Капитални ва молиявий таъминот жараёнини бошқариш - Экономика - Рефераты

Капитални ва молиявий таъминот жараёнини бошқариш

Загружено в:

04.03.2024

Скачано:

0

Размер:

259.5 KB

Капитални ва молиявий таъминот жараёнини бошқариш Режа: 1. Корхона фаолиятини молиявий ресурслар билан таъминлаш 2. Ўз-ўзини маблағ билан таъминлаш ва ўз-ўзини молиялаштириш 3. Корхоналар фаолиятини молиялаштириш ички ва ташқи манбалари хусусиятлари 4. Капитал таркиби ва уни оптималлаштириш . 5. Корхона жорий молиявий ресурсларининг шаклланишининг ўзига хос хусусиятлари 6. Кредиторлик қарзлари ва уларни бошқариш 7. Факторинг ва траст операцияларини бошқариш 8. Лизинг операциялари. Молиявий лизинг

Корхона фаолиятини молиявий ресурслар билан таъминлаш Корхоналар рақобатбардошлигига уларнинг молиявий ресурсларининг ҳаракатини самарали бошқариш орқали эришилади. Молиявий ресурсларни ташкил этиш ва бошқариш механизми уларнинг моҳиятини тушинишни, амалиётда молиявий имкониятларни бошқариш усуллари ва кўрсатмаларидан, шу жумладан молиялаштириш манбаларини шакллантириш, таҳминлар тузиш ва режалаштириш ҳамда молиявий таҳлиллардан фойдаланишни талаб этади. Молиявий ресурслар ҳар бир корхонанинг кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш шароитларини таъминлаш ҳамда мақсад ва вазифаларини амалга ошириш учун пул жамғармалари ва бошқа молиявий ресурсларни шакллантириш, тақсимлаш ва улардан фойдаланиш билан боғлиқ иқтисодий муносабатларни ўзида акс эттиради. Молиявий ресурсларни шакллантириш ва улардан оқилона фойдаланиш корхонанинг молиявий муносабатлари орқали таъминланади. Корхонанинг молиявий фаолияти пул фондларини ташкил этиш ва фойдаланишда ифодаланади. Бу пул фондлари корхона хўжалик фаолиятини олиб бориш, ишлаб чиқаришни кенгайтириш, илмий-тадқиқот жараёнини молиялаштириш, иқтисодий рағбатлантириш, янги техника ва технологияни жорий этиш, бюджет ва банк билан ҳисоб-китобларда ишга солинади. Корхона молия ресурслари - бу пул даромадлари ва маблағларнинг тушуми бўлиб, хўжалик субъектининг ҳар хил молиявий мажбуриятларини бажариш, харажатларни молиялаш ва иқтисодий рағбатлантириш ишларини олиб бориш учун манбадир. Корхона пул фондларини ташкил этилишида қуйидаги жиҳатлар мавжуд: 1. Корхонанинг ўз маблағларини шакллантириш: - устав капитали; - қўшилган капитал; - резерв капитали;

- жамғармалар фонди; - мақсадли молиявий маблағлар тушиши; - бошқалар. 2. Қарз маблағлари шаклланиши: - банк кредитлари; - заёмлар; - тижорат кредити; - факторинг; - лизинг; - кредитлар ва бошқалар. 3. Қарз шаклига эга бўлмаган ҳолда маблағлар жалб этилиши: - истеъмол фонди учун ажратилган маблағлар; - тўланмай турган дивидендлар; - келгуси давр даромадлари; - ҳисоб-китобларни ва тўловларни олиб бориш жараёнидаги даромад. 4. Оператив равишда пул фондлари ишлатилиши: - иш ҳақи тўловлари; - дивидендларни тўланиши; - бюджет ва бюджетдан ташқари фондларга тўловлари; - кредит ва қарзлар қайтарилиши; - бошқалар. 5. Корхона молиявий ресурсларини мақсадли равишда йўналтириш: - айланма маблағларни шакллантириш; - инвестицион фаолият; - валюта жамғармалари ва бошқаларни шакллантириш. Корхона фаолиятининг кейинги йилларида ишлаб чиқаришни молиялаштириш учун ўз маблағларидан фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади. Аммо, бунда корхона жорий ишлаб чиқариш харажатларини қоплашдан ташқари маълум миқдорда фойда олишга ҳам эришмоғи лозим. Дастлабки йилларда корхоналар ўз қувватлари ва ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш

мақсадида фойданинг аксарият қисмини ишлаб чиқаришга қайта молиялаштиришга ҳаракат қиладилар. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54- сонли қарори билан тасдиқланган «Маҳсулот (иш, хизмат) таннархига киритиладиган, маҳсулотларни (ишларни, хизматларни) ишлаб чиқариш ва сотиш билан боғлиқ харажатлар таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўрисидаги Низом» га мувофиқ корхоналарда молиявий маблағлар (пул маблағлари) нинг ҳосил бўлиш манбалари қуйидагилардан иборат: - маҳсулот сотиш, иш ва хизматлар кўрсатишдан олинган пул тушуми; - асосий фаолиятдан келган бошқа даромадлар (операцион даромадлар); - молиявий фаолиятдан келган даромадлар; - фавқулодда даромадлар. Маҳсулот сотиш, иш бажариш ва хизматлар кўрсатишдан соф пул тушуми хўжалик даромадларининг асосини ташкил этади. Агар саноат хусусиятига эга маҳсулотлар сотилса, уларнинг қийматига қўшилган қиймат ёки акциз солиғи ҳам қўшилади. Бунда соф пул тушуми қўшилган қиймат ёки акциз солиғини чегириб ташлаш орқали ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти шароитида корхоналар молиявий ресурсларни шакллантириш манбаларини кенгайтириш мақсадида асосий ишлаб чиқариш фаолияти билан бирга бошқа фаолият турларини ҳам олиб боришга интилади. Асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадларга қуйидагилар киради: ■ундирилган ёки қарздор томонидан эътироф этилган жарималар, пенялар, вақтида тўланмаган қарзлар ва хўжалик шартномаларини бузганлик учун бошқа хил жазо жарималари (масалан, кичик бизнес корхоналарининг бой берилган фойдасини тўлаш ёки етказилган маънавий зарарни қоплаш); ■ ҳисобот йилида аниқланган ўтган йиллар фойдаси; ■ мол-мулкни қисқа муддатга (бир йилгача) ижарага беришдан рента даромади; ■ ёрдамчи тармоқлардан кўрилган даромадлар;

■ тадбиркорлик субъектининг ортиқча асосий фондлари ва бошқа мол- мулкни сотишдан олинган даромадлар; ■ даъво муддати ўтган кредиторлик ва депонентлик қарзларини ҳисобдан чиқаришдан олинган даромадлар; ■ товар-моддий бойликларни қайта баҳолашдан кўрилган даромадлар; ■ давлат субсидияларидан даромадлар; ■ холисона молиявий ёрдам; ■ бошқа операцион даромадлар. Ҳозирги кунда тадбиркорлик субъектлари бозор иқтисодиётининг муҳим элементи ҳисобланадиган молия ва қимматли қоғозлар бозорида ҳам фаол иштирок этиб, даромад олишлари мумкин. Молиявий фаолиятдан олинадиган даромадларга қуйидагилар киради: - бошқа сармоясига улуш қўйиш натижасида келадиган даромадлар - акциялар бўйича дивидендлар, облигация ва бошқа қимматли қоғозлардан фоиз кўринишидаги даромадлар; - мол-мулкни ижарага беришдан олинадиган даромадлар (лизинг тўловини олиш); - баланс валюта моддаларининг ижобий курс фарқланиши ва сарфланган маблағларнинг қайта баҳоланишидан олинадиган даромадлар. Айрим ҳолатларда фавқулодда ҳолатлар (сел, жала, ёнғин, ер силкиниши ва ҳ.к.) натижасида кўрилган зарарни қоплаш юзасидан ҳам даромад олиш мумкин ва уни фавқулодда даромадлар деб аталади. Аммо молиявий маблағларнинг ушбу ҳосил бўлиш манбалари ҳали субъект ихтиёрида қоладиган ҳақиқий даромад (соф фойда) ни акс эттирмайди, чунки, келгуси йилда такрор ишлаб чиқаришга жалб этиш мумкин бўлган маблағ фақатгина йилнинг соф фойдаси ҳамда амортизация ажратмалари ҳисобига таъминланиши мумкин.

