Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi - Экономика - Рефераты

Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi

Загружено в:

13.03.2024

Скачано:

0

Размер:

129.5 KB

Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi Reja: 1. Naqd pulsiz xisob-kitoblar tizimi va ularning elementlari 2. Naqd pulsiz xisob-kitoblar bo`yicha “Nizomning mazmuni, ahamiyati va uning amaliyotda qo`llanilishi” 3. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida naqd pulsiz hisob- kitoblarni amalga oshirish va takomillashtirish. 4. Plastik kartochkalar bilan operatsiyalar va ularning milliy to`lov tizimidagi o`rni 5. Noto`lovlar muamosi va uni bartaraf etish yo`llari

Tayanch iboralar: To`lov, kredit, plastik kartochka, hujjat, topshiriqnoma, talabnoma, Nizom, to`lov qobiliyati, muddat, tamoyillar, to`lov navbati, foiz, xizmat, bank kapitali, mijozlar, mablag`larni boshqarish, nazorat. Naqd pulsiz hisob-kitob tizimi va ularning elementlari. Iqtisodiyotda yuzaga keladigan pulli munosabatlarda pul shakllaridan foydalanish xususiyatlari va to`lov usullariga ko`ra pul aylanishi naqd pulsiz aylanishga va naqd pulli aylanishga bo`linadi. Chakana savdo va aholiga pullik xizmat ko`rsatish, asosan naqd pulda amalga oshiriladi. Bundan tashqari, naqd pulli aylanishga kommunal xizmatlar uchun to`lovlar, ishchi-xizmatchilarga ish haqi va shunga tenglashtirilgan to`lovlarni to`lash, sug`urta tashkilotlariga badallar to`lash, uy-joy qurilishi va boshqa maqsadlar uchun aholi tomonidan olingan kreditni naqd pul ko`rinishida qaytarish bilan bog`liq to`lovlarning to`lanishi kiradi. Iqtisodiyotda bo`ladigan pul aylanishining 80-90 foizini naqdsiz pul aylanishi tashkil etadi. Naqdsiz pul aylanishi naqd pulsiz hisob-kitob shakllari asosida olib boriladi. Naqd pulsiz hisob kitoblarning keng ishlatilishiga ko`p tarmoqli bank tizimining rivojlanishi, davlat tomonidan makroiqtisodiy jarayonlarni o`rganish va uni tartibga solish nuqtai-nazaridan davlatning qiziqishi, mulkchilik shakllarining ko`payishi va turli mulkchilik munosabatlarining kengayib borishi asos bo`ladi. Naqd pulsiz hisob-kitoblar deganda, turli mulkchilik shaklidagi korxona va tashkilotlarning tovar ayriboshlash, xizmat ko`rsatish va tovarsiz operatsiyalar bo`yicha bir-biriga bo`lgan talab va majburiyatlarni naqd pul ishlatmasdan pul mablag`larini bir hisobvarag`dan ikkinchi hisobvarag`ga o`tkazish orqali amalga oshirilishi tushuniladi. Iqtisodiyotda naqd pulsiz hisob-kitoblar ma’lum tizim asosida olib boriladi. Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi o`z ichiga hisob-kitoblarni tashkil qilish

tamoyillari, shakllari, usullari hamda naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish oldida qo`yilgan talablarni oladi. Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimining elementlarining har birini alohida ko`rib chiqamiz. 1930-1932 yillarda o`tkazilgan kredit reformasi davrida kiritilgan va sobiq ittifoq davrida mavjud bo`lgan naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi iqtisodiyotni boshqarishning ma’muriy-buyruqbozlik usullariga asoslangan edi. Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi birinchi navbatda ishlab chiqarish va realizatsiya qilish rejalarini bajarish nuqtai nazaridan mahsulot sotuvchi korxona qiziqishlariga xizmat qilar edi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish tamoyillari korxonalarning shartnoma majburiyatlarini bajarish uchun iqtisodiy qiziqishlar vajavobgarligi chegaralangan, qat’iy qilib belgilangan edi. Bu tamoyillar quyidagicha belgilangan: 1. Bank naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qiladi va ularning bajarilishi ustidan nazorat qiladi; 2. To`lov vaqti qat’iy belgilangan, ya’ni barcha to`lovlar tovar jo`natilgandan yoki xizmat bajarilgandan so`nggina o`tkaziladi, avans to`lovlari, tijorat kreditiga ruxsat etilmas edi; 3. To`lovchining roziligi - to`lov o`tkazilishining asosi sifatida tan olinadi; 4. Qaysi sohada, qaysi hollarda naqd pulsiz hisob-kitob shakllarini ishlatilishi oldindan belgilab qo`yilgan, bank u yoki bu hisob-kitob shakllarini tanlashga aralashar edi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish tamoyillari to`lovchining to`lovga va kreditga layoqatlilik qobiliyatini hisobga olmas edi. Hozirgi kunda naqd pulsiz hisob-kitoblarning birinchi tamoyili mulkchilik shaklidan qatiy nazar, xo`jalik yurituvchi subyektlar o`z mablag`larini bankdagi hisob varaqlarida saqlashlari va barcha operatsiyalarni bank orqali o`tkazishlari lozimligini bildiradi. Bozor munosabatlari sharoitida hisob-kitoblarning bank orqali o`tkazilishi bozor ishtirokchilarining iqtisodiy mustaqilligi bilan qo`shib olib borilishi kerak.

Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilishning ikkinchi tamoyili shundan iboratki, mijozlarning hisobvaraqlaridan pul mablag`larini ko`chirish, ularning topshirig`i, yoki roziligiga asosan hisobvaraqdagi mablag`lar chegarasida bajariladi. O`zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksining ishlab chiqilishi va joriy etilishi munosabati bilan Markaziy bank tomonidan mijozlarning hisobraqamlari bo`yicha operatsiyalar o`tkazish tartibi belgilangan. Hisobvaraqlardan mablag`larni o`tkazish, hisobvaraq egasining topshirig`i asosida bajariladi, mijozlarning buyrug`isiz hisobvaraqlardagi pul mablag`lari faqat sud qaroriga binoan, qonunda belgilangan tartibda bank va mijoz o`rtasidagi shartnomaga asosan ko`chirilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi fuqorolik kodeksiga asosan mijozlarning hisobvaraqlarida barcha talablarni bajarishga pul mablag`lari yetarli bo`lgan hollarda pul ko`chirilishi bo`yicha mijozning topshirig`i va boshqa hujjatlarning kelib tushishi tartibida hujjatlar to`lanishi lozim. Mijoz hisobvarag`ida barcha talablarni to`lashga mablag`lar yetarli bo`lmagan taqdirda hujjatlarning to`lanishi O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1999 yil 22 yanvardagi «xo`jalik subyektlarining bankdagi» hisobvaraqlaridan pul mablag`larni ko`chirish to`g`risidagi 104-V sonli qarori bilan tasdiqlangan yo`riqnomaga asosan olib boriladi. Agar mijoz bilan bank o`rtasidagi kredit shartnomasi tuzilgan bo`lsa to`lovlar bank krediti hisobidan amalga oshirilishi mumkin. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilishning uchinchi tamoyili shundan iboratki, mablag`lar to`lovchining hisobvarag`idan o`chirilgandan so`ng oluvchining hisobvarag`iga o`tkaziladi. Tijorat banklarining hisob cheklari bo`yicha pul o`tkazish bundan mustasno. Hisob-kitoblar bo`yicha xo`jalik yurituvchi subyektlar orasidagi o`zaro e’tirozlar, belgilangan tartibda bank ishtirokisiz ko`rib chiqilishi hisob- kitoblarni tashkil qilishning to`rtinchi tamoyilidir. Banklar o`z vaqtida to`lanmagan hujjatlar bo`yicha penyalarni hisoblash va undirishga javobgar emas. To`lovchi yuklab jo`natilgan mahsulotlar uchun o`z vaqtida to`lanmagan summaga hisoblangan

penyani to`lovchi va mahsulot yetkazib beruvchi o`rtasidagi tuzilgan xo`jalik shartnomasida ko`zda tutilgan tartibda to`laydi. Agar bank bilan mijoz o`rtasidagi penya hisoblashi va undirish ko`zda tutilgan bo`lsa, bu holda bank o`z vaqtida to`lanmagan hujjatlar bo`yicha penya hisoblash va mahsulot sotuvchi korxona foydasiga undirib berishi mumkin. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borishning beshinchi tamoyili hisob-kitob shakllarini tanlash bilan bog`liq. Mulkchilik shakllarining xilma-xilligi hamda tovar pul munosabatlari rivojlanishi sharoitida xo`jalik yurutuvchi subyektlarning faoliyati naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish xo`jalik idoralari tomonidan hisob-kitob shakllarini erkin tanlash tamoyilidan kelib chiqadi va ular xo`jalik shartnomasida mustahkamlanadi. Xo`jalik organlarining shartnomaviy munosabatlariga bank aralashmaydi. Bu tamoyil hisob-kitob ishtirokchilarining o`zaro munosabatlarining ijobiy natijalari uchun moddiy javobgarligini oshirishga, hisob-kitob va shartnomaviy munosabatlarni tashkil qilishda, iqtisodiy mustaqillikni mustahkamlashga xizmat qiladi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning oltinchi tamoyili to`lovning muddatliligidir. Bu tamoyil katta amaliy ahamiyatga egadir. Xo`jalik yurituvchi subyektlar to`lovning qanday muddatda kelib tushishi to`g`risidagi axborotga ega bo`lgan holda, o`z mablag`larining aylanishini ratsional tashkil qilish, qarz mablag`lariga bo`lgan zaruratni hisoblab ko`rishi, shu bilan birga o`z balansining likvidligini boshqarib borishi mumkin bo`ladi. Mahsulot sotuvchi va oluvchi tomonlar kelishuviga ko`ra to`lovlar muddatli, muddatdan oldin hamda muddati kechiktirilgan bo`lishi mumkin. Muddatli to`lovlar quyidagi hollarda amalga oshiriladi: - Tovar jo`natilmasdan, yoki xizmatlar bajarilmasdan oldin, bunday to`lovlar avans to`lovlari, yoki oldindan to`lov ko`rinishida amalga oshiriladi. Tovar jo`natilgandan keyin, ya’ni tovarni bevosita aksept qilish yo`li bilan. Yirik summaga tuzilgan shartnomalarda ko`rsatilgan summalarni bo`lib- bo`lib to`lash yo`li bilan amalga oshiriladi.

