Молиявий таваккалчилик рискни бошқариш - Экономика - Рефераты

Молиявий таваккалчилик рискни бошқариш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

170.5 KB

Молиявий таваккалчилик рискни бош қ ариш Режа: 1. Таваккалчилик тушунчаси ва уни бошқариш 2. Таваккалчиликни баҳолаш усуллари 3. Таваккалчиликни камайтириш йўллари

1. Таваккалчилик тушунчаси ва уни бошқариш Кичик бизнес ҳамда хусусий тадбиркорликни ривожланиб бориши билан хўжалик юритишнинг асосини ташқил этувчи рақобатнинг аҳамияти ортиб бормоўда. Бундай шароитда муваффақиятли фаолият юритиш учун тадбиркорлар самарали бошқарув услубларини билишлари, таваккалчилик чегараларини аниқлай олишлари, мавжуд вариантлардан энг мақбулини танлай олишлари керак. Бу эса тадбиркорнинг ишбилармонлик ўобилияти билан белгиланади ва ҳар бир тадбиркордан маълум даражада билим ва малака талаб қилади. Тадбиркорлик – фойда олиш мақсадида ўз мол-мулкини тавакккалчилик асосида бизнесга тикиш жараёни эканлиги туфайли, бундай фаолият доимий равишда маълум бир хатарлар билан боғлиқ бўлади. Мамлакатимиз ва хорижда тўпланган тажрибалар тадбиркорлик фаолиятини таваккалчиликсиз амалга ошириб бўлмаслигини кўрсатмоқда. Шунинг учун ҳам тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишни ўз олдига мақсад қилиб қўйган инсонларнинг ҳаёти умид ва тушкунлик, тинимсиз меҳнат ва хавотирларга тўла бўлади. Тадбиркор таваккалчилиги юқори бўлган ишга тайёр бўлган одамлар ўаторига киради. У таваккалчилиги ўта юқори бўлган лойиҳаларни ечиши ва ҳал қилиши мумкин ёки таваккалчиликнинг даражаси унчалик кучли бўлмаган бизнес билан шуғулланиши мумкин. Таваккалчилик – келгусидаги вазият ноаниқ бўлган шароитда пировард натижа яхши бўлишига умид боғлаб, мол-мулк ёки фойдадан маҳрум бўлиш (тўлиқ ёки қисман) хавфини ўз бўйнига олиб амалга ошириладиган тадбиркорлик фаолиятидир.

Тадбиркорлик субъектининг фаолияти билан боғлиқ таваккалчилик турларининг моҳияти ва келиб чиқиш хусусиятларига кўра қуйидагича туркумлаш мумкин (13-чизма):  табиий жараёнлар билан боғлиқ таваккалчилик;  ишлаб чиқариш фаолиятига оид таваккалчилик;  маҳсулотларни ташиш ва асраш жараёни билан боғлиқ таваккалчилик;  тижорат фаолиятига оид таваккалчилик;  молиявий фаолиятга оид таваккалчилик;  сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ҳусусиятдаги таваккалчилик. Таваккалчиликни туғдирадиган хавфларнинг турлари хилма-хил бўлиб, уларнинг баъзи бирлари субъектнинг ўз фаолиятини натижасида юзага келса, иккинчи турлари унга боғлиқ бўлмаган ташқи омилларнинг таъсирида юзага келади. Таваккалчиликнинг турлари Таркиби Табиий жараёнлар билан боғлиқ таваккалчилик - фавқулодда юз берадиган табиий офатларнинг (ер қимирлаши, ёнғин, сув тошқини, жала, дўл, довул, қурғоқчилик ва бошқа) хавфи; - табиий-иқлимий шароитлар, об-ҳавонинг кескин ўзгариши билан боғлиқ хавф-хатарлар ва бошқалар. Ишлаб чиқаришга оид таваккалчилик - ишлаб чиқариш жараёнининг издан чиқиши ёки тўхтаб қолиши хавфи; - моддий ресурслар бўйича таъминотдаги узилишларнинг хавфи;

