorga chiqish. Xaridorlar e’tiborini jalb qilish va yangi bozorda mustahkam o‘rin egallash uchun raqobatchilar narxlari bilan yoki o‘zlashtirib bo‘lingan bozorlarda o‘z tovarlari sotilayotgan narxlar bilan taqqoslaganda arzonlashtirilgan nnarxlar belgilash maqsadga muvofiq. Shundan keyin, ma’lum bir bozor ulushi egallab olinishi va barqaror mijozlar shakllantirilishi bilan firma asta- sekinlik bilan (bosqichma-bosqich) narxlarni boshqa ta’minotchilar narxlari darajasigacha ko‘taradi. Narxlarning bunday oshirilishi abatta biron narsa bilan oqlanishi - masalan, ishlab chiqarish xarajatlarining ortishi, mahsulot sifatining yaxshilanishi, inflyatsiya tendensiyalari va h.k. bilan izohlanishi muhim. Pozitsiyani himoya qilish. Egallab turilgan bozor ulushini saqlashga intiladigan firma narx, to‘lov shartlari, kafolatlar, servis, reklama, tabalni shakllantirish va sotuvni rag‘batlantirish tizimining boshqa tadbirlaridan faol foydalanadi. Bozor segmentalri bo‘ylab ketma-ketilkda o‘tish «razvedka» xarakteriga ega bo‘lib, to‘lov layoqati eng yuqori bo‘lgan segmentlar izlab topish va o‘zlashtirish uchun narxlardan foydalanishdan iboart. Sotuvning birinchi bosqichida oshirilgan narxlar olingandan so‘ng firma tovarni talab moslashuvchanligi yuqoriroq bo‘lgan bozor segmentlariga yetkazishga o‘tadi (narx pasayishida sotuv hajmi ortadi). Bunday vaziyatda samarali patent himoyasi, raqobatchilar uchun tovar imtiatsiyasi yaratish va «nou-xau» ni tez ochish imkoniyati yo‘qligi muhim shart hisoblanadi. Shunday qilib, eksport marketingida maqsadli yo‘naltirilgan narx siyosati shundan iboratki, o‘z tovarlariga belgilangan bozor ulushini egalalsh, belgilangan foyda hajmini olish va h.k. ga xizmat qiladigan narxlar belgilanishi lozim .

Adabiyotlar : 1. Каримов И.А. Бош мақсадимиз -кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи, 2013 йил 19 январь, №13(5687). 2. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учебник. / Под ред.проф. В.А.Алексунина. - М: «Дашков и К», 2006. -716 с. 3. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учеб. пособие / Под ред. д-ра экон.наук,проф. Н.А. Нагапетьянца.- М: Вузовский учубник, 2006.- 272 с. 4. Маркетинг: Учебник для вузов/ Н.Д.Эриашвили, К.Ховард, Ю.А. Ципкин идр.; под.ред. Н.Д. Эриашвили. -М: ЮНИТИ-ДАНА, 2009,631 с. 5. Беляев В.И. Маркетинг: основы теории и практики. Учебник. - М: КНОРУС, 2010. - 680 с. 6. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik. - T.: TDIU, 2011. -202 b. 7. Soliyev A., Buzrukxonov S. Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. – T.: Iqtisod- Moliya, 2010.- 424 b.

Похожие

Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi

Innovatsion faoliyat marketingi

Tashqi iqtisodiy faoliyat tovar nomenklaturasi va uning ahamiyati

Iqtisodiy faoliyat va ishlab chiqarish

Xizmatlar marketingi