Muddati uzaytirilgan to`lovlar belgilangan muddatda to`lovni amalga oshirolmay qolgan hollarda, to`lov muddatini qandaydir muddatga cho`zish, ya’ni yangi to`lov muddatini belgilashni bildiradi. Muddati uzaytirilgan to`lovlar tomonlarning moliyaviy ahvoliga zarar yetkazmagan holda shartnomaviy munosabatlar doirasida bo`lishi lozim. Muddati kechiktirilgan to`lovlar to`lovchi korxonaning hisobvarag`idan hujjatda ko`rsatilgan summani to`lash uchun pul mablag`lari bo`lmagan holatda yuzaga keladi. Agar korxona bankdan kredit olish huquqiga ega bo`lmasa, hujjat korxona hisobvarag`iga pul kelib tushgandan so`nggina belgilangan tartibda to`lanadi. Banklarda mijozlarga bir qator hisobvaraqlar ochiladi. Bular talab qilinguncha saqlanadigan depozitlar bo`yicha hisobvaraqlar, jamg`armali depozitlar va muddatli depozitlar bo`yicha hisobvaraqlardir. Talab qilungungacha saqlanadigan depozitlar bo`yicha hisobvaraqlar ilgarigi hisob-kitob hisobvaraqlarga tenglashtirilgan bo`lib, xo`jaliklarning barcha operatsiyalari aynan mana shu hisobvaraqlardan o`tkaziladi. Jamg`armali va muddatli depozitlar bo`yicha hisobvaraqlar xo`jaliklar tomonidan qo`shimcha daromad olish, yoki pul mablag`larini asta-sekin ko`paytirib borish maqsadida ochiladi. Naqd pulsiz hisob-kitoblar bir necha shakllarda olib boriladi va bu shakllar vaqt o`tishi bilan o`zgarib borishi mumkin. Hozirgi kunda respublikada naqd pulsiz hisob-kitoblar O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki belgilagan va halqaro amaliyotda qabul qilingan shakllarda tashkil etiladi. Hisob-kitob shakllari deyilganda, huquqiy me’yorlarda ko`zda tutilgan, pul mablag`larining mahsulot yetkazib beruvchi, yoki xizmat ko`rsatuvchi korxona va tashkilotlarning hisobvarag`iga yozish usuli, hisob-kitob hujjatining turi va hujjatlar aylanishi tartibi bilan farq qiluvchi hisob-kitob turlari tushuniladi. Korxonalar, o`zlariga qulay bo`lgan hisob-kitob shaklini erkin tanlaydilar va uni o`zaro shartnomada mustahkamlab qo`yadilar. Naqd pulsiz hisob-kitoblar hozirgi kunda quyidagi shakllar orqali amalga oshiriladi: - To`lov topshiriqnomasi;

- To`lov talabnomasi; - Akkreditiv; - Inkasso topshiriqnomasi; - Hisob-kitob cheki; - Memorial order; - Plastik kartochkalar . Hisob-kitob shakllarining har birini keyingi paragraflarda batafsil ko`rib chiqamiz. Naqd pulsiz hisob-kitoblar oldiga bir qator talablar qo`yiladi. Hisob-kitoblarni amalga oshirish jarayonlarida ularga amal qilish talab qilinadi. Bu talablar quyidagilar: Birinchidan, aylanma mablag`larning aylanishining uzluksizligini ta’minlash lozim, ya’ni xo`jalikda ishlab chiqarishning rivojlanishiga to`siq bo`lmasligi kerak. Xo`jalik yurituvchi subyektlarga tegishli bo`lgan mablag`lar doimiy harakatda bo`lishi kerak. Ularning doimiy ravishda doiraviy aylanishda bo`lishi naqd pulsiz hisob-kitoblarning ijobiy ta’siri natijasida bo`ladi. Ikkinchidan, naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirishning muddatliligi deb qarash mumkin. Bu talabning mohiyati shundan iboratki, naqd pulsiz hisob- kitoblarni amalga oshirish vaqt jihatidan ularning ma’lum bir davrda, yoki ma’lum bir muddatda amalga oshirilishini taqoza qiladi. Ularni amalga oshirish vaqti qanchalik kam bo`ladigan bo`lsa, naqd pulsiz hisob-kitoblar shunchalik tez amalga oshirilsa, xo`jalik yurituvchi subyektlar bo`lgan mol yetkazib beruvchilar, xizmat ko`rsatuvchilar va iste’molchilar o`rtasida molni yetkazib berish va ularning pulini undirib olish shunchalik qisqa va tez muddatlarda amalga oshirilsa, naqd pulsiz hisob-kitoblarning samaradorligi shuncha yuqori bo`ladi. Uchinchidan, to`lovlarni amalga oshirishdagi javobgarlik masalasi hisoblanadi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning amalga oshirishning oldiga qo`yilgan bu talab ham, naqd pulsiz hisob-kitoblarning mohiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Bu talabning mavjud bo`lishi yuqoridagi ikki talabning bajarilishida o`zining ijobiy ta’sirini ko`rsatadi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirishda

javobgarlikning bo`lishi, pul mablag`larining doiraviy aylanishiga ijobiy ta’sir ko`rsatadi. Javobgarlikning bo`lmasligi aksincha, mablag`larning kunlarda aylanishini sekinlashtiradi. Mablag`lardan yetarli darajada samarali foydalanmaslik oqibatida noto`lovlarning haddan tashqari oshib ketishiga, pirovardida mamlakat iqtisodiyotining izdan chiqishiga olib keladi. To`rtinchidan, majburiyatlarning bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshirish. Bu talab naqd pulsiz hisob-kitoblarning amalga oshirilishida majburiyat shartining, ya’ni shartnoma shartlarining bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshirish imkoniyatining mavjud ekanligidir. Shu narsani ta’kidlab o`tish joizki, O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki to`lovlarni o`z vaqtida o`tkazilishi va tijorat banklari vakillik varaqalari holati bo`yicha nazorat o`rnatgan. Bank vakillik varaqalarida mablag`ning yetarli bo`lmasligi, yoki boshqa sabablarga ko`ra o`z mijozlari talabini bajara olmasa, tijorat banklariga nisbatan qonunchilikda belgilangan tartibda chora ko`riladi. Bizning mamlakatimizda naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibini Markaziy bank belgilaydi va ushbu tartibning bajarilishi bo`yicha nazorat olib boradi. Amaliyotda bunday tartibning joriy etilishi butun respublika miqiyosida hisob-kitoblarning uzluksizligini ta’minlash imkoniyatini yaratadi. Naqd pulsiz xisob-kitoblar bo`yicha “Nizomning mazmuni, ahamiyati va uning amaliyotda qo`llanilishi .” Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotini rivojlantirishning eng muxim omillaridan biri - pul aylanishini to`g`ri va aniq tashkil qilishdan iborat, chunki bozor iktisodiyoti tovar-pul munosabatlarining holati va taraqqiyoti bilan chambarchas boqliqdir. Korxona va tashkilotlar o`zlarining xo`jalik faoliyatlari jarayonida doimo bir-birlari bilan aloo`ada bo`ladilar. Ular o`rtasida tovar ayirboshlash jarayoni pul va pulli hisob-kitoblar yordamida amalga oshiriladi. Tovar ayirboshlashning o`zi esa pul aylanishining moddiy asosi bo`lib hisoblanadi, uning asosida boshka pulli munosabatlar vujudga keladi. (soliq organlari, pensiya fondi, bank muassasalari va boshqalar).