- технологик асбоб-ускуналарнинг жисмоний ва маънавий эскириши, ишдан чиқиши ва бузилиш хавфи; - бино-иншоотларнинг емирилиши, чўкиши ва қулаши билан боғлиқ хавфлар; - сифатсиз хом ашё оқибатида яроқсиз маҳсулот ишлаб чиқариш хавфи; - меҳнат хавфсизлигига риоя этмаслик оқибатида ходимларнинг жароҳат олиши хавфи ва бошқалар. Маҳсулотларни асраш ва ташишга оид таваккалчилик - транспорт воситаларида юкларни ташиш жараёнида рўй бериши мумкин бўлган йўқотишлар ва нобудгарчиликлар; - маҳсулотларни асраш жараёнида юз бериши мумкин табиий меъёрдаги ва ундан юқори бўлган бузилишлар ва нобудгарчиликлар хавфи; - товар-моддий қийматликларни ўғирлаш ва талон-тарож қилиш оқибатида кўрилиши мумкин бўлган зарарлар. Тижорат фаолиятига оид таваккалчилик - бозор конъюктурасидаги ўзгаришлар хавфи; - истеъмолчилар талабининг тушиб кетиши хавфи; - бозорда таклиф ҳажмининг кескин ошиб кетиши хавфи; - маҳсулотнинг сотилмай қолиши хавфи; - рақобат кўрашига бардош беролмаслик хавфи; - маҳсулот баҳосининг кескин пасайиши хавфи ва бошқалар. Молиявий фаолиятга - пулнинг қадрсизланиши ва инфляция хавфи;

оид таваккалчилик - валюта ҳисоб раўамидаги маблағларнинг салбий фарқланиши хавфи; - инвестицион сарфларнинг ўзини ўопламаслиги хавфи; - пул оўимлари ва айланма маблағларнинг етишмаслиги хавфи; - дебитор ва кредитор ўарзларнинг кўпайиб кетиши хавфи; - нотўловлар хавфи; - қимматли қоғозлар қийматининг тушиб кетиши хавфи; - ўарзга олинган маблағларни қайтаролмаслик хавфи ва бошқалар. Сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ҳарактердаги таваккалчилик - миллий можаролар, ҳарбий тўқнашувлар, ғалаёнлар, терроризм хавфи; - иш ташлашлар, коррупция ва жиноятчилик хавфи; - кутилмаганда солиў, божхона ва бошқа меъғрий қонунчилик ҳужжатларининг ўзгариши; - иқтисодий беқарорлик ва ўсиш суръатларининг пасайиши; - экспорт ва импорт тартибини мураккаблаштириш хавфи. 12-чизма. Тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ таваккал- чиликларнинг турлари

Ташқи омилларга боғлиқ бўлмаган таваккалчилик кўпинча қуйидаги сабабларга кўра вужудга келиши мумкин: - бошқарув ходимларининг ишлаб чиқариш, тижорат, молиявий ва бошқа соҳаларда нотўғри ўарорлар қабул қилиши; - ходимларни танлаш ва жой-жойига қўйишдаги хатоликлар; - ходимларнинг ўз хизмат вазифасига масъулиятсизлик билан ёндошуви; -субъектни ривожлантириш стратегияси ва бизнес режасини нотўғри шакллантириш; - ўзини қопламайдиган ва аниқ ҳисоб-китоблар қилинмаган лойиҳаларга қўл уриш; - даромадлар ва харажатларни доимий назорат остига олмаслик; - бизнесдаги ташқи шерикларни танлашга масъулиятсизлик билан ёндошув; - бухгалтерия ҳисобини тўғри ва аниқ юритмаслик; - ҳисобот шаклларини тўғри ва аниқ тўлғасмаслик; - бозор конъюктурасини, рақобат муҳитини, талаб ва таклиф нисбатини, истеъмолчиларнинг ҳатти-ҳаракатини ва бошқа омилларни доимий кузатиб бормаслик. Бундай таваккалчиликларнинг турларини субъект бошқарувчилари доимий равишда кузатиб боришлари ва улар натижасида юзага келадиган зарарларни пасайтириш тадбирларини белгилаб боришлари мумкин. Ташқи омилларнинг таъсири натижасида юзага келадиган таваккалчилик турлари субъект бошқарувчилари ёки ходимларининг ҳатти- ҳаракатларига боғлиқ бўлмай, кўпинча фавқулодда шарт-шароитларнинг таъсирида юзага келади.