Ўз-ўзини маблағ билан таъминлаш ва ўз-ўзини молиялаштириш Тадбиркорлик фаолиятини олиб бориш жараёнида молиявий маблағлар таъминоти биринчн навбатда ўзини-ўзи маблағ билан таъминлашга ва ўзини-ўзи молиялашга асосланади. Ўзини-ўзи маблағ билан таъминлаш тадбиркор жорий даврда олинган даромадидан қилинган молиявий харажатларни қоплаб, маълум миқдорда фойда олиб ишлаётганлигини билдиради. Ўзини-ўзи маблағ билан таъминлашни назорат қилиш ишлаб чиқариш ва муомала харажатлари калькуляция сметаси орқали, хом ашё, материаллар, ёқилғи, электр энергиялар учун ўрнатилган нормативлар асосида олиб борилади. Корхона ўзини-ўзи маблағ билан таъминлаш талабларини амалга ошириши учун жорий харажатларни бошқариш ва тартибга солиш талаб этилади. М.Х.Мескон ва М.Альберт «Менежмент асослари» китобининг 203-бетида харажатларни бошқариш бу харажатларни қисқартириш эмас, балки даромадларни оширадиган йўналишлар бўйича таъминлаш тадбирларидир деб кўрсатиб ўтилган. Бу тамойил компаниянннг барча бўлинмаларидаги харажатларни бошқаришни ўз ичига олади. Фирма ва компания харажатларни бошқариш орқали корхона айланма капиталини айланишини тезлаштирилади, бу корхонани даромадлилик даражасини оширишга олиб келади. Катта корхоналарнинг пул капиталларини бошқаришда асосий ролни ўзини- ўзи маблағ билан таъминлаш эгаллайди. Корхона ўзини-ўзи молиялаштириш жараёнида ўз маблағлари ҳисобига, агар ўз маблағлари етишмаса, банк кредитидан фойдаланиб иш олиб боради. Бюджет маблағлари ва юқори ташкилотларни маблағларидан фойдаланмайди. Бозор иқтисодиёти шароитида корхона ўзини-ўзи молиялаштиришнинг моҳияти корхона ички имкониятларга асосланган ҳолда ўзини-ўзи молиялашдир.

Ўзини-ўзи молиялаштириш - бу корхона пул маблағлар фондини стратегик бошқариб, капитални жамғариш ва кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришни ташкил этишдир. Ўзини- ўзи молиялаштириш корхонани юқори даражада капитал жамғариши ва даромадлари оширилишини таъминлайди. Такрор ишлаб чиқариш жараёни харажатларини таъминлаш тўрт шаклда амалга оширилади: 1. Ўз-ўзини молиялаштириш. Бунда корхоналар такрор ишлаб чиқариш жараёнлари учун зарурий харажатларни ички молиявий ресурслар ҳисобига қоплаши мумкин. Унинг молиявий манбаи корхоналар фойдаси ва амортизация ҳамда бошқа ўзига тегишли молиявий ресурслар ҳисобланиши мумкин. 2. Кредитлаш. Бунда хўжалик субъекти харажатларни муддатлилик, қайтарувчанлик, мақсадлилик ва таъминланганлик шакллари асосида банклар ва бошқа кредит муассасаларидан кредитлари эвазига қоплайдилар. 3. Жалб қилинган маблағларни шакллантириш. Бунда такрор ишлаб чиқариш жараёни харажатлари молиявий бозорларга қимматбаҳо қоғозлар чиқариш йўли билан қопланиши мумкин. 4. Давлатдан молиялаштириш. Бунда барча харажатлар бюджет ва бюджетдан ташқари бошқа давлат фондлари воситасида қопланади Корхоналар фаолиятини молиялаштириш ички ва ташқи манбалари хусусиятлари Корхоналар фаолиятини молиялаштиришнинг ички ва ташқи манбалари мавжуд. Ички молиялаштиришда корхонанинг фаолияти асосан, ўз капиталига таянади, янада ривожланиши эса унинг даромадлари билан таъмин этилади. Шу маънода ички манбаларга тақсимланмаган фойда, ҳисобланган, лекин ҳали тўлаб берилмаган иш ҳақи, жорий фаолият билан боғлиқ кредитор қарзлар киради. Чунончи, олинган фойда ҳисобидан янги ускуна сотиб олиш ички молиялашга мисол бўла олади. Агар корхона шу ускунани сотиб олиш учун банк кредитидан фойдаланса, бу ташқи молиялаштиришдир.

Молиявий қарорлар қабул қилинишига ички ва ташқи молиялаштиришнинг хусусиятлари таъсир кўрсатади. Масалан, бизнесни кескин кенгайтиришни мўлжалламаётган корхонада молиявий қарорлар анча оддий тарзда қабул қилиниши мумкин, фойдани дивидендларга йўналтириш масаласи ҳам нисбатан енгил ечим топади. Жадал ривожланишда эса бу жараёнлар анча мураккаблашади. Аввало, акциядорлик жамиятида дивидендлар камроқ тўланиши ёки тўланмаслиги корхонанинг капитал бозоридаги мавқеига таъсир этади. Акциялар қўшимча эмиссияси орқали маблағ жалб этиш қимматлашади. Банк кредити ёки шу каби бошқа қарз маблағлари жалб этилишига ҳам бу салбий таъсир этиши мумкин. Каттароқ ҳажмлардаги ташқи молиялаштиришда инвесторлар корхона режалар ва имкониятларидан анча батафсилроқ хабардор бўлишни хоҳлайдилар, муайян шартлар қўядилар. Булар корхонани бошқаришда оптимал қарорлар қабул қилинишига чекловлар қўйиши мумкин. Капитални кенгайтириш заруриятига дуч келганда ёпиқ акциядорлик кўринишидаги корхона кўпинча очиқ акциядорлик жамиятига айланиш йўлини танлайди. Чунки, акциялар чиқариш йўли билан капитал жалб этилишида потенциал инвесторлар доираси муҳим равишда кенгаяди. Корхона очиқ акциядорлик жамиятига айланганда бу айниқса яққол намоён бўлади. Оддий акциялар эмиссияси орқали молиявий ресурслар жалб этилиши қуйидаги афзалликларга эга: 1) оддий акциялар бўйича қатъий белгилаб қўйилган тўловлар сифатидаги мажбуриятлар мавжуд эмас, масалан, кредит олинганда фоиз тўлаш мажбурий бўлиб қолади; 2) оддий акциялар муайян сўндирилиш муддатига эга эмас, корхона маблағдан доимий фойдаланади; 3) акциялар қўлланиши корхонанинг кредит қобилиятини мустаҳкамлайди, чунки корхона тугатилишида кредиторлар талаблари қондирилганидан сўнг қолган маблағларгина акциядорларга тақсимлаб берилади;