Naqd pulsiz xisob-kitoblar deganda, korxona va tashkilotlarning tovar ayirboshlash, xizmat ko`rsatish va tovarsiz operatsiyalar bo`yicha bir-biriga bo`lgan talab va majburiyatlarni naqd pul ishlatmasdan pul mablag`larini bir hisobvaraqdan ikkinchi hisobvaraqo`a o`tkazish orqali amalga oshirilishi tushuniladi. Naqd pulsiz pul aylanishi yalpi ijtimoiy mahsulotni ishlab chitsarish jarayonida sodir buladigan munosabatlarini o`zida aks ettirishiga ko`ra ikki o`ismga bo`linadi. Naqd pul ishtiroksiz, mablag`larini bir schyotdan ikkinchi schyotga o`tkazish yo`li bilan amalga oshiriladigan hisoblar naqd-pulsiz hisob-kitoblar deyiladi. O`zbekiston Respublikasi xududida naqd pulsiz hisob-kitoblar «O`zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borish» to`g`risidagi 4 sentabr 1995 yildagi №11/22 qoidaga asosan olib boriladi. Bu qoida O`zbekiston Respublikasi «Banklar va bank faoliyati to`g`risidagi», «O`zbekiston Respublikasida korxonalar to`g`risida» gi qonunlar va O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining boshqa normativ hujjatlariga asosan ishlab chiqilgan №11/22 qoidaga asosan, hisob-kitoblarni olib borishda oldin mavjud bo`lgan ba’zi bir cheklanishlar olib tashlandi va korxonalarga ular qaysi mulk shakliga asoslanishidan qa’tiy nazar hisob-kitob shakllarini tanlash va olib borishda erkinliklar berilgan. Naqd-pulsiz hisob-kitoblar quyidagi elementlardan tashkil topgan. Bular: naqd-pulsiz hisob-kitoblarni olib borish va amalga oshirishning asosiy tamoyillari; hisob-kitob shakllari; hisob-kitob xujjatlari; to`lov turi; navbati, manbalari; hisob- kitob qatnashchilari, bankning xuquq va majburiyatlari va boshqalar. Naqd-pulsiz hisob-kitoblar o`zining iqtisodiy mohiyatiga qarab tovarlarni sotish jarayoni bilan bog`liq hisob-kitoblar va notovar xarakterdagi hisob- kitoblarga bo`linadi. Tovarlarni sotish jarayonidagi hisoblar moddiy boyliklar aylanishi bilan bog`liq bo`lib, ular asosan korxona, tashkilotlar o`rtasida olib boriladi.

Naqd pulsiz hisob-kitoblar hisob xujjatlari asosida olib boriladi. Shartnomaga asosan mol yetkazib beruvchi o`z vaqtida tovarning pulini (ekvivalenti) olishi, mol sotuvchi pulni o`z vao`tida o`tkazishi zarur. Naqd-pulsiz hisob-kitoblar quyidagi asosiy tamoyillarga asoslanadi: -korxona, tashkilotlar o`z pul mablag`larini (o`z mablag`larini va o`arz mablag`lar) bankda sao`lanishlari zarur. -barcha naqd-pulsiz hisob-kitoblar bank orqali o`tishi kerak; -ho`jalik organlari hisob-kitoblar shakllarini erkin tanlashlari va uni shartnoma orqali mustahkamlab qo`yishlari mumkin; -ho`jalik organlarning hisob-kitoblar bo`yicha shartnomaviy munosabatlariga bank aralashmasligi kerak; -tovarlar va xizmatlar uchun to`lovlar to`lovchining roziligi bilan amalga oshiriladi. -to`lovlar xo`jalik organlarining hisob varaqasidagi mablag`lari hisobidan, ba’zida (agar korxona kredit olishi mumkin bo`lsa) bank krediti hisobidan amalga oshirilishi mumkin; -to`lov qoidasi mol yetkazib beruvchi va mol sotib oluvchi tomonidan mol yetkazib berish to`g`risidagi shartnoma asosida kelishib olinadi; -mol yetkazib beruvchining hisob varag`ig`a pul mablag`larini o`tkazish shu mablag`larni mol sotib oluvchining hisob varag`idan o`chirilganidan keyin amalga oshiriladi, (bundan cheklar bilan hisob-kitob qilish mustasno); Korxona, tashkilotlarga pul mablag`larini saqlash va hisob-kitoblar olib borish, kassa operatsiyalarini amalga oshirish uchun hisob-kitob (talab qilinguncha saqlanadigan depozit hisobvarag`i) ochiladi. Hisob-kitob varaqlarni ochish uchun korxona quyidagi hujjatlarni bankka taqdim qilishi zarur. a) hisobvaraq ochish to`g`risida ariza; b) xo`jalik, tashkilot tashkil o`ilinib, ruyxatga olinganligini tasdio`lovchi hujjat; v) huquqiy shaxs Ustavini notarial tartibda tasdiqlangan, huquqiy shaxstomonidan imzolangan nusxasi;

g) imzolar namunalari, muhr bosilgan va notarial tartibda tasdiqlangan varaqcha; d) boshqa ta’sis xujjatlari. korxona rahbarining pasporti (shaxsini tasdiqlovchi xujjat) ham bankka tqdim qilinadi . Hisobvaraq ochish uchun yuqoridagi asosiy xo`jjatlardan tashqari zarur bo`lganda boshqa qo`shimcha hujjatlar ham bankka berilishi mumkin . «O`zbekiston Respublikasida korxonalar to`g`risida» gi O`onunga asosan ish xaqi to`lash, budjetga to`lovlar, davlat sug`urtasining majburiy turlariga doir to`lovlar va ijtimoiy sug`urta jamgarmasi (pensiya jamg`armasi) ga to`lovlar barcha korxonalar uchun birinchi navbatda to`lanadigan to`lovlar hisoblanadi. Banklarda bajariladigan barcha operatsiyalar ma’lum bir me’yoriy hujjatlar asosida olib boriladi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilishda asosiy me’yoriy hujjat bu - «naqd pulsiz hisob-kitoblar to`g`risida» gi Nizomdir. Lekin bu nizom doimiy bo`lmay vaqti o`tishi bilan o`zgarib boradi. Iqtisodiy o`zgarishlar, shuningdek, bank tizimidagi o`zgarishlar barcha qonun-qoidalarning shunga mos ravishda o`zgartirilishiga sabab bo`ladi. Masalan, Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so`ng, kredit, hisob-kitob va boshqa operatsiyalarni olib borish tartib qoidalari bir necha marotaba o`zgartirildi. Jumladan, naqd pulsiz hisob-kitoblar bo`yicha 1993, 1995 va nihoyat 1998 yillarda qonun-qoidalar ishlab chiqilgan bo`lib, bir-biridan ma’lum moddalari bilan farq qiladi. Masalan 1993 yilda Markaziy bank tomonidan ishlab chiqilgan «Naqd pulsiz hisob-kitoblar to`g`risida» gi Nizomda to`lov topshiriqnomasi, to`lov talabnomasi, to`lov talabnoma-topshiriqnomasi, akkreditivlar, limitlashtirilgan va limit-lashtirilmagan chek daftarchalarining cheklari va inkasso topshiriqnomasi bo`yicha hisob-kitoblar ko`zda tutilgan edi. Bu Nizomning yangiligi shundan iborat ediki, unda to`lov talabnoma-topshiriqnomasi shakli yangilik qilib kiritilgan edi. Naqd pulsiz hisob- kitoblarning ushbu shaklining mazmuni shundan iborat ediki, mol sotuvchi korxona sherigiga mol jo`natish bilan birga tovar transport hujjatlari ham mol sotib oluvchini korxonaga jo`natar edi. Bunda bank chetlab o`tilar edi. To`lov talabnomasini olgan mol sotuvchi korxona talabnoma-topshiriqnomani talabnoma qismida ko`rsatilgan rekvizitlarni ko`rib chiqib, olgan tovari bilan solishtirib, agar

shartnoma shartlari bajarilgan bo`lsa, hujjatning topshiriqnoma qismini to`ldirib uni bankka topshirishi lozim edi. Shunday qilib, hisob-kitob shakllari yana bitta shakl bilan to`ldirilgan. 1993 yilda chiqarilgan Nizomda keltirilgan cheklar bo`yicha hisob-kitoblar limitlashtirilgan va limitlashtirilmagan chek daftarchalarining cheklari asosida olib birishga mo`ljallangan edi. Limitlashtirilgan cheklar bo`yicha hisob-kitoblarning mazmuni shundan iborat ediki, mijoz bankdan limitlashtirilgan chek daftarchasini arizasiga binoan olib, unga o`z topshirig`iga asosan ma’lum bir summani o`tkazar edi. Mana shu summa chegarasida chekni rasmiylashtirib, mahsulot sotuvchi yoki xizmat ko`rsatuvchi korxona va tashkilotlar bilan hisob-kitoblarni amalga oshirish mumkin edi. Limitlashtirilmagan cheklar bilan hisob-kitoblarning mazmuni shundan iborat ediki, bunda chek daftarchasiga pul o`tkazilmas edi, hisob-kitoblar bank krediti hisobidan amalga oshirilardi. Bunday daftarchalardan asosan savdo, ta’minot tashkilotlari ko`proq foydalanishar edi. Lekin bu hisob-kitoblar bo`yicha ko`p noqonuniy operatsiyalar o`tkazilgani aniqlangach, O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki limitlashgan va limitlashmagan chek daftarchalari bo`yicha hisob-kitoblarni bekor qildi. Uning o`rniga yangi hisobcheklari deb nomlangan hisob-kitoblarni amaliyotga tadbiq etdi. Hisob-cheklari bo`yicha hisob-kitoblarning tartib qoidalari ishlab chiqildi. Bu qoidalar avvalgi cheklar bo`yicha hisob-kitoblardan farq qilar edi. Hisob- cheklarining 5, 10, 25 varaqli ko`rinishda, mijozlarning hohishilariga ko`ra kitobcha shakliga keltirib berila boshlandi. Chek daftarchasiga pul qo`yish mijozning topshirig`iga binoan uning talab qilinguncha saqlanadigan depozit hisobvarag`idagi mablag`lar hisobidan amalga oshirilardi. Tijorat banklari hisob- cheklari bo`yicha operatsiyalarni olib borishlari uchun hisob-kitob markazida alohida hisobvaraqlarini ochib, unga mablag` qo`yishlari lozim edi. Hisob cheklari bo`yicha hisob-kitoblar 1995 yildagi Nizomga yangilik bo`lib kiritildi. Shu bilan birga ushbu Nizomda veksel muammosi ham ko`zda tutilgan edi. 1995 yil may oyidan boshlab O`zbekistonda veksel muomalasini kiritish to`g`risida Vazirlar Mahkamasining qarori chiqarildi. Qarordan so`ng Paxtabank,