Ҳар қандай тадбиркорлик фирмаси таваккалчилик билан боғлиқ фаолият олиб борар экан, доимий равишда таваккалчилик турларини аниқлайди, маъқул бўлган чегарасини белгилайди ҳамда унинг кескин оқибатларидан ўзини ҳимоялаш йўлларини қидиради. Таваккалчиликдаги хавф даражасини аниқлаш, унинг олдини олиш йўлларини излаб топиш ва оқибатида юз бериши мумкин бўлган зарарларни пасайтириш бўйича чора-тадбирларни амалга оширишга оид фаолиятни таваккалчиликни бошқариш тизими деб аталади. Тадбиркорнинг таваккалчиликни бошқариш доирасидаги фаолияти ўз субъектининг даромадлигига таҳдид солувчи таваккалчиликларнинг таъсиридан ҳимоя қилишга йўналтирилган. Таваккалчиликни оўилона бошқариш субъектнинг узоқ муддатли истиўболда муваффаўиятга эришиш имкониятини оширади, унинг молиявий ҳолатининг ёмонлашиш хавфини бир мунча бўлсада камайтиради. Тадбиркор учун пайдо бўладиган таваккалчиликни тахминий билиш зарурдир, лекин бунинг ўзи етарли эмас. Муҳими, таваккалчиликнинг аниқ тури корхона фаолиятига ўандай таъсир кўрсатаётганлиги ва қандай оқибатларга олиб келиши мумкинлигини аниқлаб, уни тўғри баҳолай билиш ва шундан сўнг субъектининг иқтисодий самарадорлигига таъсирини ҳисоблаб топишдир. Тавакалчиликни бошқариш бир-бирини тўлдириб борувчи бир нечта босқичлардан иборат бўлади (13-чизмага қаранг). Таваккалчиликни бошқаришда энг аввало юзага келиши мумкин бўлган унинг турлари аниқланади, улар таҳлил этилади ва зарарнинг кутиладиган даражаси ҳисобланади. Кейинги босқичда унинг олдини олиш, кўрилиши мумкин бўлган зарарларни пасайтириш ёки суғурталаш тадбирлари ишлаб чиқилади ва уни бошқариш усуллари танланади. Охирги босқичда эса

кўрилган зарарларни қоплаш, оқибатларини таҳлил этиш ва бартараф қилиш чоралари кўрилади. Умуман олганда, таваккалчиликни бошқариш тадбиркорга ресурслардан янада оқилона фойдаланиш, жавобгарликни тақсимлаш, фирма фаолиятининг натижаларини яхшилаш ва таваккалчиликнинг таъсиридан хавфсизлигини таъминлаш имконини яратилади. 13-чизма. Тадбиркорлик таваккалчиликларини бошқариш жараёни Тахминий таваккалчиликни ани=лаш Таваккалчиликдаки хавф эщтимолини тащлил этиш ва бащолаш Хавфни олдини олиш ёки пасайтириш имкониятларини белгилаш Таваккалчиликни бош=ариш усулларини танлаш Танланган усулларни =ыллаш Натижаларни тащлил этиш ва бащолаш

2. Таваккалчиликни баҳолаш усуллари Таваккалчиликларни бошқариш жараёнида асосий эътибор уни баҳолашга қаратилади. Таваккалчиликни баҳолаш –унинг даражасини миқдорий ёки сифат ўлчамлари билан аниқлашдир. Таваккалчиликнинг тахминий эҳтимолини аниқлаш турли йўллар билан амалга оширилиши мумкин. Илмий адабиётларда тадбиркорлик таваккалчиликларини баҳолашнинг 4 усули келтирилади:  Статистик усул;  Эксперт усули;  Аналитик усул;  Комбинациялаштирилган усул. Статистик усулда субъектнинг ва тармоқдаги бошқа турдош субъектларнинг бир неча йиллик фаолияти давомида юз берган таваккалчилик ҳодисалари ҳамда уларнинг таъсирида кўрилган зарарларнинг даражаси ўрганиб чиқилади. Эксперт усулида иш тажрибаси юқори ва мазкур соҳада эксперт ҳисобланган юқори малакали мутахассисларнинг фикрлари, аниқ ҳисоб- китоблари ва тавсиялари эътиборга олинади. Аналитик усулда иқтисодий-математик усуллар, вазиятли иш ўйинлари ва эўтимоллар назариясидаги моделлар ёрдамида таваккалчиликнинг даражасига баҳо берилади. Комбинациялаштирилган усул юқорида келтирилган барча усулларни ёки улардан бир нечтасини қўллаш орқали амалга оширилади. Тадбиркорлик таваккалчилигини ҳал қилиш жараёнида тадбиркор олдида мавжуд усуллардан бирини, яъни талабга жавоб берадиганини