4) акцияларни тарқатиш, кўпинча, облигацияларни жойлаштиришдан осонроқ кечади. Шу билан бирга оддий акциялар чиқарилишида қатор масалалар ҳам вужудга келади: 1) овоз бериш ҳуқуқига эга акциядорлар сони кўпайиши барча инвесторларга ҳам маъқул келавермайди; 2) янги акциядорлар ҳам корхона фойдасидан улушга даъвогар бўладилар; 3) акцияларни чиқариш ва сотишнинг ўзи ҳам харажатларни талаб қилади; 4) очиқ акциядорлик жамияти ўз молиявий ҳисоботларини очиқ матбуотда эълон қилиши лозимлиги ҳам муайян харажатларни келтириб чиқаради. Янги оддий акциялар беш хил усулда жойлаштирилиши мумкин: 1)мавжуд акциядорларнинг ўзларига пропорционал асосда (айрим ҳолларда қўшимча акциялар акциядорларга турли имтиёзлар билан тарқатилади, бу эса молиявий ресурслар имкондагидан камроқ жалб этилишини билдиради); 2) барча хоҳловчиларга очиқ обуна йўли билан; 3) харидорларнинг чекланган доирасига ёпиқ обуна йўли билан; 4) корхона ходимларига уларни рағбатлантириш учун; 5) дивидендлар қайта инвестиция л аниши учун акциядорларга. Умуман олганда молиялашнинг ташқи манбалари одатда бир марталик характерда бўлади. Ташқи инвесторларнинг корхонага маблағ киритиш тўғрисида қарор қабул қилишларида қўйилган сармояга тўғри келадиган фойда миқдори жуда аҳамиятли бўлади. Лекин, акциялар харид қилинишида мақсад фақат фойда (дивиденд) олишдангина иборат эмас. Акцияларда мужассамлашган молиявий маблағлар одатда инфляция таъсирига тортилмайди, аксинча, нормал ҳолатларда корхонада жамғарилган фойда ортиши билан бу маблағларнинг реал қиймати ҳам ортиб боради.

Капитал таркиби ва уни оптималлаштириш . Капитал - молиявий менежментда доимий фойдаланиб келинаётган иқтисодий категориялардандир, мамлакатни бозор муносабатларига ўтиши билан ўзининг янги мазмунига эга бўлди. Корхонанинг ташкил этилиши ва ривожланишида бош иқтисодий негиз бўлиб, капитал ўзини мавжудлиги ва ҳаракати жараёнида давлат, мулкдорлар ва ишчи ходимлар манфаатларини таъминлайди. Капитал корхона ихтиёридаги мол-мулкнинг ташкил топиш манбаларини характер лайди . Корхона мулкининг ташкил топиши манбаларига кўра иккига бўлинади: ўз маблағларининг манбаи ва мажбуриятлар. Ўз маблағларининг манбаи корхона таъсисчилари томонидан киритилган ва ишлаб топилган маблағларидан ташкил топади. Уларга қуйидагилар киради: устав капитали, қўшилган ва резерв капитали, тақсимланмаган фойда. Устав капитали — таъсис ҳужжатларда белгиланган ҳиссаларнинг (пул ифодасида) йиғиндисидир. Устав капиталига ҳисса шаклида қўшиладиган моддий ва номоддии активлар таъсисчилар келишувига ёки юридик шахс ижроия органининг қарорига кўра баҳоланади ва ҳисобга олинади. Устав капитали корхона мулкини шакллантиришнинг асосий манбаи ҳисобланади. Унинг суммаси корхона уставида ёзилган бўлади ва унинг ўзгартирилиши учун корхона уставига ўзгартириш киритилиши ва корхоналарни рўйхатга олувчи органда қайта рўйхатдан ўтказиш лозим бўлади. Қўшилган капитал акцияларни номинал қийматидан баланд нархларда дастлабки сотишдан олинадиган эмиссия даромадини ҳамда устав капиталини шакллантиришда пайдо бўладиган курс фарқларини акс эттиради. Заҳира капитали мол—мулкни қайта баҳолаш чоғида хосил бўладиган инфляция захираларини, шунингдек текинга олинган мол—мулк қийматини акс эттиради. Шу билан биргаликда қонунчиликда белгиланган тартибда ва миқдорда резерв капиталини ташкил қилади. Резерв капиталини ташкил қилиш унинг миқдори ва тартиби корхона уставида ёзилган бўлиши лозим.

Тақсимланмаган фойда — фойданинг жамғарилаётганини ифодалайди ва мулкдорларнинг қарорига биноан устав капиталига қўшилиши мумкин. Резервлар — ҳисобот йилида корхона томонидан келгуси харажатлар ва тўловларни амалга ошириш ва уларни ишлаб чиқараётган маҳсулот таннархига бир маромда қўшиб бориш учун ички имкониятлар ҳисобидан тузиладиган жамғармалардир. Уларга ишчиларга меҳнат таътили учун резервлар, асосий воситалар ремонти учун резервлар, ҳозирги даврга тааллуқли, лекин келажакда амалга ошириладиган харажатларга резервлар ва бошқалар киради. Мақсадли тушумлар — маълум бир мақсадлар учун келиб тушаётган пул маблағлари киради. Уларга грант, субсидия, аъзолик бадаллари, мақсадли фойдаланиш учун солиқлар бўйича имтиёзлар ва бошқалар киради. Корхона мажбуриятлари бўлиб корхонага қарз сифатида жалб қилинган маблағларни ифодалайди. Улар ўз навбатида иккига бўлинади: қисқа ва узоқ муддатли мажбуриятлар. — ҳисобот кунидан бошлаб 12 ой давомида ҳисоб-китоб қилинадиган мажбуриятлар жорий мажбурият ҳисобланади; — мажбуриятларнинг қолган моддалари узоқ муддатли ҳисобланади. Жорий мажбуриятлар: тавсифи жорий активлар тавсифига ўхшашдир. Кредиторлик қарзи, иш ҳақи, солиқлар бўйича қарзлар ва бошқа операция харажатлари бўйича қарзлар каби айрим жорий мажбуриятлар жорий активлар ҳисобидан ҳисоб-китоб қилишни талаб қилади. Улар корхонанинг одатдаги операция циклида фойдаланиладиган айланма маблағни ташкил этувчи моддалар бўйича вужудга келади. Жорий мажбуриятларга шунингдек банк овердрафтлари, тўланадиган дивидендлар, даромад солиқлари, савдо билан боғлиқ бўлмаган ўзга кредиторлик қарзлари, фоизларни тўлашни талаб қиладиган қисқа муддатли мажбуриятларнинг жорий қисми киради. Капитал таркибини оптималлаштиришда: 1. Корхона хўжалик фаолиятини келажакда ривожланишини ҳисобга олиш (капитал ҳажми ва таркибини шаклланиши жараёни унинг хўжалик фаолиятини

таъминлаш вазифасига бўйсуниши нафақат корхонанинг бошланғич босқичи ҳаракатида, шунингдек яқин келажакдаги фаолияти учун ҳам зарур. Ривожланишни таъминлаш корхона капитали шаклланишида барча эҳтиёжларни қўшиш йўли билан бизнес режа лойиҳаларини тузишни талаб этади). 2. Корхонада шакллантирилган активлари ҳажмини жалб қилинган капиталлари билан мос келишини таъминлаш. (Корхоналар капиталга бўлган умумий эҳтиёжи унинг оборот ва оборотдан ташқари активларига бўлган эҳтиёжидан тузилади.) Янги тузилаётган корхонада капиталга бўлган умумий эҳтиёжларини аниқлашда, одатда, икки асосий усулдан фойдаланилади: - Тўғридан-тўғри ҳисоб усули - бу янгидан тузилаётган корхоналар хўжалик фаолиятини бошлаш мақсадида маълум белгиланган зарурий активлар суммасини аниқлаш орқали унинг капиталга умумий эҳтиёжи ҳисобланади. Бу ҳисоб усули қуйидаги алгоритмдан чиқади: Активларни умумий суммаси жалб қилинган (жойлаштирилган) капиталнинг умумий суммасига тенг. Актив - капитал. Бунда янги тузилаётган корхоналар активларга эҳтиёжи 3 та вариантда ҳисобланади (минимал зарурий активлар суммаси, зарурий активлар суммаси, максимал зарурий активлар суммаси, яъни алоҳида шакллар бўйича суғуртали захираларини етарли ҳажмда таъминлаши). - Билвосита ҳисоб усули. Капиталга умумий эҳтиёжи турли кўрсаткичлардан фойдаланиш орқали ойдинлаштирилади. «Маҳсулотнинг капитал сиғими» - бу бир бирлик ишлаб чиқариладиган маҳсулот ёки сотилган маҳсулотга тўғри келадиган капитал миқдорини англатади (ўз ва жалб қилинган капитал). Бу қуйидаги формула билан аниқланади: Ук = Кп х МХ + БХ, Ук - янги корхонани тузиш учун умумий капиталга эҳтиёж. Кп - маҳсулотга капитал сиғими кўрсаткичи (тармоқ ва анологик). МХ - режалаштирилган ўртача йиллик маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари. БХ - бошланғич харажатлар.