Sanoatqurilishbanki, Savdogarbank, Turonbanki kabi bir qator banklar birinchilar qatorida veksellar emissiyasini boshlab berdilar. Lekin bu davrda respublikada amalda bo`lgan «naqd pulsiz hisob-kitoblar to`g`risida» gi Nizomda veksel muomalasi ko`zda tutilmagan edi. Shu sababli veksellar bo`yicha banklarning operatsiyalar o`tkazish tartib qoidasini ishlab chiqish birinchi navbatdagi vazifalardan biriga aylandi. Shunday qilib navbatdagi Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish qonun-qoidalarini o`z ichiga mujassamlagan yangi Nizom ishlab chiqilib 1995 yil 4 sentabrda Markaziy bank Boshqaruvi tomonidan tasdiqlandi. Ushbu nizomda avvalgi, hisob-kitob shakllari bilan bir qatorda yangi hisob cheklari va veksellar bo`yicha naqd pulsiz hisob-kitoblar ko`zda tutildi. To`lov talabnomasining o`rni esa ancha pastga tushirildi va Markaziy bankning maxsus qarori bilan hisob-kitoblarda ishlatilishi, alohida xabar berilishi ko`rsatib o`tildi. Bunga sabab, bu davr ichida noto`lovlar uchun amaliyotda ishlatilayotgan 2- kartoteka bekor qilingan bo`lib, mijozlardan hisob-kitob hujjatlar ularning hisobvarag`ida to`lash uchun pul yetarli bo`lgan taqdirdagina qabul qilinishi mumkinligini belgilab qo`yilgan edi. To`lov talabnomasi esa bunday talabga javob bermas edi. Vaqt o`tishi bilan Respublika to`lov tizimi takomillashib bordi, buning natijasida elektron to`lov tizimi joriy etildi. Barcha banklar o`zaro hisob-kitoblarni yangi elektron to`lov tizimi asosida amalga oshira boshladilar. Bu esa hisob- kitoblar shakllariga, ularning taqdim qilinishi, bank tomonidan qabul qilish va ishlov berish tartibining o`zgartirilishiga sabab bo`ldi. Bir oz vaqt o`tgach veksel muomalasi va cheklar bo`yicha hisob-kitoblar ma’lum sabablarga ko`ra bekor qilindi. Natijada hisob-kitoblarni tashkil qilish qonun-qoidalariga o`zgartirishlar kiritish zarurati paydo bo`ldi. Shundan so`ng, «O`zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish to`g`risida» gi 60-sonli Nizom qayta ishlab chiqildi. Bu Nizom O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki boshqaruvi tomonidan 2002 yilda 15 yanvarda 11/22 -son bilan tasdiqlandi. Ushbu Nizom quyidagi bo`limlarni o`z ichiga oladi: 10. Umumiy qoidalar;

11. Pul hisob-kitoblarini rasmiylashtirish tartibi; 12. Memorial orderlar bilan hisob-kitoblar; 13. To`lov topshiriqnomalari bilan hisob-kitob qilish; 14. To`lov talabnomalari bilan hisob-kitob qilish; 15. Akkreditivlar bilan hisob-kitob qilish; 16. Inkasso topshiriqnomalari bilan hisob-kitoblar; 17. Cheklar bilan hisob-kitob qilish; 18. Plastik kartochkalar bilan hisob-kitoblar qilish; 19. Yuridik shaxsning qayta tashkil etish, qo`shib yuborish va tugatilishi paytida mablag`larni hisobdan chiqarish; 20. Nazorat va ta’sir qilish choralari. «O`zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish to`g`risida» gi Nizom fuqorolik kodeksi, «Markaziy bank to`g`risida» gi, «Banklar va bank faoliyati to`g`risida» gi, O`zbekiston Respublikasi qonunlari va Markaziy bankning O`zbekiston hududida naqd pulsiz hisob-kitoblarni tartibga soluvchi boshqa me’yoriy hujjatlariga muvofiq ishlab chiqilgan. Nizomning bir maromda qo`llanilishi respublikaning butun iqtisodida hisob-kitoblarning uzluksizligini ta’minlaydi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish va takomillashtirish Naqd pulsiz hisob-kitoblarning har birida alohida shakldagi hujjatlar ishlatiladi. Hisob-kitob nomi hujjat nomi bilan belgilanadi. Har bir hisob-kitob hujjatlari belgilangan me’yorlarga javob berishi lozim. Bu hujjatlarning har biri o`z ichiga qo`yidagi rekvizitlarni olishi lozim: - hisob-kitob hujjatining nomeri; - hujjat yozib berilgan sana; - to`lovchining nomi; - hisobvaraq nomeri; - soliq to`lovchining identifikatsiya kodi (chek va akkreditivlarda

ko`rsatilmaydi); - to`lovchi bankning nomi; - to`lovchi bankning kodi; - mablag`larni oluvchining nomi; - mablag`larni oluvchining hisobvaraq nomeri; - mablag` oluvchi bankning nomi; - mablag` oluvchi bankning kodi; - to`lovning summasi raqam va yozuvda ko`rsatilishi lozim; - to`lovning maqsadi (cheklarda ko`rsatilmaydi); Tijorat banklarining hisob-kitob cheklarida qo`shimcha ravishda quyidagilar yoziladi: - hisob-kitob chekining seriya va nomeri; - jismoniy shaxs pasportining seriyasi va nomeri; - chekning amal qilish muddati; Akkreditiv ochish uchun taqdim etilgan ariza qo`shimcha ravishda quyidagilarni o`z ichiga olishi lozim : - akkreditivning amal qilish muddati (akkreditiv yopilayetgan sana va oy) - akkreditiv ochilayotgan shartnoma nomeri; - buyurtma raqami; - buyurtma sanasi; - akkreditiv qaysi mahsulotlarni yuklab jo`natish va xizmat ko`rsatish uchun ochilganligi; - akkreditivning turi (u haqida kerakli ma’lumotlarni ko`rsatish bilan); - qo`shimcha majburiyatlar ; Banklar va mijozlarning ishiga halal bermaydigan tarzda to`lovchi va mablag`larni oluvchining nomini ratsional darajada qisqartirish mumkin. Xo`jalik subyektlariga sotilgan mahsulot va ko`rsatilgan xizmatlar uchun qo`shimcha qiymat solig`i hisoblansa, hisob-kitob hujjatlarini rasmiylashtirishda qo`shimcha qiymat solig`i summasi alohida qatorda ko`rsatiladi. Qo`shilgan qiymat solig`idan ozod qilingan tovarlar, ko`rsatilgan ish va xizmatlar uchun

hisoblashishda rasmiylashtirilgan to`lov hujjatlarida qo`shilgan qiymat solig`isiz (bez NDS) so`zi yoziladi yoki shu yozuv yozilgan shtapm qo`yiladi. To`lov topshiriqnomalari texnik vositalardan foydalangan holda, bir martaning o`zida nusxa ko`chirish, yoki birinchi nusxani hisob-kitobda qatnashuvchi barcha tomonlar va bank uchun yetarli bo`lgan nusxalar sonida ko`paytirish yo`li bilan yozib beriladi. Cheklar siyoh va sharikli ruchkalarda qo`lda, yoki texnik vositalardan foydalangan holda yozib beriladi. Hisob-kitob hujjatlariga qo`lda o`zgartirish kiritish, bo`yash va tozalashga yo`l qo`yilmaydi. Hisob-kitob hujjatlari bank tomonidan hisob-kitob, pul operatsiyalarini bajarish uchun qabul qilinadi: 1. Yuridik shaxslar birinchi nusxada hisob-kitob hujjati tayyorlanishi shartidan qat’iy nazar imzo qo`yish huquqiga ega bo`lgan mansabdor shasxlarning imzosi va korxona muhrining izi mavjud bo`lishi; 2. Yuridik shaxs maqomiga ega bo`lmay, faoliyat ko`rsatayotgan oilaviy va yakka tartibdagi ijarachilar va tadbirkorlar tomonidan bajariladigan operatsiyalar bo`yicha hisob-kitob hujjatlari ularda imzo mavjud bo`lgan holda bajarish uchun qabul qilinadi. Hisob-kitoblar hujjatini yozib berayotgan korxona muhrining izi va imzolar hujjatning asl nusxasiga qo`yiladi. Korxonalardan hujjatlarni qabul qilish, shartnomada boshqasi ko`zda tutilmagan bo`lsa, butun kun davomida bankning mijoz bilan ishlash vaqtidan kelib chiqqan holda bajarish uchun qabul qilinadi. To`lovchining hisobvarag`idagi mablag`larni initsiator-bankda hisobdan chiqarish faqat hisob-kitob hujjatlarining birinchi nusxasi yoki Bank-Mijoz tizimidan foydalanuvchilar tomonidan elektron to`lov hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Mijozlarning hisobvaraqlariga kirim qilinayotgan mablag`lar banklarda dasturiy yo`l bilan elektron to`lov hujjatlari va hisob-kitob chekining asl nusxasi asosida amalga oshiriladi. Bank-Mijoz tizimidan foydalanuvchi banklar,