танлаш масаласи кўндаланг туради. Бунинг учун тадбиркор барча ҳолатларни таҳлил қилиб чиқиши керак. Тадбиркорлик таваккалчилигини баҳолаш ва ҳисобларнинг аниқлиги мутахассисларнинг малакасига ва улар ҳал қилаётган ҳолатга боғлиқ. Ўз фаолияти учун маъқул бўлган таваккалчилик даражаси, қоида бўйича, активлар ва хусусий капиталнинг қиймати, пул оқимларининг миқдори, тўловга қобиллик даражаси, соф фойда ва рентабеллик каби кўрсаткичлар билан аниқланади. Таваккалчиликнинг йўл қўйилиши мумкин бўлган , жиддий зарар туёдирадиган ва ўта хавфли даражалари мавжуд бўлади. Йўл қўйилиши мумкин бўлган таваккалчилик даражасида кўрилган зарарларнинг миқдори субъектнинг ҳақиқатда эришган соф фойдаси миқдоридан ошиб кетмагани маъқул. Зарарнинг миқдори  Соф фойда Жиддий зарар туёдирадиган таваккалчилик даражасида кўрилган зарарларнинг миқдори субъектнинг соф фойдасидан юқори, аммо, жорий ликвидликни таъминлайдиган активларининг қийматидан ошиб кетмаслиги лозим. Соф фойда < Зарарнинг миқдори  Жорий ликвидли активлар Ўта хавфли таваккалчилик даражасида кўрилган зарарлар субъектнинг жорий ликвидлигини таъминлайдиган активларининг қийматидан ошиб, хусусий капиталига тенглашиши ҳам мумкин. Ўта хавфли таваккалчилик оқибатида корхонанинг банкротликка учраш эҳтимоли вужудга келади.

Жорий ликвидли активлар < Зарарнинг миқдори  Хусусий капитал Кўрилган зарарнинг миқдори корхонанинг хусусий капиталидан ортиб кетганда ( Зарарнинг миқдори > Хусусий капитал ) корхона тўловга қобиллигини йўқотади ва сўзсиз банкрот деб эълон қилинади. Таваккалчиликни баҳолашда коэффицентлар дан фойдаланиш мумкин. Соф фойдага, жорий ликвидли маблағларга ва хусусий капиталга нисбатан таваккалчилик коэффицентларини ҳисоблаш мумкин: СФЗМ сфК  , ЖЛМЗМ жлмК  , ХКЗМ хкК  . Бу ерда, Ксф, Кжлм, Кхк – соф фойдага, жорий ликвидли маблағларга ва хусусий капиталга нисбатан таваккалчилик коэффицентларидир; ЗМ – кўрилган зарарнинг миқдори, сўм; СФ – субъектнинг соф фойдаси, сўм; ЖЛМ – корхонанинг жорий ликвидли маблағлари, сўм; ХК – корхонанинг хусусий капитали, сўм. Таваккалчилик коэффицентларини ҳисоблашда қуйидаги ҳолатларга эътиборни қаратиш керак. Агар соф фойдага нисбатан ҳисобланган таваккалчилик коэффиценти бирдан ортиб кетса, кўрилган зарар йўл қўйилиши мумкин бўлган даражадан ортиб, жиддий зарар туғдирадиган таваккалчиликка айланганини билдиради ва зарарни миқдорини корхонанинг жорий ликвидли маблағларига нисбатан солиштириш зарурияти туғилади. Жорий ликвидли маблағларга нисбатан ҳисобланган таваккалчилик

коэффиценти бирдан ортиб кетганда эса, таваккалчилик даражаси корхона учун ўта хавфли эканлигидан дарак беради ва зарар миқдорини хусусий капитал билан солиштириш зарурияти туғилади. Ҳар учала формулада ҳам таваккалчилик коэффицентлари бирдан кичик ёки тенг ( Кт 1 ) бўлсагина ҳисобланаётган таваккалчилик мезонига мос келади. Корхона қанча катта капиталга эгалик қилса, ишлаб чиқариш самарадорлиги, рентабеллик даражаси ва жорий активлар ликвидлиги юқори бўлса, унинг таваккалчиликка таъсири шунча кам бўлади ва тадбиркор таваккалчилик вазиятларида қўрқмасдан масалаларни ҳал қилиши мумкин. Таваккалчиликни баҳолаш ҳар бир тадбиркорнинг ақл-идрокига боғлиқ. Консерватив тоифадаги тадбиркорлар, одатда, янгиликларга кўп интилмасдан, мумкин бўлган ҳар қандай таваккалчиликдан ўочишга ҳаракат қиладилар. Бошқа тоифадаги тадбиркорлар эса, агар таваккалчилик меъёр даражасида бўлиб, уни баҳолаш ва олдини олиш ёки оқибатларини пасайтириш мумкин бўлса, таваккал қилиш йўлини танлайдилар. Кўпчилик мутахассислар фикрига кўра, таваккалчиликка бормасдан бизнесда муваффақиятга эришиб бўлмайди. Таваккалчиликка бўлган муносабат тадбиркор эга бўлган сармоя миқдорига ҳам боғлиқ. Масалан, тадбиркорнинг сармояси 100 минг сўмга тенг бўлса, унинг учун 20000 сўмлик зарар жуда катта йўқотиш бўлади. Агар у 10 млн. сўмлик саромояга эга бўлсачи? Бу ҳолда 20000 сўмга тенг зарар билан таваккалчилик қилиш унчалик хавф туғдирмайди. 3. Таваккалчиликни камайтириш йўллари