3. Жами капитал таркибини унинг самарали ҳаракати йўли билан оптималлаштиришни таъминлаш. Жами капитал таркиби ўзида хўжалик фаолияти жараёнида ўз ва жалб қилинган молиявий маблағларни корхонада фойдаланишни солиштиришни ифодалайди. Корхонада фойдаланиладиган капитал таркиби бир қатор жиҳатлар билан аниқланади, у нафақат молиявий, балки операцион ва инвестицион фаолиятни ифодалайди. У активларнинг рентабеллиги ва ўз капиталлари коэффициентларига таъсир қилади. Шунингдек, (иқтисодий ва молиявий рентабеллик даражасига) молиявий барқарорлик ва тўловга қобиллик коэффициентлар тизимини аниқлайди ва якуний ҳисобда фойдалилик даражасини ва корхона ривожланиши жараёнида шакллантиришда хавф-хатарларни аниқлайди. Корхона жорий молиявий ресурсларининг шаклланишининг ўзига хос хусусиятлари Корхонанинг жорий молиявий ресурслари пул шаклида ёки корхонанинг жорий пул тўловларининг ўрнини боса оладиган молиявий дастаклар кўринишида бўлади. Корхона жорий фаолияти мазкур ресурсларнинг ҳаракатланиши орқали таъминлаб борилади. Шу нуқтаи назардан молиявий менежмент пул ресурслари самарали ҳаракатланишига қаратилган усуллардан фойдаланади: 1. Пул маблағларини ўтказишга қаратилган усуллар. 2. Пул маблағлари ортиши учун капитал жойини алмаштиришга қаратилган усуллар. 3. Спекулятив характерга эга бўлган усуллар. 4. Капиталнинг катта даромад олиб келиши қобилиятини сақлашга қаратилган усуллар. Пул маблағларини ўтказиш (перевод, перечисление) усуллари сотиб олинган товарлар (хизматлар) учун ҳисоб-китоб усуллари ҳисобланади. Уларнинг негизи товарлар (хизматлар) олди- сотдисидаги пул муносабатлари ҳисобланади

(олдиндан тўлов, чегирма бериш, насияга сотишда тезроқ тўловларни рағбатлантириш). Пул маблағлари ортиши учун капитал жойини ўзгартириш - бу жорий пул маблағларини асосий капиталнинг ва айланма капиталнинг турли элементларига йўналтиришда пул маблағлари тушумлари ортиб боришини таъминлай оладиган вариантларнинг танлаб олинишидир. Бу қисқа муддатли қўйилмалар билан ҳам, узоқ муддатли қўйилмалар билан ҳам боғлиқ. Спекулятив операция - қисқа муддатли битим. Бунга, энг оддий ҳолда, қарзга олиниб, кредитга берилган пул суммасининг фоиз фарқига ўхшашлар киради. Капиталнинг катта даромад олиб келиш қобилиятини сақлашга қаратилган усуллар корхонани янада ривожлантириш учун қўшимча ички ва ташқи манбалар сафарбар қилиниши зарур бўлганда қўлланади. Корхонада молиявий таъминотни бошқариш усуллари турлари ва йўналишлари 1-жадвалда ифодаланган. 1-жадвал. Корхонада молиявий таъминотни бошқариш йўналишлари ва усуллари Бошқариш мақсади Бошқарув стратегияси (маблағларни ишлатиш йўллари ва йўналишлари) Бошқарув тактикаси (бошқарув усуллари) I. Капитал қўйилмаларини бошқариш 1. Капитал қўйилмаларнинг коплаш муддатини қисқариши 1.1. Капитал қўйилмаларнинг оптимал вариантини танлаш 1.1.1. Прогнозлаштириш ва режалаштириш 1.1.2. Дисконтлаш 1.1.3. Диверсификациялаш 1.2. Объект қуриш муддатини қисқартириш 1.2.1. Занжирий режалаштириш

2. Капиталнинг рен-табеллик даражасини ошириш (киритилган капиталнинг фойда нормаси) 2.1. Маҳсулот реализацияси рентабеллигини ошириш) 2.1.1.Тушумнинг ортиши 2.1.2. Ишлаб чиқаришда таннархнинг даражасини пасайтириш 2.2. Асосий фондларнинг фонд қайтимини кўпайтириш 2.1.1. Тушумнинг ортиши 2.2.2. Алоҳида олинган ускуналар, майдонлар ва ҳоказоларнинг самарали ишлатилиши 2.2.3. Жисмоний ва маънавий эскирган воситаларни алмаштириш 2.3. Номоддий активларнинг фонд қайтимини ошириш 2.3.1. Тушумнинг ортиши 2.3.3. Эскирган номоддий активлар турини янгиларга алмаштириш 2.4. Айланма маблағларнинг айланишини тезлаштириш №3га каранг II. Айланма маблағларнинг айланишини бошқариш 3. Айланма маблағ - ларнинг айланишини тезлаштириш 3.1. Сотишдан пул тушуми ва бошқа пул тушумларини ошириш 3.1.1. Самарали ҳисоб-китоб усуллари 3.1.2. Умидсиз дебиторлик қарзни пайдо бўлишига йўл қўймаслик 3.2. Айланма маблағлар суммасини оптималлаштириш 3.2.1. Дебиторлик қарзини оптималлаштириш 3.2.2. Матаериаллар ва тайёр маҳсулот захираларини оптималлаштириш 3.2.3. Кассада ва банкдаги пул маблағлари суммаларини оптималлаштириш

Молиявий менежмент бевосита ишлаб чиқариш жараёнининг ўзида ҳам амалга оширилади. Бу харажатларни таснифлаш, ўлчаш усулларини танлаш, режалаштириш ва назорат қилиш кабиларда ифодаланади. Мазкур масалалар кейинги ўринларда алоҳида кўриб чиқилади. Кредиторлик қарзлари ва уларни бошқариш Кредиторлик мажбуриятлари қарши томонга корхонанинг тўлайдиган мажбуриятларини характерлайди. Биз юкорида унинг таркибига нималар киришини ва уларнинг юзага келиш сабабларини таркиблаб ўтган эдик. Кредиторлик мажбуриятлари юзага чиқишининг асосий сабаби сифатида бевосита дебиторлик мажбуриятларининг вақтида келиб тушмаслигини ҳам кўрсатиш мумкин. Кредиторлик мажбуриятларининг таркиби таҳлилида қарздор бўлган томонлар бўйича мажбуриятларнинг қаторланиши, уларни тўлаш муддатлари бўйича таркибланишига баҳо берилади. Шунингдек дебиторлик мажбуриятларининг айланиш коэффициенти ва айланиш даврини аниқлашдаги каби бунда ҳам кредиторлик мажбуриятларининг айланиши коэффициенти ва даври аниқланади. Лекин бунда қатнашувчи кўрсаткичлар фарқланади. Кредиторлик мажбуриятлари айланишини ўрганишда асосий кўрсаткичлар сифатида насияга олинган ёки ҳали пули тўланмаган моллар, ашёлар, иш ва хизматлар суммасига ҳамда кредиторлик мажбуриятларининг ҳақиқий кўрсаткичларига мурожаат қилинади. Кредиторлик мажбуриятларини тўлаш муддатлари бўйича қуйидаги таркибини белгилаш мумкин: - тўлаш муддати келган мажбуриятлар; - тўлаш муддати ўтиб кетган мажбуриятлари. Йил календар даврининг тақсими бўйича кредиторлик мажбуриятларининг қуйидаги шаклларини белгилаш мумкин: - 1 ойгача бўлган мажбуриятлар;