rasmiylashtirilgan elektron to`lov hujjatlarini mijozning hisobvarag`iga mablag`lar qo`shib yozilgandan, yoki o`chirilgandan keyin tegishli pochta qutisiga joylashtiriladi . Plastik kartochkalar bilan hisob-kitoblar qilish Plastik kartochka, tegishli bankda, kartochka egasining hisobvarag`i mavjudligini, tasdio`lovchi va naqd pulsiz tovarlar, ishlar, yoki xizmatlarni sotib olish huo`uo`ini beruvchi, shaxsi belgilangan, bank tomonidan chio`arilgan to`lov vositasini o`zida ifoda etadi. Plastik kartochkada, albatta bir xil ma’noli identifikatsiya o`iladigan emitentning nomi va logotipi o`ayd o`ilinishi shart. Plastik kartochkalar, jismoniy shaxslar, yuridik shaxslar, yoki yakka tartibdagi tadbirkorlar, bir tomondan, hamda mahsulotni sotuvchi, ish bajaruvchi, yoki xizmat ko`rsatuvchi yuridik shaxslar, yoki yakka tartibdagi tadbirkorlar (keyingi matnda - savdo, yoki xizmat ko`rsatish korxonalari), ikkinchi tomondan, o`rtasidagi bo`ladigan naqd pulsiz hisob-kitoblarda, shuningdek, naqd pul berish punktlari (NPBP) va bankomatlardan naqd pul olishda o`o`llaniladi. Vakolatli banklar xalo`aro plastik kartochkalar chio`arishi va ular bo`yicha xizmat ko`rsatishi mumkin, bunda ular xalo`aro to`lov tizimlari bilan tuzilgan shartnomalarga va mazkur Nizomga muvofio`, bajariladigan operatsiyalar o`oidalariga amal qilishlari shart. Plastik kartochkalar bo`yicha xizmat ko`rsatish shartnomasi quyidagilarni o`z ichiga olishi shart: a) tomonlarniig nomlari; b) shartnoma mavzusi; v) tomonlarning huo`uo` va majburiyatlari; g) tomonlarning javobgarligi; d) hisob-kitoblarni o`tkazish shartlari; ye) shartnomaning amal qilish muddati va uni bekor qilish shartlari; j) nizolarni hal kilish tartibi;

z) tomonlarning yuridik manzili . Aloo`adorligi bo`yicha plastik kartochkalar shaxsiy, oilaviy va korporativ turlarga bo`linadi a) Shaxsiy kartochka - bu jismoniy shaxsga berilgan plastik kartochkadir b) Oilaviy kartochka - bu shaxsiy kartochka egasining ishonchnomasi asosida foydalanuvchiga berilgan plastik kartochkadir v) Korporativ kartochka - bu yuridik shaxslarga xizmat ko`rsatish uchun mo`ljallangan plastik kartochkadir. Korporativ kartochkalardan ish hao`i va ijtimoii ahamiyatga ega bo`lgan boshqa to`lovlarni, shuningdek, naqd pul mablag`larini to`lashda foydalanish ta’o`io`lanadi Plastik kartochkalar bajaradigan vazifalari bo`yicha quyidagi turlarga bo`linadi а ) debet - kartochkasidan foydalanish uning egasiga, emitent bilan mijoz o`rtasida tuzilgan shartnoma shartlariga muvofio`, o`zining kartochkasidagi pul mablag`laridan tovarlar, ishlar, xizmatlar hao`ini to`lash va yoki naqd pul mablag`larini olishda (korporativ kartochkalardan tashqari) foydalanish imkonini beradi; б ) kredit - kartochkasidan foydalanish uning egasiga, emitent bilan tuzilgan shartnoma shartlariga muvofio`, emitent tomonidan tovarlar, ishlar, xizmatlar hao`ini to`lash va yoki naqd pul mablag`larini olish uchun (korporativ kartochkalardan tashqari) berilgan kredit liniyasi miqdorida operatsiyalarni amalga oshirish imkonini beradi; в ) elektron hamyon - jismoniy shaxslarning kartochkasi bo`lib, undan foydalanish, uning egasiga plastik kartochkadagi o`oldio` mablag`lar doirasida tovarlar, ishlar, xizmatlarga hao` to`lash va yoki naqd pul mablag`larini olishga imkon beradi; Bitga elektron kartochkada bir necha "elektron hamyonlar" joylashgan bo`lishi mumkin. Plastik kartochkada, uni shaxs nomiga biriktirishda, quyidagi rekvizitlar yozilgan bo`lishi shart.

а ) identifikatsiya belgilari (kartami rakami, seriyasi va boshqalar); b) bank-emitent (kartochkalarni chio`aruvchi bank) ning kodi; v) hisobvaraq rao`ami va kartochka egasining familiyasi, ismi, otasining ismi (tashkilot nomi); g) kartochkaning amal qilish muddati . Plastik kartochkada bir necha hamyonlar mavjud bo`lganda, identifikatsiya belgilari har bir hamyonni bir xil ma’noli identifikatsiyalashi lozim. Ko`rsatilgan rekvizitlardan tashqari, kartochkaga operatsiyalarni amalga oshirish va ular hisobini yuritish uchun zarur bo`lgan o`o`shimcha belgilar kiritilishi mumkin. Qayta to`lov vositasi sifatida foydalanishga tayyorlash (personalizatsiya) uchun o`aytarilgan plastik kartochkalar hisobi 93609 - "Saqlanayetgan qimmatliklar" ko`zda tutilmagan holatlar hisobvarag`ining alohida shaxsiy hisobvaraqlarida olib boriladi. Plastik kartochkalar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar qog`oz ko`rinishida (slip, elektron terminal kvitansiyasi) va/yoki elektron shakldagi (elektron terminal jurnalidan yoki bankomatdan olingan hujjat) hujjatlarni, shuningdek, hisob-kitoblar o`atnashchilari o`rtasida tuzilgan shartnomalarda belgilangan boshqa hujjatlarni (bankomat kvitansiyasi va boshqalar) tuzish lozimligini ko`zda tutadi. Hujjatlar hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi barcha tomonlar uchun zarur bo`lgan nusxalar mio`dorida tuziladi. Kvitansiyalar o`tkazilgan operatsiyalarni qo`lda tiklash uchun barcha zarur ma’lumotlarni o`z ichiga olishi kerak. Plastik kartochkalardan foydalangan holda, operatsiyalarni amalga oshirishda tuzilgan hujjatlar rekvizitlari, plastik kartochkalar rekvizitlari bilan kartochka egalarining bank hisobvaraqlari, shuningdek, korxona identifikatorlari, NPBP, bankomatlar va tashkilotlarping bank hisobvaraklari o`rtasidagi muvofiqlikni haqqoniy belgilashga imkon beruvchi tomonlar o`rtasida kelishib olingan belgilarpi o`z ichiga olishi kerak.

Elektron hujjatlar bank-ekvayyer (savdo yoki xizmat ko`rsatish korxonalariga xizmat ko`rsatuvchi bank) ga, bank - emitentga yoki kliring markaziga, shartnomada kelishilgan davriylikda jo`natiladi. Bitta bank bo`limlari o`rtasida kartochkalar bo`yicha hisob-kitoblar qilish texnologiyasi, Bosh bank tomonidan, o`z imkoniyatlari va foydalanadigan kartochkalar turlaridan kelib chiqqan holda, mustaqil belgilanadi. Kartochkalar bo`yicha banklararo hisob-kitoblar texnologiyasi quyidagi variantlarni ko`zda tutadi. а ) Hisob-kitoblarni amaldagi elektron to`lovlar tizimi (ETT) orqali yalpi hisob-kitob asosda o`tkazish; b) Hisob-kitoblarni hisob-kitoblar o`atnashchilari tomonidan tashkil etilgan protsessing markazlaridan kun davomida o`tkazilib, yakuniy o`zaro majburiyatlar hisoblangan holda, tijorat banklarining vakillik hisobvaraqlaridan yakuniy hisob- kitoblar summasini o`tkazish. ETT orqali plastik kartochkalardan foydalangan holda, amalga oshirilgan operatsiyalar bo`yicha yalpi hisob-kitoblar qilish, quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 1) bank-emitent tomonidan avtorlashtirilmagan holda amalga oshirilgan hisob-kitoblarda: a) bank-ekvayyer xizmat ko`rsatilayotgan savdo, yoki xizmat ko`rsatish tashkilotidan olingan, kartochkalardan foydalangan holda, tuzilgan elektron hujjatlarga asosan, mablag`larni uning hisobvarag`iga o`tkazadi, bunda elektron to`lovlar tizimi orqali bank-emitentga jo`natiluvchi debetli elektron memorial orderi avtomatik ravishda shakllantiriladi. b) bank-emitentda olingan debetli elektron memorial orderga asosan, mijozning kartochkali hisobvarag`idan dasturiy ravishda mablag`lar hisobdan chio`ariladi. Debetli elektron memorial order bosmadan chio`ariladi va kunlik hujjatlarga tikiladi. 2) bank-emitent tomonidan oldindan shart bo`lgan tartibda avtorizatsiya o`ilinadigan hisob-kitoblarda:

