Корхонада нарх шаклланиш жараёнини бошқариш - Экономика - Рефераты

Корхонада нарх шаклланиш жараёнини бошқариш

Загружено в:

04.03.2024

Скачано:

0

Размер:

114.5 KB

Корхонада нарх шаклланиш жараёнини бошқариш Режа: 3. Корхоналарда нарх сиёсатининг мақсад ва асосий йўналишлари 4. Баҳоларнинг турлари ва уларни шакллантирувчи омиллар 5. Баҳоларни белгилаш стратегияси 6. Баҳоларни ҳисоблаш методикаси

Корхоналарда нарх сиёсатининг мақсад ва асосий йўналишлари Корхона молиявий ресурслари шаклланишининг энг асосий ва энг ишончли канали маҳсулот сотишдан пул тушумларидир. Бу эса нарх сиёсати билан чамбарчас боғланиб кетади. Хўжалик амалиётида маҳсулот нархи бўйича олиб бориладиган ишларни маркетинг фаолияти деб қаралади. Лекин бу фаолиятнинг асосида объектив зарур молиявий йўналганлик ётади. Баҳо - бу бозор элементлари ичида энг мураккабидир. У ўзгарувчан, ҳаракатчан, бозордаги конъюктурали тебранишларга мослашувчан, доимо ўзгариб турувчи элементдир. Бир томондан, у товар қийматининг пулдаги ифодасидир (харажатлар ва улар бўйича товар қиймати). Иккинчи томондан эса, товар баҳоси товарнинг харидор учун қанчалик наф келтира олишига боғлиқ (товар истеъмоли истемолчига қанчалик зарур самара бера олса, у шунчалик юқорироқ баҳода сотиб олишга рози бўлади). Баҳо орқали молиявий ресурсларнинг сотувчи ва харидор ўртасида тақсимланиши содир бўлади, яъни баҳо иқтисодий мазмунига кўра тақсимлаш муносабатларини ифодалайди. Айни пайтда баҳо ишлаб чиқарувчининг фаолияти жамият эҳтиёжларини (тўловга қобилиятли талабни) қондиришда қанчалик аҳамиятли эканининг ўлчови ҳамдир. Тўлов қобилиятли талабнинг қондирилмаётганлиги баҳонинг ошишига олиб келади ва кўпроқ молиявий ресурслар сотувчи ихтиёрига ўтади. Аксинча, жамият эҳтиёжларига унчалик мувофиқ келмаётган товарларни пасайтирилган баҳоларда сотишга тўғри келади ва бу молиявий ресурсларни қайта йўналтириш учун сигнал вазифасини ўтайди. Корхонанинг нарх сиёсатида бирламчи баҳони аниқлашда қатор омиллар эътиборга олинади. Бу сиёсат бозор сегментига, товарнинг ҳаётийлик даврига, товарга талаб ва таклифнинг потенциал миқдорига боғлиқ бўлади. Корхонада нарх ва товар сиёсати биринчи навбатда мавжуд ишлаб чиқаришнинг имкониятларига таянган ҳолда унинг барча босқичлари хусусиятларини назардан қочирмасдан ишлаб чиқилади. Чунки фақат ишлаб чиқарилиши мумкин бўлган товарнигина сотиш учун таклиф этиш мумкин. Шу билан бирга бозор ва бозор талабини ўрганиш, унга мослашиш ва, ҳатто, ўз бозорини яратишга ҳаракат