- 1 ойдан 2 ойгача бўлган мажбуриятлар; - 3 ойдан 6 ойгача бўлган мажбуриятлар; - 6 ойдан бир йилгача бўлган мажбуриятлар; - 1 йилдан ортиқ муддатга бўлган мажбуриятлар. жадвал 8 Корхонада жами кредиторлик қарзларининг ҳисобот даври охирига бўлган ҳолати 55802 минг сўмни ташкил килган. Шундан 1 ойгача бўлаган кредиторлик қарзлари 35137 минг сўмни, 1 ойдан 2 ойгача бўлган кредиторлик қарзлари суммаси 13065 минг сўмни, 3 ойдан 6 ойгача бўлган кредиторлик қарзлари суммаси 4860 минг сўмни ташкил килган. Муддати ўтказиб юборилган лекин ундирилмаган кредиторлик қарзлари суммаси 972 минг сўмни ташкил килган. Кредиторлик қарзларининг ҳолатига уларнинг айланиш даражаларини ўрганиш асосида тўлиқ баҳо бериш мумкин. Кредиторлик қарзлари

айланувчанлиги бўйича қуйидаги боғланишлар жадвалини келтириб ўтиш мумкин. Корхонада кредиторлик қарзлари ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 26041 минг сўмга ўсган. Уларнинг айланувчанлик даражаси ҳам ўтган йилга қадар бир қадар яхшиланган. Жумладан кредиторлик қарзларининг айланиш коэффициенти +0,103 га, куни эса 3,2 кунга камайган. Демакки, корхона кредиторлик қарзини тўлаш муддати 3,2 кунга тезлашган дейиш мумкин. Бу албатта, катта кўрсаткич эмас. Лекин шунга карамай корхона уларни тезлаштириш чораларини кўрмоғи лозим. Кредиторлик мажбуриятларининг жами мажбуриятлар таркибидаги салмоғи ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 9,7 фоизга камайган. жадвал 8 Кредиторлик мажбуриятларининг айланиши таҳлили Кўрсаткичлар Ўтган йил ҳисобот йили Фарқи 1 2 3 4 1. Кредиторлик мажбуриятлари, (минг сўмда) 29761 55802 +26041 2. Маҳсулот сотишдан олинган соф тушум, (минг сўмда) 100980 195120 +94140 3. Мажбуриятлар, (минг сўмда) 52056 117758 +65702 4. Кредиторлик қарзларининг муддати ўтгани, (минг сўмда) 1161 972 -189 5. Кредиторлик қарзларининг айланиш коэффициенти, (2қ/1қ) 3,393 3,496 +0,103 6. Кредиторлик қарзларининг айланиш даври, кунда (1қ*360/2қ) 106,1 102,9 -3,2 7. Мажбуриятлар таркибида кредиторлик қарзлари улуши, фоизда (1қ/3қ*100) 57,1 47,4 -9,7 8. Муддати ўтган кредиторлик қарзларининг жами кредиторлик қарзлари таркибидаги салмоғи, фоизда (4қ/1қ*100) 3,9 1,7 -2,2 Муддати ўтган кредиторлик мажбуриятлари эса сумма бўйича 189 минг сўмга кам бўлган, ёки 2,2 фоизга ((1161/29761*100)- (972/55802*100)) камайган.

жадвал 8 Кредиторлик қарзлари айланишига таъсир этувчи омиллар таҳлили Кўрсаткичлар Кредиторлик қарзлари айланиш коэффициенти Кредиторлик қарзлари айланиш даври 1.Ўтган йил 3,393 106,1 2.Шартли ҳисобот йили 6,556 54,91 3.ҳисобот йили 3,496 102,9 Жами фарқ +0,103 -3,2 Таъсир этувчи омиллар * * 1.Сотишдан олинган соф тушум суммасининг ўзгариши +3,163 -51,2 2.Кредиторлик қарзлари суммасининг ўзгариши -3,06 +48,0 Кредиторлик қарзларининг шартли айланиш коэффициенти ва айланиш даврининг ҳисоби. Кредиторлик мажбуриятларининг шартли айланиш коэффициенти қуйидаги формулага асосан аниқланади: Ка = сотишдан тушум: кредиторлик мажбуриятлари Кредиторлик мажбуриятларининг шартли айланиш даври эса қуйидаги формула асосида аниқланади: Ад = (кредиторлик мажбуриятлари х 360): сотишдан тушум. Кредиторлик қарзлари айланиш коэффициенти ўтган йилга нисбатан 0,103 даражага ортган. Бу ўзгаришда маҳсулот сотишдан олинган соф тушум суммасининг ўзгаришини таъсири +3,163 га, кредиторлик қарзлари суммасининг ўзгариши эса -3,06 га тенг бўлган. Кредиторлик қарзларининг тўлаш муддати ўтган йилга нисбатан -3,2 кунга тезлашган. Бу ўзгаришда маҳсулотлар таннархининг ёки сотиб олинган қийматликлар ва хизматлар суммасининг ўзгариши таъсири -51,2 кунга, кредиторлик қарзлари суммасининг ўзгариши эса +48,0 кунга тенг бўлган.

Факторинг ва траст операцияларини бошқариш Факторинг - субъектлар ўртасида қарзларни ундиришда воситачилик фаолиятидир. Факторингда ўртада турувчи субъект (одатда банк) қарз берган субъектдан маълум бир комиссион тўлов эвазига қарздордан маблағни ундириш ҳуқуқини қўлга киритади. Факторинг шартномаси тузилиши билан субъект ундиролмай турган қарзнинг аксарият қисмини факторинг субъекти (ёки банк) дан қўлга киритади. Сўнгра факторинг субъекти дебитор субъектга қарзни ундириш бўйича даъво қўзғатади. Факторинг операциялари кредитнинг кичик бизнес субъектлари учун қулай шаклларидан биридир. Ўз хусусиятига кўра, уни кредитнинг билвосита шакли деб ҳам аташ мумкин. Банк томонидан мижозларга факторинг хизмати кўрсатишнинг асосий мазмуни мижозларнинг дебитор ҳисобларини инкассолаш ва бошқа иқтисодий субъектлардан улар учун тўловларни ундириб олишдан иборат бўлиб, банк бундай хизматни икки хил йўл билан амалга ошириши мумкин. Биринчисида банк мижоз учун тўловни унинг қарздоридан ундирилишида воситачи бўлиб майдонга чиқади ва бу мижознинг ўз қарздори билан тузган хўжалик шартномасида қайд этилган бўлади. Иккинчи ҳолда банк мижоздан унинг тўловни талаб қилиш ҳуқуқини берувчн ҳужжатни сотиб олади (тегишли равишда дисконтланган ҳолда) ва тўловни тўловчидан мустақил равишда ундиради. Иккинчи ҳол ўз мазмуни бўйича мижоз банк кредитидан фойдаланаётганлигини билдиради. Факторинг хизматлари кўрсатилганда банк мижоздан комиссион ҳақ ёки факторннг кредити бўйича фоиз олиши мумкин. Факторинг кредити бўйича фоиз ставкалари қайта молиялаш ставкаларидан юқорироқ бўлгани маъқул, чунки факторинг операцияларининг таваккалчилик даражаси анча юқори ҳисобланади.