Мавжуд ноаниқликлар ва хатарлар тадбиркорни ўз лойиҳасининг фойдалилигини чуқур таҳлил этишга, ишлаб чиқариш ва бошқа харажатларни тежамкорлик асосида пухта сарфлашга, асосий воситалар ва айланма маблағлардан самарали фойдаланишга, баҳо сиёсатини тўғри белгилашга ундайди. Акс ҳолда корхона фаолияти инўироз билан якун топиши мумкин. Таваккалчиликни камайтиришнинг қуйидаги йўллари мавжуд: 1. Таваккалчиликнинг пайдо бўлишидан қочиш. 2. Таваккалчиликнинг таъсирини камайтириш. Биринчи ҳолатда тадбиркор ўз фаолиятига хавф туғдирадиган ҳар ўандай хатарни четлаб ўтишга ҳаракат қилади. Иккинчи ҳолатда эса тадбиркор таваккалчиликнинг субъект ишлаб чиқариш-молиявий фаолиятига таъсирини (зарарни) пасайтириш чораларини излайди. Таваккалчиликни камайтиришнинг йўналишларини белгилашда қуйидаги ҳолатларни ҳисобга олиш керак:  агар тадбиркорнинг фаолият тури муқаррар равишда таваккалчилик билан боғланган бўлса, бундай ҳолатда уни четлаб ўтиш имконияти бўлмайди;  бир турдаги таваккалчиликдан қочиш унинг иккинчи турини туғдириши мумкин;  таваккалчиликдан қочиш юқори даражада фойда келтирадиган соҳаларда бизнес имкониятларини чеклайди;  тадбиркорлик фаолиятининг кўлами йирик ва кутилаётган фойданинг миқдори қанча кўп бўлса, таваккалчиликнинг юзага келиши эҳтимоли ҳам шунча юқори бўлади ва ҳоказо.

Таваккалчиликни камайтиришда тадбиркор унинг таъсирини ўзига олиши, тақсимлаши ёки бошқаларга ўтказиши мумкин. Таваккалчиликни ўзига олиш қуйидаги кўринишларда бўлиши мумкин: 1. Олдиндан режалаштирилган ҳолда зарарларни ўопловчи махсус заҳира жамғармаларини яратиш. 2. Режалаштирилмаган таваккалчиликдан кўрилган зарарларни фойда ёки активлар ҳисобидан қоплаш. Олдиндан режалаштирилган заҳира жамғармаларини яратиш ўзини-ўзи суғурталаш жараёнини англатади. Субъект фавқулодда юз берадиган таваккалчилик ҳолатлари учун фойдадан ажратма ҳисобига махсус жамғарма (таваккалчилик жамғармаси) яратади. Масалан, йирик тадбиркорлик субъекти унча қиммат бўлмаган ускунани тасодифий хатарлардан суғурталашни махсус суғурта компанияси орқали амалга оширишни маъқул кўрмайди. Ўзини-ўзи суғурталаш зарар эҳтимоли кичик бўлгандагина мақсадга мувофиқ. Бироқ, заҳира жамғармаси фойда келтирмайдиган ўлик капитал эканлиги учун, тадбиркорлар бундай жамғармани қисқартиришга ҳаракат қиладилар. Иккинчи ҳолатда, яъни режалаштирилмаган таваккалчиликни ўзига олишда тадбиркорлик фирмаси таваккалчилик натижасидаги йўқотишларни фойда ёки активлардан қоплашига тўғри келади. Агар йўқотишлар ҳажми фойдадан катта бўлса, жорий ликвидли активлар ёки хусусий капиталнинг бир қисмидан воз кечишга тўғри келади. Тадбиркорлик таваккалчилигини пасайтиришнинг яна бир усули бу таваккалчиликни тақсимлаш ёки бирлаштириш йўли билан йўқотишларни +исқартириш ҳисобланади.