a) bank-ekvayyerda xizmat ko`rsatilayotgan savdo, yoki xizmat ko`rsatish tashkilotidan olingan, kartochkalardan foydalangan holda, tuzilgan elektron hujjatlarga asosan, ETT orqali avtorizatsiyalash va o`tkazmani amalga oshirish uchun bank-emitentga jo`natiladigan elektron ma’lumot, foydalanilayotgan texnologiya o`oidalariga muvofio`, avtomatik ravishda shakllantiriladi; b) bank-emitent, olingan elektron ma’lumotlarga asosan, tranzaksiyalar avtorizatsiyasini o`tkazadi, mijozning kartochka hisobvarag`idan mablag`larni hisobdan chio`arish uchun avtomatik ravishda elektron memorial orderni shakllantiradi, savdo va xizmat ko`rsatish tashkilotining talab o`ilib olinguncha depozit hisobvarag`iga mablag`larni o`tkazish uchun elektron to`lovlar tizimi orqali bank-ekvayyerga jo`natadi. v) bank-ekvayyerda, bank-emitentdan olingan elektron memorial orderga asosan, mablag`lar savdo, yoki xizmat ko`rsatish tashkilotining talab o`ilib olinguncha depozit hisobvarag`iga o`tkaziladi. Memorial order bosmadan chio`ariladi va bankning kunlik hujjatlariga tikiladi. Protsessing markazlari orqali hisob-kitoblarni o`tkazish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: а ) kun davomida kartochkalar bo`yicha barcha tranzaksiyalar, hisob- kitoblar o`atnashchilari tomonidan tasdiqlangan tartibda, protsessing markazi orqali o`tkaziladi va hisob-kitoblarda o`atnashuvchi har bir bank uchun alohida ochilgan shaxsiy hisobvaraklarda aks ettiriladi; b) hisob-kitoblar o`atnashchilari kelishuviga asosan, hisob-kitoblar bo`yicha yakuniy summalar (majburiyatlar) tijorat banklarining Markaziy bankning hisob- kitoblar markazida ochilgan vakillik hisobvaraqlari orqali, shartnomada qayd etilgan davriylikda o`tkaziladi; v) banklar, protsessing markazidan olingan ma’lumotlarga asosan, kartochkalardan foydalangan holda amalga oshirilgan operatsiyalar bo`yicha, mablag`larni mijozlarning hisobvaraqlariga kiritadilar, yoki chiqaradilar.

Noto`lovlar muammosi va uni bartaraf etish yo`llari Bozor iqtisodiyoti sharoitida to`lov majburiyatlarini o`z vaqtida va to`la hajmda bajarish iqtisodiyotning turli sohalari faoliyatining zarur shartidir. Korxona, tashkilot, banklar va davlat o`rtasidagi o`zaro hisob-kitoblar muammosi doimo dolzarb, shu bilan birga hal etilishi qiyin bo`lgan muammolardan biri bo`lib qoladi. Chunki tovar jo`natish, yoki xizmat ko`rsatish bilan unga pulni to`lash vaqti bir-biriga to`g`ri kelmaydi. Bu esa debetorlik va kreditorlik qarzlarining yuzaga keltirib chiqaradi. Bunday qarzlar o`z vaqtida yopilmasa, uzaytirilgan debetorlik, yoki noqonuniy qarzlari paydo bo`ladi. Ma’lumki, noqonuniy kreditorlik, shu bilan birga muddati uzaytirilgan debetorlik qarzlari hajmining ortishi, noto`lovlar holatining paydo bo`lishiga sabab bo`ladi. Bu esa, shu mamlakat iqtisodining izchillik bilan rivojlanishiga salbiy ta’sir ko`rsatadi va to`sqinlik qiladi. Kreditorlik qarzlari - bu birlashma, korxona, tashkilot va muassasalar tomonidan vaqtincha jalb qilingan va muvofiq ravishda yuridik va jismoniy shaxslarga qaytarilishi lozim bo`lgan pul mablag`laridir. Majburiyatlar va to`lov muddatlari doirasidagi kreditorlik qarzlari qonuniy qarzlardir. Hisob-kitob va to`lov tartiblari buzilganda, noqonuniy kreditorlik qarzlari vujudga keladi. U aylanma mablag`lari rejadan tashqari taqsimlanganligini bildiradi. Xaridor va buyurtmachilarning o`zaro majburiyatlarga nisbatan befarqlik bilan qarashlari va ular tomonidan shartnoma shartlariga rioya qilinmasligi debetorlik va kreditorlik qarzlari vujudga kelishining asosiy sababidir. Korxona balansida muddati o`tgan qarzdorliklarning mavjudligi salbiy alomat bo`lib hisoblanadi, chunki bu holda, korxona balansining tarkibi yomonlashadi. Bunda jalb etilgan mablag`larga ehtiyoj kuchayadi. Muayyan bir xo`jalik yurituvchi subyektning mahsulot yetkazib beruvchilar bilan o`z vaqtida hisob-kitoblarni amalga oshirmasliklari noto`lovlar zanjirining paydo bo`lishiga olib keladi. Ushbu noto`lovlar zanjiriga nafaqat zaif, moliyaviy jihatdan layoqatsiz korxonalar, shu bilan birga kuchli va to`lovlarga layoqatli, moliyaviy jihatdan mustahkam bo`lgan korxona va tashkilotlar ham bog`lanib qolishlari mumkin.

Ehtiyoj kam bo`lgan, omborlarda me’yoridan ortiq to`planib qoladigan, raqobatga bardosh bera olmaydigan mahsulotlarni ishlab chiqarish ham, debetorlik va kreditorlik qarzlarining kelib chiqishiga olib keladi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning me’yoridan ortiq miqdorda omborlarda yig`ilib qolishi, korxona aylanma mablag`larining muzlab qolishiga, ko`zlangan foyda miqdorining kamayishiga, natijada, korxona moliyaviy ahvolining yomonlashuviga olib keladi. Bu esa, noto`lovlar muammosini keltirib chiqaradi. Noto`lovlar muammosini keltirib chiqaruvchi ko`plab omillarni keltirish mumkinki, ular qatoriga narx siyosati, soliq siyosati, normadan ortiq bo`lgan inflyatsiya darajasi va boshqalarni kiritish mumkin. Shu bilan birga o`zaro qarzdorliklarni keltiruvchi asosiy sabablar quyidagilar bo`lib hisoblanadi: 1.Iqtisodiyotda to`lov vositalarining yetarli emasligi; 2.Hisob-kitoblar uchun eng qulay to`lov vositalari sifatida hozirgi kunda amaliyotda ishlatilayotganlariga qo`shimcha ravishda, mamlakatimizda ayrim sabablarga ko`ra bekor qilingan chek va veksellarni ishlatilmasligi; 3.Korxona aylanma mablag`larining inflyatsiya sharoitida ma’lum miqdorda qadrsizlanishi. 4.Mamlakat tovar ishlab chiqaruvchilarining mahsuloti doimo xaridorgir bo`lmaganligi sababidan sotishning qiyinligi; 5.Marketingning yetarli darajada rivojlanmaganligi; 6.Korxonalarni soliqqa tortish mexanizmi kamchiliklari mavjudligi oqibatida aylanma mablag`larining yo`qotilishi . Bu sabablarni davom ettirish mumkin. Lekin asosiy masala o`zaro qarzdorliklarni to`liq yo`qotib bo`lmaydi. Ammo ularning umumiy summasini qisqartirish mumkin. Respublikamizda hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan biri ham aynan mana shu qarzdorliklardir. Bu masala Respublika Vazirlar Mahkamasining majlislarida hamda respublika iqtisodiyotini isloh qilish bilan bog`liq turli yig`ilishlari doimo ko`rib chiqiladi. Shuningdek, iqtisodiyotda hisob-kitoblarni o`z vaqtida o`tkazish va qarzdorlik muammolari bo`yicha O`zbekiston Respublikasi