Факторинг хизматлари кўрсатиш банк мижоз билан ўзаро шартнома тузади. Шартномада бевосита факторингдан ташқари у билан боғлиқ бошқа қатор хизматлар кўрсатилиши ҳақида ҳам шартлашиб олиш мумкин: - мижоздаги дебитор қарзлари бухгалтерия ҳисобини юритиш; - мижозга хўжалик шартномалари тузиш, тўловларни ўз вақтида ундириш, ҳисоб-китобларни йўлга қўйиш бўйича маслаҳатлар бериш; - мижозни бозор ва ундаги баҳолар ҳакида, потенциал харидорларнинг тўлов қобилияти ва бошқа маълумотлар билан таъминлаш ва бошқа хизматлар. Шартномада факторинг тури, факторинг кредити ҳажми ва фоизлари, воситачилик ҳақи, ўзаро мажбуриятларнинг адо этилиши кафолатлари ва мажбуриятларни бажармаганлик учун моддий жавобгарлик, ҳужжатларни расмийлаштириш тартиби ва бошқа жиҳатлар батафсил баён этилиши лозим. Факторинг шартномаси тузишдан олдин банк мижознинг молиявий аҳволини синчиклаб ўрганади: баланс ликвидлиги кўрсаткичлари, дебитор қарзлари таркиби ва муддатлари таҳлил қилинади, корхона маҳсулотини сотиш имкониятлари, бозор конъюнктураси, харидорларнинг тўлов қобилияти аниқлаб олинади. Факторинг шартномаси суммасини белгилашда мижознинг харидорлар билан хўжалик шартномаларига асосланиш мақсадга мувофиқдир. Банкнинг мижозлардан бошқа эмитентлар векселларини сотиб олиши (векселларни ҳисобга олиш) ҳам ўз мазмунига кўра факторинг операциясидир. Чунки бунда банк вексел бўйича тўловни ундиришни ўз зиммасига олади. Тижорат банкларининг асосий молиявий хизмат турларидан яна бири - траст операцияларидир. Маълумки, ҳар бир кредит муассасаси амалга оширадиган операцияларнинг тури ва таркиби кўплаб омилларга боғлиқ бўлади. Банкнинг ҳажми ва стратегияси, шўъбалараро алоқаларининг ривожланганлиги, керакли барча рухсатномаларнинг мавжудлиги, қўшимча даромад олишга бўлган интилиш ва бошқалар шулар жумласидандир. Шу жиҳатдан олиб қараганда, кўп банклар асосий операциялар билан бир қаторда, бошқа операциялар деб номланадиган операцияларни ҳам

амалга оширадилар. Ушбу операциялар қаторидан траст операциялари бевосита салмоқли ўрин эгаллайди. Траст операциялари - бу мижозга тегишли бўлган ва бошқа активларни бошқариш бўйича олиб бориладиган операциялардир. Ҳозирги пайтда банкларнинг ўз мижозлари ва бозор ўртасида тўла ҳуқуқли воситачи агент сифатида иш олиб бориши, натижада бир қатор даромад манбаларини қўлга киритиши боис траст операциялари анча муҳим аҳамиятга эга ҳисобланади. Траст туфайли банк бир қанча имкониятларга эга бўлади: • қўшимча маблағларни қўлга киритади ва уларни ўз манфаати йўлида тасарруф этади; • траст шартномаси бўйича комиссия даромадларига ёки тасарруфдаги қимматбаҳо қоғозлардан келадиган фойдадан ҳиссага эга бўлади; • ўзга капитал билан иш олиб бориш давомида банк фақатгина траст шартномаси чегараларида жавобгар бўлади; • траст операцияларининг ҳисоби банкнинг баланс ҳисобварағига таъсир кўрсатмайди, аммо улардан келадиган даромад банкнинг умумий даромадига қўшилиб кетади. Траст шартномасини тузишдан асосий мақсад - бу бир тарафнинг иккинчи тараф фойдасини кўзлаган ҳолда маълум бир мулкни (пул маблағлари, қимматбаҳо қоғозлар, мулкий ва бошқа ҳуқуқлар) бошқариш вазифасини ўз зиммасига олиши бўйича икки тарафлама ишонч муносабатларини ўрнатишдан иборат. Трастнинг объекти сифатида қонун талабларига жавоб берадиган ҳар қандай турдаги, шу жумладан, гаровга қўйилган мулклар олиниши мумкин. Яъни, бу корхоналар ва уларнинг активлари, маҳсулотлар, ер майдонлари, кўчмас мулк, пул маблағлари, қимматбаҳо қоғозлар, валюта ва моддий бойликлари, мулкий ҳуқуқлар бўлиши мумкин. Траст операциялари бўйича муносабатлар муассис ва мулк эгаси томонидан тузиладиган шартноманинг имзоланишидан сўнг бошланади. Траст

операция ларини бошқариш активларга эгалик қилишнинг барча ёки айрим томонларини ўз ичига олиши мумкин. Яъни: • сақлаш; • ишончли шахснинг манфаатини кўзлаб чиқиш (ҳиссадорлар мажлиси, ссуда ва хоказо); • даромад ва инвестициялаш фаолиятини бошқариш; • активлар олди-сотдиси; • қоғозларни жалб қилиш ва тўлаш, қимматбаҳо қоғозлар чиқариш ва жойлаштириш; • юридик шахснинг ташкил этилиши, қайта ташкил этилиши ва тугатилиши билан боғлиқ расмиятчиликларни амалга ошириш; • мулкка бўлган эгалик ҳуқуқини бошқа шахсга ўтказилиши (совға, мерос, ҳадя ва б. сифатида); • мижознинг шахсий банк ҳисоб рақамини, касса ва молиявий хўжалик ишларини юритиш хамда мажбуриятлар бўйича ҳисоб- китобларни амалга ошириш; • корхонанинг қайта ташкил этилиши ёки банкротликка учраши, бошқарувни ўз қўлига олиши ва бошқалар. Жаҳон амалиётида одатда, банк траст операциялари уч турга бўлинади: 1. Жисмоний шахсларга кўрсатиладиган траст хизматлари. 2. Тижорат корхоналарига кўрсатиладиган траст хизматлари. 3. Нотижорат ташкилотларга кўрсатиладиган траст хизматлари. Жисмоний шахсларга кўрсатиладиган траст хизматлари чет эл банклари томонидан кенг тақдим этилади. Улар шахсий мулкни бошқариш, воситачилик, ўз таъминотига олиш ва бошқалардир. Мерос бўйича ташкил этиладиган трастлар “мерос трастлари” дейилади ва фақатгина мулк эгасининг вафотидан сўнг кучга киради. Жисмоний шахслар шунингдек, хаёт давомидаги трастларни ташкил этиши мумкин. Бунда траст мулк эгасининг хаётлигида ҳам ишлайверади. Мерос трастлари кўпинча мулк

эгасининг ўз мулкини траст шаклида бўлиб бериш нияти пайдо бўлган пайтларда ташкил этилади. Бундан ташқари, банк оталиқ вазифасини ҳам бажариши мумкин. Бу борада банк активларининг жамланиши ва сақланиши, барча даъволар бўйича жавоб бериш, керакли қарз ва мерос тўловларини амалга ошириш ишларини ўз зиммасига олади. Шахсий траст хизматларининг яна бир тури бу „хусусий агентлик ҳисобвароғи“ни олиб бориш ҳисобланади. Унга асосан банк агент сифатида жисмоний шахснинг асосий активлари, молиявий ишларини бошқариш ва кунлик харажатларини амалга ошириш ишларини ўз зиммасига олади. Бунда банк жисмоний шахс учун маош олиши, фоиз ёки дивидендлар олиши ва тўлаши, аренда ва қарз мажбуриятларини, шахсий харажатларни тўлаш ишларини амалга ошириши мумкин. Трастнинг ушбу турида банк ходимлари керак бўлганда ўз иродаларига мувофиқ иш юритишлари мумкин. Унда бу траст “бошқариш ҳуқуқига эга ишонч счёти” деб номланади. Тижорат корхоналарига кўрсатиладиган траст хизматларини икки турга ажратиш мумкин: агентлик ва кафиллик. Агентлик трастларига, асосан, банк фирманинг хусусий агенти сифатида иш юритиб, кўпинча мижоз манфаатини кўзлаган ҳолда қимматбахо қоғозларни чиқаради, улар бўйича дивидендлар тўлайди ҳамда ҳиссадорларнинг талабларига асосан, уларни қайтадан молиялаштиради ва муддати келган мажбуриятлар бўйича қарзини узади. Кафиллик операциялари бўйича эса трастлар, асосан, катта компанияларнинг таъминланмаган маблағлари сотиладиган тижорат коғозлар бозорининг ишлаши билан боғлиқ. Банклардаги траст бўлимлари тижорат қоғозларни сотиб олиш бўйича ҳисобни юритади, реализация қилинадиган қимматли қоғозларни инвесторларга етказиб беришни таъминлаш ҳамда муддати келган қимматли коғозларнинг эгаларига қайтариш ишларини бажаради. Ҳозирда жаҳон миқёсида нотижорат ташкилотларга кўрсатиладиган траст операцияларига бўлган рақобат кучайиб бормоқда. Улар қаторига асосан пенсия,