Таваккалчиликни тақсимлаш , одатда, тадбиркорлик фирмасининг активларини тақсимлаш йўли билан амалга оширилади. Мулк тадбиркор оиласининг турли аъзолари номига ўтказилади ёки шу мақсад учун яратилган корпорация ва траст фирмалари номига ўтказилади. Бунда бир мақсад атрофида бирлашган тадбиркор оиласининг аъзолари ёки яқин алоқада бўлган тадбиркорларнинг гуруҳи (ширкат, корпорация, концерн ва бошқа) таваккалчилик қилиш оқибатида кўрилиши мумкин бўлган фойда ва зарарларни ўзаро тақсимлайдилар. Таваккалчиликни тақсимлаш орқали камайтириш усулларидан бири – диверсификациялашдир. Унинг моҳияти бир-бири билан боғлиқ бўлган турли хилдаги фаолият кўринишлари ўртасида капитал қуйилмаларни ва товар-моддий ресурсларни тақсимлашдан иборат. Агар таваккалчилик оқибатида бир фаолият туридан зарар кўрилса, бошқасидан кўрилган фойда ҳисобидан уни қоплаш мумкин. Диверсификациялаш ишлаб чиқариш, тижорат ва инвестиция фаолияти соҳаларида таваккалчиликнинг даражасини камайтириш имконини яратади. Уни диверсификациялаш қуйидаги йўллар билан амалга оширилиши мумкин:  капитал сарфларни бир нечта фаолият турларига бўлиб сарфлаш;  ҳар хил турдаги юқори даромад келтирадиган қимматли қоғозларга инвестиция қилиш;  моддий-техник таъминоти бўйича ташқи шерикларнинг сонини кўпайтириш;  турли сигментларни ўамраб олган бозор ва истеъмолчиларнинг талабига мос товарлар ишлаб чиқариш;  бозор конъюктураси ва истеъмолчилар сигментига мос келувчи турли баҳо сиёсатини юритиш;

 юк ташувчи турли транспорт субъектларининг хизматидан фойдаланиш;  товар-моддий заҳираларни бир нечта жойда бўлиб асраш ва ҳоказо. Амалиётда диверсификациялаш таваккалчиликни фақат камайтириши эмас, аксинча ошириши ҳам мумкин. Тадбиркор ўз маблағини самарасиз ишлаб чиқариш фаолиятига сарфлаган таўдирда таваккалчилик эҳтимоли ортади. Таваккалчиликни бирлаштириш икки ёки ундан ортиқ корхоналарнинг қўшилиши натижасида содир бўлади ва бунинг натижасида янги ташқил топган корхона дастлабкиларига қараганда кўп активга эга бўлади. Таваккалчилик хатарларини пасайтириш йўлида тадбиркорларнинг ўз капиталларини бирлаштириши, улар ўртасида олинган фойдани ва зарарларни бўлиш имконини яратади. Ушбу ҳолат корхонани таваккалчиликдан бутунлай ҳоли қилмайди, лекин унинг хатар даражасини бир мунча пасайтиришга ёрдам беради. Таваккалчиликни бошқаларга ўтказиш ёки таваккалчилик трансферти – тадбиркорлик таваккалчилигини камайтиришнинг яна бир усули ҳисобланади. Бунда таваккалчилик хатарлари шартнома асосида иккинчи бир юридик шахс зиммасига ўтказилади. Таваккалчиликни бошқаларга ўтказишнинг икки томон учун ҳам фойдали сабаблари мавжуд: 1. Таваккалчиликни ўзига олишда кўрилиши мумкин бўлган зарарларнинг миқдори таваккалчиликни ўтказишдагига нисбатан кўп бўлиши мумкин. 2. Таваккалчилик ўтказиладиган ташқи субъект хатарларни камайтиришнинг самарали усулларини билиши ва кўпроқ имкониятларга эга бўлиши мумкин.