Prezidentining qator Farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari qabul qilingan. 1996 yil 24 yanvardagi "To`lov intizomini va o`zaro hisob-kitoblar tizimini mustahkamlash chora-tadbirlari to`g`risida"gi Farmoni talablarini bajarish maqsadida, to`lovlarning o`z vaqtida o`tkazilishi va vakillik hisobvarag`larining ahvoli ustidan doimiy nazorat o`rnatishni ta’minlash xususidagi vazifalar belgilab berilgan. Tijorat banklariga belgilab berilgan bir qator vazifalar bilan birgalikda Markaziy bankning bosh boshqarmalariga tijorat banklarining joylardagi har bir boshqarmasi va bo`limlarida yil davomida kamida 1 marta Davlat soliq boshqarmasi bilan kelishilgan, muvofiqlashtirilgan tekshiruvlar rejasiga muvofiq debetor-kreditor qarzlar yuzasidan tekshiruvlar o`tkazish topshirilgan. Tijorat banklari mijozlar bilan “Bank-hisobvarag`ini yuritish bo`yicha shartnoma” tuzishda bir qator nyuanslarni e’tiborga olishlari lozimligi belgilab berilgan: Xo`jalik yurituvchi subyektlar har oyning 6 kuniga ichki idoraviy o`zaro qarzlarning summasini alohida qatorda ajratgan, barcha muddati o`tgan kreditorlik va debetorlik qarzlarining yuzaga kelish sanasi va ularni undirib olish yuzasidan ko`rilayotgan chora-tadbirlarni ko`rsatgan holda, operativ ma’lumotlarni taqdim etish. Har chorakda taqdim etilayotgan balans bilan birga 2-shakldagi “Debetorlik va kreditorlik qarzlari to`g`risidagi ma’lumotnoma” ni taqdim etish to`g`risidagi band mavjud bo`lishi shart. Korxona va tashkilotlardan operativ, oylik va choraklik balans ma’lumotlarini, muddati o`tgan debetorlik qarzlariga solishtirish dalolatnomalarini talab qilinishi, ma’lumotlarni taqdim qilinayotgan mijozlarga nisbatan qanday choralar ko`rilayotganini, olingan ma’lumotlarni tahlil qilib o`rganilishini ko`rib chiqish lozim. To`lov hujjatlarida ya’ni to`lov talabnoma, topshiriqnomalarida xo`jalik subyektlari tomonidan yuborilayotgan mahsulot haqining oldindan to`lanayotgan miqdori to`g`risidagi yozuv mavjudligi tekshirilishi kerak. Xo`jalik organlarida debetorlik qarzlari holati bo`yicha o`tkazilgan tekshirish

dalolatnomalarining sifatini ko`rish va tekshirishda aniqlangan qonunbuzarlik holatlari bo`yicha ko`rilgan choralarni o`rganib chiqishlari lozim. Hozirgi kunda banklar tomonidan noto`lovlarni qisqartirish bo`yicha bir qator tadbirlar amalga oshirilmoqda. Tijorat banklari filiallari tomonidan 2-kartotekadagi to`lov hujjatlari muntazam ravishda inventarizatsiya qilinib boriladi va uning natijasida noto`g`ri qo`yilgan hisob-kitob hujjatlari aniqlanib, mijozlarga qaytarilmoqda. Hisob-kitob mexanizmini takomillashtirish va budjetga to`lovlar intizomini mustahkamlash bo`yicha hukumat komissiyasining 2000 yil 13 yanvardagi "Korxona va tashkilotlarning muddati o`tgan debetorlik va kreditorlik qarzlarini qisqartirish chora-tadbirlari to`g`risida"gi bayonnomasi talablarini bajarilishini ta’minlash maqsadida xizmat ko`rsatilayotgan mijozlar bilan hamkorlikda maqsadli to`lov sxemalari ishlab chiqildi va shu sxemalar asosida bir kunlik kreditlar ajratiladi hamda faktoring xizmatlari ko`rsatiladi. Sxema asosida kreditlar berish 23202-sonli maxsus hisobraqam orqali amalga oshiriladi. Korxona va tashkilotlarning muddati o`tgan debetor va kreditorlik qarzdorliklarini qisqartirish uchun tijorat banklari tomonidan aniq maqsadlar uchun kredit berish va faktoring xizmatini ko`rsatish quyidagi sxema asosida amalga oshiriladi : Ushbu sxema bo`yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish va qarzdorliklarni kamaytirish uchun berilgan summa shu kuni yana bankka qaytib keladi. Sxema

bo`yicha to`lovlarni o`tkazish uchun initsiator bank tomonidan bir qator hujjatlar unga xizmat ko`rsatuvchi bankka taqdim etiladi. 1.Sxema bo`yicha bo`ladigan ikki tomonlama hisob-kitoblarda korxona, yoki tashkilotning rahbari va bosh buxgalteri tomonidan hujjatda qo`yilgan imzo, hamda shu korxonaning, yoki tashkilotning muhri, bankdagi mavjud xuddi shu korxona, yoki tashkilotning rahbari va bosh buxgalterining imzosi va muhri namunasi bilan mos kelishi kerak. 2.Xo`jalik subyekti tomonidan bankka taqdim qilingan hujjatlarda ko`rsatilgan xizmat turi, ya’ni yuklab jo`natilgan mahsulot, tovar, bajarilgan ishlar yuzasidan kelib chiqqan debetorlik qarzdorligi aniq ko`rsatilishi lozim. 3.Tayyorlangan sxema tijorat banklarining boshqaruvchilari tomonidan tasdiqlanadi va ular o`z mijozlarining debetorlik va kreditorlik qarzdorligi to`g`ri rasmiylashtirilganligi yuzasidan javobgar bo`lib hisoblanadi. 4.Aniq maqsadga yo`natirilgan sxemada korxona, yoki tashkilotning nomi aniq ko`rsatilishi kerak. Agar korxona, yoki tashkilotning rahbar o`rinbosari tomonidan sxemaga imzo qo`yilgan bo`lsa, u holda, imzo qo`ygan shaxsning mansabi va familiyasi sxemada to`liq ko`rsatilishi lozim. Umuman, sxema bo`yicha kreditlash natijasida korxona va tashkilotlarning faoliyati yaxshilanadi, ularning o`zaro qarzdorliklari kamayishiga yordam beradi. Biz yuqorida banklar tomonidan debetor va kreditor qarzdorliklarni kamaytirish bo`yicha qanday tadbirlarni o`tkazishlari mumkinligini ko`rib chiqdik. Lekin xo`jalik yurituvchi subyektlarning o`zlari ham bunday qarzlarni bartaraf etishga qaratilgan harakatlarni amalga oshirishlari maqsadga muvofiq bo`ladi. Muddati o`tgan qarzlarni oldini olish usullarining har birini puxta bilish bu borada amalga oshirilgan ishlarning samarali bo`lishi uchun yetarli emasdir, balki muayyan vaziyatdan kelib chiqqan holda, biror usullarni tadbiq etish ketma- ketligini chuqur anglash lozim. Sotuvchi va xaridor o`rtasida uzoq muddatli shartnomalarning va aloqalarning mavjud bo`lganligiga qaramay, sotuvchi o`z navbatida xaridorning to`lov qobiliyati, moliyaviy natijalari va umumiy ahvoli haqida, muntazam ravishda

ma’lumotga ega bo`lishga intilishi lozim. Sotuvchi o`z navbatida xaridor bilan uzoq muddatli hamkorlikka tayyorligi va xaridorning muvaffaqiyatli rivojlanishi tarafdorligini bildirib turishi maqsadga muvofiqdir. Shunda xaridor ham, sotuvchiga nisbatan do`stona munosabatda bo`ladi va sotib olingan tovarlar uchun to`lovlarni kechiktirish mumkin bo`lgan sabablarni sotuvchidan yashirmaydi. Muddati o`tgan qarzdorlikni vujudga kelishini oldini olishning eng maqbul va zamonaviy usullaridan biri, bu sotuvchi va xaridorning qarzdorlikni birga bartaraf etishni amalga oshirilishidir. Xo`jalik faoliyatida uchraydigan hamma holatlarni hisobga olish qiyin. Shuning uchun, quyida sanab o`tilgan muddati o`tgan qarzdorlikni vujudga kelishining oldini olish va bartaraf etish usullari tadbirkorlarga mavjud muammoni hal etishda o`z ish strategiyasini ishlab chiqishda qo`l keladi. Chunki kapitalning aylanish tezligini oshirish va xaridorlarning qarzdorligini kamaytirish tadbirkorlik faoliyatining asosiy tamoyillari bo`lib hisoblanadi. Ushbu muammoni atroflicha va sistematik ravishda ko`rib chiqish maqsadida, xo`jalik faoliyatida uchraydigan barcha holatlarni katta bloklarga bo`lish mumkin: I Sotuvchi va xaridor orasida uzoq muddatli munosabatlarga asoslangan xo`jalik aloqalari (xom-ashyo, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, ehtiyot qismlarni yetkazib berish); II Xom-ashyo materiallar, butlovchi qismlar yetkazib berish va bajarilgan xizmatlarni bajarish uchun jismoniy shaxslar bilan tuzilgan yakka shartnomalar; III Yetkazib berilayotgan asbob-usukunalar, transport vositalari, hisoblash va boshqa texnikani xaridorlar asosiy fondlar sifatida ishlatish hollari . Har bir bloklar bo`yicha alohida vaziyatlarni ko`rib chiqamiz. A. Sotuvchi va xaridorlar orasida uzoq muddatli kooperatsiyaga asoslangan xo`jalik aloqalari (xom-ashyo, materiallar, yarim fabrikatlar, butlovchi qismlarni yetkazib berish); Ushbu holat uchun, ikki tomonlama yaxshi aloqalar, sheriklarni bir-birini yaxshi bilishlari, o`zaro ishonch va hamkorlik alomatlari xosdir. Bunda, keyinchalik ham o`zaro foydali hamkorlikni amalga oshirish, hamda tovaroborotni