корпоратив ва ҳукумат фондлари киради. Траст бўлимлари худди шу ташкилотларнинг фондларини бошқаришга интилади. Бу жараён тўғридан тўғри ва дискрецион шаклларда амалга оширилиши мумкин. Тўғридан тўғри агент трастга ишонч тариқасида топширилган шахсий мулкнинг ҳамда улар бўйича ҳисоботларни юритилиши учун жавоб беради. Дискрецион агент эса аксинча, инвестицион қарорлар қабул қилади ва аксарият ҳолларда ўзининг хоҳиш- иродасига қараб иш олиб боради. Траст фаолиятининг энг асосий масалаларидан бири - тижорат банклари мижозларининг қимматли қоғозлари портфелини бошқаришдан иборат. Катта- катта компаниялар, пенсия фондлари, ўзларининг маблағларини тижорат банкларига ишониб топширади. Ушбу катта компаниялар бўйича банкларга қатъий қоидалар ўрнатилади. Унга банклар резервларини ишончлилик, диверсификация, қайтариб беришлик, фойдалилик ва ликвидлилик принципларига амал қилган ҳолда жойлаштиради. Ғарбдаги кўплаб банкирлар траст бўлимларини „дунёнинг бошқа бир қисми“ сифатида кўрадилар. Бундан асосий мақсад траст хизматларини оддий банк ишидан ажратиб олишдир. Чунки траст бўлимининг ходимлари ўз мижозларининг манфаатларини кўзлайди, банкнинг манфаати билан мижознинг манфаати аксарият холларда бир-бирига мос ҳам келмайди. Лекин шунга қарамасдан, траст бўлимлари ўзининг фаолияти билан банкка катта миқдорда қўшимча даромад келтиради. Траст бўлимининг даромадлари бевосита ва билвосита даромад шаклида 2 га бўлинади: - бевосита даромадлар асосан хизмат учун гонорар ва комиссия тўловларидан иборат бўлади; - билвосита даромадларга эса - хизмат учун тўланадиган катъий ёки ўзгарувчан фоиз ставкалари ҳамда траст активларининг ҳажми ва қийматига боғлиқ равишда белгиланадиган комиссия тўловлари киради.

Лизинг операциялари. Молиявий лизинг «Лизинг» сўзи инглизча бўлиб, « Lease » феълидан келиб чиққан ва тахминан, «мулкни ижарага бериш» ёки «мулкни ижарага олиш» маънолари ифодасини билдиради. Баъзи манбаларда таъкидланишича, машина, жиҳоз, транспорт воситалари ва бошқа ишлаб чиқаришга тааллуқли ҳаракатланувчи мулкни узоқ муддатли ижарага олишдир. Бир қатор маҳсус адабиётларда ҳам шунга яқин таъриф берилади, уларнинг муаллифлари, лизинг бизнесига хос ижара муносабатларининг узоқ муддатлилигини таъкидлайдилар 2 . Бироқ ўз моҳиятига кўра, бу муносабатларнинг кредит хусусиятига эга бўлган табиатини кўпинча инкор этадилар. Кўпчилик муаллифлар лизингнинг моҳиятини очиб берувчи ўзига хос хусусиятларни назардан четда қолдирадилар. Маълумки, лизинг оддий ижара эмас, балки бу — унинг ўзига хос — кредитга яқинлаштирувчи хосса. Ижарадан фарқли ўлароқ унда, қоидага кўра, учта ва ундан ортиқ субъект қатнашади: ускуналарни етказиб берувчи, лизинг (молия) компаниялари ва фойдаланувчилар. Иқтисодчилар орасида, «лизинг — ижара ҳақидаги оддий кенгайтирилган битим» ёки «ижара бутун муддати мобайнида ижарага олувчининг мулкка эгалик ҳуқуқи сақланган ижара шартномаси» ёки «лизинг ижара муносабатларининг алоҳида тури» 3 деб ҳисобловчилар ҳам мавжуд. Лизинг моҳиятини қуйидаги ибора орқали ифода этсак бўлади: “Бойлик, мол- мулкка эгалик қилишдан эмас, балки ундан фойдаланишдан иборат бўлади”. Мазкур жумла лизингнинг асосий ғоясини тўлиқ намоён этади. Корхона ёки тадбиркорга ишлаш ва даромад топиш учун мол-мулкка эгалик қилиш шарт эмас, балки муайян муддат давомида ундан фойдаланишнинг ўзи кифоядир. Бу айниқса асбоб-ускунани мул қилиб сотиб олиш молиявий имкониятлар чекланган корхоналар учун муҳимдир. Лизинг механизми бундай корхоналарга асбоб- ускунадан муайян муддат давомида мақбул миқдордаги лизинг тўловлари

эвазига фойдаланиш ҳуқуқини қўлга киритиш имкониятини беради. Шунингдек, ушбу асбоб-ускунадан фойдаланиш муддати тугагандан сўнг уни корхонананинг мулкига ўтказиш имконияти ҳам мавжуд. Ўзбекистон Республикасининг «Лизинг тўғрисида»ги қонунида лизингга қуйидагича таъриф берилган: «Лизинг (молиявий ижара) ижара муносабатларининг алоҳида тури бўлиб, унда бир тараф (лизинг берувчи) иккинчи тарафнинг (лизинг олувчининг) топшириғига биноан учинчи тарафдан (сотувчидан) лизинг шартномасида шартлашилган мол-мулкни (лизинг объектини) мулк қилиб сотиб олади ва уни шу шартномада белгиланган шартларда ҳақ эвазига эгалик қилиш ва фойдаланиш учун лизинг олувчига ўн икки ойдан ортиқ муддатга беради. Лизинг шартномаси одатда лизинг объектининг ижарачи томонидан ижара муддати сўнгида бутунлай сотиб олинишини назарда тутади ва тўла берилган ижара суммалари объект баҳосининг тўланган қисми деб қабул қилинади. Лизинг объекти ижарачи томонидан сотиб олинишини назарда тутмайдиган ижара оператив лизинг деб аталади ҳамда у кўпинча қисқа муддатли (бир йилгача) бўлади. Лизинг объекти ижарачи ихтиёрида бутунлай қолиши эса молиявий лизинг деб аталади. Ўзбекистон Республикасининг 1999 йил 14 апрелда қабул қилинган «Лизинг тўғрисида» ги қонунида лизиннинг икки тури, яъни молиявий ва оператив турлари белгиланган. 2002 йил 13 декабрда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикасини айрим қонун ҳужжатларига ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисида» ги қонунга мувофиқ лизингни молиявий тури қолдирилди. Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига асосан молиявий лизингда қуйидаги шартлар бажарилиши лозим: - лизинг шартномаси муддати тугагандан сўнг лизинг объекти лизингга олувчи ихтиёрида қолиши лозим; - лизинг шартномасининг муддати лизинг объектининг хизмат муддатини 80 фоизидан ошадиган муддатни ёки шартнома муддатини тугашига лизинг