3. Таваккалчиликни ўтказувчи маълум тўлов эвазига эҳтимол тутилган зарарлардан ўзини ҳимоялашга эришса, таваккалчиликни олувчи ўтказувчилар бадали ҳисобидан даромад кўриш имкониятига эга бўлади. Таваккалчиликни ўтказишнинг қуйидаги шакллари учрайди: 1. +урилиш шартномалари – бундай шартномани тузиш орқали тадбиркор турли объектларни қуриш билан боғлиқ бўлган барча таваккалчиликни қурилиш фирмасининг бўйнига ўтказади. 2. Юкларни асраш ва жўнатиш шартномасини имзолаш орқали тадбиркор маҳсулотларни ташиш ва асраш даврида юз бериши мумкин бўлган йўқотишлар ва бузилишлар бўйича хатарин маълум тўлов эвазига транспорт компаниясининг зиммасига ўтказади. 3. Сотиш, хизмат кўрсатиш ва таъминлаш шартномаси тадбиркорга товар ва хизматларни тарқатиш билан боғлиқ таваккалчилик хатарларини дистрибюторлар зиммасига ўтказиш орқали, эҳтимол тутилган йўқотишларни камайтиришга имкон яратади. Бу йўл билан субъект истеъмолчи сифатида асосий воситалар ва асбоб-ускуналарнинг бузилиши, ишдан чиқиши хатарларини кафолат муддати давомида уларни ишлаб чиқарган ёки сотган компаниянинг зиммасига ўтказади. 4. Ижара – таваккалчиликни ўтказишнинг кенг қўлланиладиган усулларидан бири. Кейинги пайтларда кенг тарқалаётган ижара турларидан бири молиявий ижара ёки лизингдир. Ижарага берувчи ўз мулкини маълум бир давр оралиғига ижарага бериб, унинг сақланиши ва ишлатилиши билан боғлиқ таваккалчиликни ижарага олувчининг зиммасига ўтказади. 5. Факторинг – дебитор қарз мажбуриятини фактор воситачига ўтказаётган субъектнинг қарз ундириш таваккалчилигини камайтириш мақсадида тузиладиган шартномадир. Субъектлар ўртасида дебиторлик ва кредиторлик қарзлари муаммоси пайдо бўлганда, яъни товар-моддий

қийматликларни жўнатган субъект харидордан маҳсулот ҳақини ўз муддатида ундиролмаса ёки бундай қарзлар шубҳали, уларни ундириш эҳтимоли кам бўлса факторинг воситасида қарзни ундириш амалиёти қўлланилади. Факторингда воситачи корхона (одатда банк) қарз берган субъектдан маълум бир комиссион тўлов эвазига қарздордан маблағни ундириш ҳуқуқини қўлга киритади. Факторинг шартномаси тузилиши билан субъект ундиролмай турган қарзнинг аксарият қисмини факторинг субъектидан (ёки банкдан) олади. Сўнгра факторинг корхонаси қарздор корхонага қарзни ундириш бўйича даъво қўзғатади. Факторингнинг афзаллиги шундаки, у нотўловлар муаммосини қисман бўлсада ечишга имкон беради. 6. Субъектнинг фаолияти билан боғлиқ таваккалчиликни ўтказиш- нинг энг самарали усулларидан бири – суғуртадир. Суғурталашда субъектнинг ишлаб чиқариш, тижорат, молиявий фаолияти ёки табиий омиллар таъсирида юзага келиши мумкин бўлган хатарларниннг таваккалчилиги маълум ҳақ тўлаш эвазига, шартнома асосида суғурта компаниясининг зиммасига ўтказилади. Таваккалчиликнинг бирор тури натижасида субъект зарар кўрса, зарарнинг катта қисми суғурта шартномасига асосан суғурта компанияси томонидан ўопланади. Суғурта объекти сифатида қуйидагилар чиқиши мумкин:  субъект активларини бузилиш, ишдан чиқиш, ёнғин ва бошқа табиий офатлардан суғурталаш, яъни мулк суғуртаси;  субъект қабул қиладиган ва жўнатиладиган юклар суғуртаси;  қарзга олинган маблағларнинг қайтарилмаслиги, яъни кредит таваккалчилиги суғуртаси;  гаровга қўйилган мулкни суғурталаш;