ko`paytirish maqsadida, avvalam bor sotuvchining manfaatini ko`zlagan holda, xaridorlarga nisbatan oldindan to`lash, bo`nak to`lovlari va hatto, akkreditiv kabi to`lov shakllari ishlatilishi tavsiya etilmaydi. Quyida sotuvchi va xaridorning ushbu blokka kiritilgan vaziyatlardagi amalga oshiradigan tadbirlari sanab o`tilgan: A.1. Xaridorda ma’lum bir moliyaviy qiyinchiliklarning vujudga kelganida, sotuvchi tomonidan tijorat krediti berilishi maqsadga muvofiqdir. Bu vaziyatda tijorat kreditini qo`llanilishiga sabab shuki, ikkala tomon vaziyatdan kelib chiqqan holda, to`lov muddati va summasini muvofiqlashtirishlariga imkoniyat tug`iladi. Tijorat krediti qo`llanilganida, xaridor kredit hisobidan olingan tovarlardan (xom-ashyodan) tayyorlangan o`z mahsulotini sotishdan kelib tushgan tushum hisobiga o`z moliyaviy ahvolini yaxshilab oladi, sotuvchi esa, o`z navbatida xaridorni yo`qotmagan holda, kredit operatsiyasidan tushgan foizlar ko`rinishidagi foydaga ham ega bo`ladi. A.2. Xom-ashyo, yarimfabrikatlar hamda butlovchi qismlarni doimiy va bir maromda yetkazilib turilishi holatida sotuvchi bank muassasasi bilan faktoring xizmatlarini ko`rsatish haqidagi shartnoma imzolashi mumkin. Shunda ushbu muassasa qarzlarni undirish majburiyatini o`z bo`yniga oladi. Tovarlar ortib jo`natilishiga qarab o`z mablag`larini olib turadi. Hozirda banklararo vakillik aloqalarining mavjudligi, ayniqsa agar faktoring xizmatlarini ko`rsatayotgan bank muassasasi va qarzdor shaxsning banki orasidagi vakillik aloqalari mavjud bo`lsa, bank muassasasi tomonidan qarzdorlini undirish borasidagi imkoniyatlari ko`proq. Ammo bu holda sotuvchi tashkilot faktoring xizmatlari haqini to`lashga majbur bo`ladi hamda korxonaning kapitalning aylanish tezligining oshganlini, debetorlk qarzdorlikni undirish xarajatlarining kamayishi, kredit olish ehtiyojining kamayishi va bank bilan muomala shakllarining osonlashuvidan keladigan foyda miqdori faktoring xizmatlari haqidan yuqori bo`lgandagina o`z samarasini beradi. A.3. Yuqorida sanab o`tilgan usullarning hammasi xaridor tomonidan muddati o`tgan debetorlik qarzdorligini vujudga kelishini oldini olishda, hamda xaridor tomonidan moliyaviy qiyinchiliklarning mavjudligi holatlarida ham

ma’lum muddatdan so`ng, to`lovlarni amalga oshirilishi qo`llanilishi mumkin. Agar xaridor surunkali ravishda o`z majburiyatlarni buzsa, u holda sotuvchi nufuzli va baquvvat moliyaviy muassasalarining to`lov amalga oshirilishini kafolatlovchi xatlarini talab qilishi mumkin. B. Xom-ashyo, materiallar, butlovchi qismlar yetkazib berish va bajarilgan xizmatlarni bajarish uchun tuzilgan yakka shartnomalar; Ushbu turdagi xo`jalik aloqalarida, sotuvchi va xaridor o`zaro oldi-sotdi operatsiyalarini birinchi marotaba amalga oshiradilar, ayniqsa bunday holatlar yangi tuzilgan tashkilotlar bilan kuzatiladi. Shuning uchun sotuvchi o`z xaridori haqida hech qanday ma’lumotga ega bo`lmaydi. Bunday holatlarda quyidagi ko`rsatilgan usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. B.1. Vaziyat: sotish hajmi kichik, xaridor sifatida jismoniy shaxs qatnashishi mumkin. Bunday holatda hisob-kitob naqd pul, yoki cheklar yordamida amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir. Biroq, xaridorning kimligi noma’lum bo`lib uning yana bir bor qaytib kelishi noma’lum va to`lov summasi unchalik katta bo`lmagan holatlarda, u taqdim etayotgan cheklarning pul bilan ta’minlanganligini tekshirib ko`rilishi lozim. Buning uchun xaridordan unga xizmat ko`rsatuvchi bankdan og`zaki, yoki yozma ravishda bankdagi hisob raqamida qancha pul mavjudligini bilish kifoyadir. Agar sotuvchi cheklar bilan hisob-kitob shaklini xush ko`rmasa, xaridordan naqd pul, kredit kartochkalari orqali hisob-kitob qilinishini talab qilishi lozim. Б.2. Vaziyat: ulgurji savdo. Bunday hollarda faqat naqd pulsiz hisob-kitoblar amalga oshirilishi lozim. Xaridor haqida hech qanday ma’lumotlar mavjud bo`lmagan hollarda to`lov amalga oshirilishini yuz foizga kafolatlovchi akkreditiv to`lov shaklida amalga oshirilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Biroq, agar xaridorning to`lov majburiyatlarini vaqtida amalga oshirmasligi haqidagi ma’lumot mavjud bo`lsa, bo`nak, yoki oldindan to`lov shakllari ishlatilgani maqsadga muvofiq. Xaridor akkreditiv va oldindan to`lov shakllarini amalga oshirolmasligi va uning to`lov

qobiliyati haqida yetarlicha ma’lumot mavjud bo`lmasa, sotuvchi xaridordan o`zgacha kafolatlarni talab qilish huquqiga ega. Aks hollarda xaridorlarni va bozorni yo`qotish ehtimoli kattadir. To`lov amalga oshirilishini kafolatlovchi quyidagi hujjat shakllari mavjud: •mashhur, ulkan va ishonchli tashkilotlarning to`lov amalga oshirilishini kafolatlovchi xatlari; •garov; •kafillik. Kerakli hollarda xaridor veksellardan foydalinishi mumkin, bu hollarda vekselni olgan shaxs ehtiyoj sezilganida vekselni diskontlash asosida bankka o`tkazishi va tegishli pul mablag`larini olishi imkoniyatiga ega bo`ladi. Biroq, agar bankning veksel bergan shaxsning to`lov qobiliyatiga shubhasi bo`lsa, bank vekselga avaliyatlarning imzosi qo`yilishini talab qilishi mumkin. Shunday holat yuzaga kelmasligi uchun vekselni taqdim etayotgan shaxsdan vekselda avalistning imzosini mavjud bo`lishi talabi quyiladi. Bunda boshqa variantlar ham mavjud. O`z tovari evaziga olingan vekselni sotuvchi o`z kreditorlari bilan hisob-kitob vositasi sifatida ishlatilishi mumkin. B.3. Vaziyat: xaridor to`lov amalga oshirishda o`z majburiyatlarini vaqtida bajarmayapti. Bu hollarda debetorlik qarzdorligini qisqartirish va bartaraf etish borasida quyidagilarni amalga oshirishlari mumkin: Birinchidan, xaridorga qarzdorlikni tijorat krediti sifatida rasmiylashtirishini taklif qilish mumkin, agar: •xaridor kredit muddati mobaynida yetkazib berilgan va hali to`lovi amalga oshirilmagan to`lovlarni amalga oshirishga rozi bo`lsa; •xaridor yaqin vaqt oraligida vaqtinchalik moliyaviy tang ahvolini bartaraf etishi va to`lov qobiliyatiga ega bo`lishiga ishonch bo`lsa. Ikkinchidan, sotuvchining zudlik bilan pul mablag`lariga ehtiyojini qondirish uchun qarzdorlikni diskontlab sotib yuborishi mumkin. Ushbu qarzdorlikni sotib olayotgan shaxs qarzdorlikni uzilishiga ishonchi bo`lishi lozim.

Umuman, hozirgi kunda noto`lovlar, eng dolzarb muammolardan biri bo`lib, bu muammoni bartaraf etishning yagona yo`li yo`q. Noto`lovlar, ya’ni debetorlik va kreditorlikni qarzdorlikning umuman yo`q qilish mumkin bo`lmay ularni kamaytirish bo`yicha har bir holatda alohida yo`lni tanlash nafaqat alohida xo`jaliklar, balki butun iqtisodiyot uchun foydalidir.

Adabiyotlar: 1. Астанов Х.З. Пул-кредит орқали мувофиқлаштириш. Ўқув қўлланма. - Т.: “Иқтисодиёт”. 2015 й. 121 б. 2. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик, II нашри. А.Омонов, Т. Қоралиев, ТМИ, -Т.: “Иқтисод-Молия”, 2014. 241 б. 3. Қоралиев Т.М., Абдуллаев Ё.А. “Банк иши” ўқув қўлланма. - Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2009. - 580 4. Наврўзова К., Н.Ғ.Каримов. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. - Т.: Молия, 2012. -320 бет. 5. Наврузова К.Н., Ортиков О А. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими -Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2014 й. 6. Тоймухамедов И., Умаров З., Хусаинов Ғ. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими. Ўқув қўлланма. LESSON PRESS , 2018. - 435 бет.

Похожие

Naqd pulsiz hisob-kitoblar, ularning hisobi va rasmiylashtirilishi

Naqd pulsiz hisob-kitoblar mohiyati va ularni tashkil etish asoslari

Hisob-kitoblar auditi

Xalqaro hisob-kitoblar

Hisob-kitoblar auditi