объектининг қолдиқ қиймати бирламчи қийматининг 20 фоиздан оз миқдорни ташкил этиши керак; - лизинг шартномасининг муддати тугаши билан лизингга олувчи лизинг объектини сотиш кунидаги бозор баҳосидан паст нархда сотиб олиш ҳуқуқига эга бўлиши лозим; - шартноманинг амал қилиш даврида амалга оширилган лизинг тўловларининг умумий ҳажми лизинг объекти қийматининг 90 фоиздан ортиқ қисмини ташкил этган бўлиши лозим. Мазкур шартларларнинг биттаси бажарилмаган тақдирда лизинг тури оператив лизинг бўлади. Оператив лизинг учун одатда қуйидаги белгилар хос бўлади: - ижара муддати ижарага берилаётган мулкнинг тўла жисмоний эскириши даврини қамраб олмайди; - мулк бузилиши ёки йўқотилиши таваккалчилиги ижарага берувчи зиммасида қолади; -ижара муддати тугагандан сўнг мулк бошқа ижарачига ижарага берилади ёки бутунлай сотиб юборилади. Бир йилгача муддатга ижарани билдирувчи лизинг рентинг деб аталади, бир йилдан уч йилгача муддатга эса хайринг деб номланади. Бундай операциялар билан банклар деярли шуғулланмайдилар, улар ихтисослашган лизинг компаниялари учун хос. Мулкни унинг ҳақи қисмларига бўлиб турадиган тарзда сотиб олиш ёки ижарага олиб фойдаланиш иқтисодий жиҳатдан маъқулроқ бўлган ҳолларда лизинг хизматларига мурожаат қилинади. Ижарачи мулкдан амалда ўзига тегишли мулк каби фойдаланади, лекин юридик жиҳатдан мулкнинг қонуний эгаси деб лизинг берувчи ҳисобланади. Лизинг олувчи (ижарачи) лизинг бўйича харажатларни тўла-тўкис таннархга қўшади ва шу орқали ўзининг молиявий таваккалчилигини анча камайтиради. Банклар асосан молиявий лизинг билан шуғулланишни маъқул кўрадилар. Молиявий лизинг хизмат кўрсатиш билан биргаликдаги лизинг, ловериж-лизинг ва

"пакет" таркибида лизинг каби турларга бўлинади. Хизмат кўрсатиш билан биргаликдаги лизингда молиявий лизинг билан биргаликда ижарага берилаётган мулкдан фойдаланиш билан боғлиқ қўшимча хизматлар кўрсатилиши ҳақида ҳам шартнома тузилади. Ловериж-лизингда топширилаётган мулкнинг бир қисми банкдан, иккинчи қисми (кўпроғи) учинчи томондан ижарага олинади. "Пакет" таркибидаги лизингда бино ва иншоотларни корхона кредит ҳисобига сотиб олади, ускуна эса корхонага лизинг шартлари билан топширилади. Ижарадаги мулк эксплуатацияси билан боғлиқ харажатлар, ижарачи зиммасига юкланадиган лизинг муносабатлари соф лизинг, бу мулкка техникавий хизмат кўрсатиш ижарага берувчи зиммасида бўлган лизинг эса тўла лизинг деб аталади. Ўз мазмунига кўра лизинг кредит битимидир. Ижарачи лизинг объектида мужассамлашган қийматни қайтариб бериш, муддатлилик ва ҳақ тўлаш шартлари билан вақтинча фойдаланиш учун банкдан қарзга олади. Лизинг ўзининг ташқи шакли бўйича ижара кўринишида бўлса ҳам, мазмуни бўйича ундан муҳим равишда фарқланади. Лизинг олувчи ижарачи каби мулкни узоқ муддатли фойдаланиш учун олади. Шу билан бирга лизинг олувчига мулкка эгалик ҳуқуқи билан боғлиқ мажбуриятлар ҳам юкланади: мулкнинг қийматини тўлаш, мулк тасодифан нобуд бўлиши талофатларини қоплаш, мулкни суғурталаш, техникавий хизмат кўрсатиш, таъмирлаш. Бироқ, молиявий лизинг муносабатлари тугагунга қадар лизинг берувчи мулкнинг эгаси бўлиб қолаверади. Лизинг объекти нобуд бўлиши ёки объектдан фойдаланиш имкоиияти йўқлиги лизинг олувчини қарзни тўла равишда тўлаб бериш мажбуриятидан озод қилмайди. Лизинг олувчи ижарачидан фарқли равишда мулкнинг бутун қийматини тўлаб беради. Лизинг объектида нуқсонлар аниқланган ҳолларда лизинг берувчи кафолат мажбуриятларидан озод ҳисобланиб, лизинг олувчи барча даъволарни объектни етказиб берувчи (сотувчи)га йўналтирилиши лозим.

Тижорат банклари томонидан амалга ошириладиган лизинг операцияларининг асосий тури соф молиявий лизинг, яъни ижарадаги мулкка хизмат кўрсатиш харажатлари тўласича ижарачига юкланган ва ижара муддати давомида мулк қиймати тўла тўлаб бериладиган лизингдир. Соф молиявий лизингда ижара муддати ижара объектининг иқтисодий ҳаёт муддатига мувофиқ келади. Ушбу жараёнда банк молияловчи вазифасини ижро этади. Банк билан ижарачи ўртасидаги муносабатлар улар ўртасида тузиладиган лизинг шартномасида расмийлаштирилади. Шартномада банкнинг лизингдаги мулкдан ижарачи томонидан мақсадга мувофиқ фойдаланишни текшириш ҳуқуқи қайд этилади. Шартномага биноан, лизингдаги мулкдан мақсадга мувофиқ келмайдиган йўналишда фойдаланилганда, нотўғри фойдаланиш натижасида унинг ҳолати ёмонлашганда, мулк йўқотилган ёки нобуд бўлган тақдирда банк лизинг шартномасини бекор қила олади. Ижара ҳақи тўловлари узоқ муддатга кечиктирилганда ҳам банк томонидан шартномани бекор қилиниши ҳуқуқи назарда тутилиши мумкин. Шартномада шартнома ижарачининг айби билан бекор қилинган ҳолларда ижарачи томонидан банкка ижара битимининг тўлиқ суммасидан кам бўлмаган миқдорда товон тўланиши (шу жумладан муайян миқдорда жарима ҳам) келишиб олинган бўлиши керак. Ижарачи банкрот бўлган ҳолда мулк банкка қайтариб олиниши ҳамда лизинг шартномаси бекор қилинишидан банк талофотлари ижарачидан тўла ундирилиши лозим. Ўзбекистонда лизинг муносабатларини кенг йўлга қўйишнинг ҳуқуқий асослари яратилган. 1995 йилда устав фонди 4,0 млн. АҚШ долларидан иборат "Ўзбеклизинг Интернешнл АЖ" қўшма лизинг компанияси (кейинчалик 2001 й. да 10,0 млн. А ҚШ долл.га оширилди), 1996 йилда "Банк-лизинг" универсиал лизинг компанияси (Устав фонди 200 млн. сўм), 1997 йилда устав фонди 5,0 млн. АҚШ долларидан иборат "УзКейсАгролизинг" қишлок хўжалик лизинг компанияси, устав фонди 24,5 млн. А ҚШ долларидан иборат “Ўзавиализинг” акциядорлик-лизинг компанияси, устав фонди 1,5 млрд. сўмдан иборат “Ўзмед-

лизинг» очиқ акциядорлик жамияти ихтисослаштирилган лизинг компаниялари ташкил этилган.

Бундан ташқари, лизинг муносабатларини ривожлантириш мақсадида 2000 йилда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Қишлоқни лизинг шартларида қишлоқ хўжалиги техникаси билан таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида” ги, 2011 йилда “Ўзбекистон Республикасида лизинг хизматларини янада ривожлантириш ва тартибга солиш чора-тадбирлари тўғрисида” ги қарорлари қабул қилинган.

Адабиётлар : 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

Похожие

Капитални бошқариш

Капитални бошқариш

Корхонада нарх шаклланиш жараёнини бошқариш

Молиявий таваккалчилик рискни бошқариш

Ишлаб чиқариш харажатларини ва молиявий натижаларни бошқариш