 қишлоқ хўжалиги экинлари ва чорва молларини табиий офатлар, касалликлар ва зараркунандалардан суғурталаш;  ходимларни ишлаб чиқариш жарағнидаги бахтсиз ҳодисалардан суғурталаш ва ҳоказо. 7. Хеджирлаш – молиявий ёки тижорат фаолиятида баҳоларнинг (валюта курсининг) тебраниб туришидан йўқотишларни камайтириш учун таваккалчиликни фьючерс шартномалари ёрдамида суғурталаш шакли ҳисобланади. Баҳо (курс)нинг ўзгариши таваккалчилигини суғурталашга хизмат қилувчи шартнома «хедж» деб аталади. Хеджерлашни амалга оширувчи субъект «хеджер» деб аталади. Хеджерлашнинг икки тури мавжуд: 1. Ошишдан хеджерлаш; 2. Пасайишдан хеджерлаш. Ошишдан хеджерлаш келгусида субъект истеъмол қиладиган моддий ресурсларнинг нархлари (валюта курслар)ининг ошиши эҳтимолидан суғурталаниши зарур бўлган ҳолатларда қўлланилади. Масалан, ресурснинг баҳоси (ёки валюта курси, қимматли қоғоз нархи) уч ойдан кейин ўсади деб тахмин қилинмоқда ва у субъектга 3 ойдан кейин керак бўлади. Баҳолар (курснинг) ошишидан кўриладиган йўқотишларни қоплаш учун, ресурсларни бугунги кундаги баҳоларда сотиб олиш шартномасини қўлга киритиш лозим бўлади. Агар 3 ойдан кейин ресурснинг баҳоси ошиб кетган таўдирда ҳам, фьючерс шартномасини сотган субъект ресурсни шартнома сотилган санадаги (3 ой олдинги) баҳоларда етказиб бериш мажбуриятини зиммасига олади. Шу йўл билан ошишдан хеджерлашни амалга оширувчи хеджер ўзини келгусида баҳоларни ошишидан кўрилиши мумкин бўлган зарардан суғурталайди.

Пасайишдан хеджерлаш келгусида товарнинг баҳоси пасайиши таваккалчилигидан қочиб, унинг олди-сотди шартномасини фьючерс бозоридаги ҳозирги баҳо даражасида сотиш билан боғлиқ биржа операциясини англатади. Пасайишдан хеджерлашни амалга оширувчи хеджер келажакда сотадиган товар шартномасини биржада шошилинч сотиб, ўзини келажакда кўриши мумкин бўлган зарардан суғурталайди. Айтайлик, бўрдоқичилик билан шғулланувчи фермер 6 ойдан кейин бозорга ҳар бири 500 килограммдан бўлган 50 та новвосни сотишни режалаштирган. Бозор ҳолатини таҳлил этиш асосида фермер 6 ойдан кейин 1 кг гўштнинг баҳоси 2500 сўмдан 1800 сўмга тушиб кетади деган тахминга келди. Бундай ҳолатда у 6 ойдан кейин 250 центнер гўшт сотиш шартномасини тахмин қилинаётган йўқотишларни қоплаш мақсадида бугунги кундаги баҳоларда (2500 сўмдан) сотади. Хеджер шошилинч шартномаларни сотиш ёки сотиб олиш ёрдамида бозорлардаги баҳоларнинг ноаниқлигидан келиб чиқадиган таваккалчиликни камайтиришга ҳаракат қилади. Таянч иборалар: т авккалчилик, сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, таваккалчиликни баҳолаш, нейтрализация механизми, суғурта, ихтиёрий мажбурий.

Тавсия этиладиган адабиётлар 1. Актуальнўе вопросў административного и финансового права. СБ. науч тр. Вўп 2. - М.: МГИМО, 2004. – 209 с. 2. Астахов В. П. Финансовўй учет. Тестў: Учебное пособие. - М.: ИДФБК-Пресс, 2004. – 200 с. 3. Астахов В.П. Финансовўй учет. Тестў: Учеб. пособие. - М.: Ид. ФБК-Пресс, 2004. – 488 с. 4. Дон Патинкин. Деньги, процент и ценў.-М.: Экономика, 2004.-375 с. 5. Донцова А.В., Никифирова Н.А. Анализ финансовой отчетности. Практикум. - М.: Дело и Сервис, 2004. – 144 с. 6. Ефимова М.Р. Финансово-экономические расчетў. Пособие для менеджеров: Учеб пос. - М.: ИНФРА-М, 2004. – 185 с. 7. Ковалев В. В. Учет, анализ и бюджетирование лизинговўх операций. Теория и практика. - М.: ФиС, 2004. - 150 с. 8. Ковалев В.В. Финансовўй учет и анализ: концептуальнўе основў. - М.: Финансў и статистика, 2004. – 720 с. Интернет веб-сайтлари: www.uz www.gov.uz www.stat.uz www . tsue . Fan . uz

Похожие

Бизнесда таваккалчилик (риск)ни бошқариш

Қишлоқ хўжалиги корхоналари фаолиятида таваккалчиликни рискни бошқариш

Савдо корхонасининг молиявий ҳолатини бошқариш

Капитални ва молиявий таъминот жараёнини бошқариш

Корхоналарда молиявий риск (хатар)ларни бошқариш