қилишсиз ҳам корхона ўз мақсадларига эриша олмайди. Демак, ишлаб чиқаришнинг, тақсимлашнинг, алмашув ва истеъмолчининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда сиёсат юритилади. Ҳар бир босқичда товар баҳосига таъсир қилувчи ўзига хос омиллар ҳаракат қилади. Товар ва хизматлар баҳосида: сарфланган харажатлар, баҳода акс этган фойда, талаб ва таклифнинг нисбати ҳисобга олинади. Баҳоларнинг турлари ва уларни шакллантирувчи омиллар Баҳолар хўжалик юргизишнинг муҳим воситасидир. Молиявий жараёнларни бошқариш баҳоларнинг кўплаб турларидан фойдаланадилар. Маҳсулот воситачиларга сотилишида улгуржи баҳолар, шахсий истеъмолга тўғридан-тўғри сотилишида чакана баҳолар қўлланади. Маҳсулотга барқарор талаб мавжудлиги прейскурант баҳолардан фойдаланишга имкон беради. Бундай вазиятда харидорлар билан музокара юритиш унчалик зарур эмас. Музокара зарур бўлганда эса шартнома баҳолар ёки буюртма баҳолари вужудга келади. Маҳсулотни ишлаб чиқариш узоқ давом этганда (масалан, қурилишда) смета баҳолари қўлланиши мақсадга мувофиқ бўлади. Барча ҳолларда ҳам баҳолар корхоналарга ишлаб чиқариш харажатларини тўла қоплаш ва нормал фойда кўриш имконини бериши лозим. Баҳонинг маҳсулот ишлаб чиқарилган райондан истеъмол районига ташиш билан боғлиқ харажатларнинг (Франко, ФОБ, ФОС ва ҳоказолар) маҳсулот етказиб берувчи билан истеъмолчи ўртасида қандай тақсим бўлишига қараб бир-биридан фарқ қиладиган турлари мавжуд. 1. Франко-маҳсулот етказиб берувчининг омбори баҳоларида маҳсулотни етказиб берувчи омборидан то истеъмолчи омборига етказиб беришгача бўлган барча транспорт ва юк ташиш-тушириш харажатларини истеъмолчи (юкни қабул қилиб олувчи) кўтаради. Маҳсулот етказиб берувчи эса бу харажатлардан озод бўлади. Франко- маҳсулот етказиб берувчи омборининг улгуржи баҳолари кенг қўлланилади. Маҳаллий саноат маҳсулотлари, шунингдек баъзи қурилиш материаллари ва

бошқалар ҳам ана шундай баҳоларда сотилади. Истеъмолчи материалларни ўз транспорт воситалари билан етказиб берувчининг омборидан ташиб олганида ҳам ўша франко баҳолар қўлланилади. 2. Франко-маҳсулот жўнатиладиган станция (пристань) баҳолари маҳсулот етказиб берувчининг материални жўнатиш станциясигача (пристангача) ташиб олиб бориш билан боғлиқ қўшимча харажатларини ҳам ўз ичига олади. Аммо, вагонларга, кема, баржаларга ортиш харажатлари бундан мустасно. Маҳсулотни ортиш, маҳсулот етиб борган жойда уни тушириш, истеъмолчининг омборигача ташиб бориш харажатлари бу хил франко баҳосига кирмайди. Бу баҳолар амалда мол етказиб берувчини материалнинг тўлиқ ва сифати бузилмаган ҳолда ташиб олиб борилиши жавобгарлигидан озод этади. 3. Франко-маҳсулот жўнатиладиган станция-вагон баҳолари маҳсулотни ўз омборидан жўнатиш станциясига (пристанга, портга) ташиб бориш билан боғлиқ харажатларни, вагонларни шаҳобча йўлларга чиқариш, тепловозлар маневри учун тўловлар, маҳсулотни вагонларга (кемаларга) ортиш харажатлари, маҳсулотни жўнатаётганда бўладиган транспорт ташкилотлари томонидан жорий қилинган (масалан, маҳсулотни тарозига солиш) тўловлар маҳсулот етказиб берувчи зиммасига юкланади. Мазкур харажатлардан ташқари, маҳсулот жўнатиш станциясидан истеъмолчи омборига тушгунча, ўртада бўладиган барча ташиш, ортиш-тушириш харажатларини (франко-жўнатиш станцияси баҳоларида) истеъмолчи кўтаради. Франко-маҳсулот жўнатиш станция-вагон баҳолари саноатимизда кенг қўлланилади. Бу хил франко баҳолар тошкўмирга, машинасозлик маҳсулотларининг деярли ҳаммасига, химиявий буюмларнинг кўп турига, кўпгина қурилиш материалларига ва бошқа бир қанча материал ҳамда асбоб- ускуналарга жорий қилиниши мумкин. 4. Франко-маҳсулот тушириладиган станция-вагон баҳолари қора металларга, нефть маҳсулотларига, ёғоч-тахта, цемент, дераза ойнаси, рубероидларга (томга ёпиладиган рулонларга), асбестли техникавий буюмларга, баъзи химия саноати маҳсулотлари ва бошқаларга жорий қилинади.

Франко-маҳсулот тушириладиган станция-вагон баҳолари қўлланилганда маҳсулот етказиб берувчи франко-жўнатиш станцияси, вагон, порт (биржа, кема) баҳоларига мувофиқ етказиб берувчи зиммасига қўйилган харажатлардан яна бошқа: а) маҳсулот етказиб берувчи маҳсулотни темир йўлдан жўнатишда вагонларни тозалаш, уларни шаҳобчаларга чиқариб қўйиш харажатларини барча станция ва темир йўл тўловларини ва шунингдек, маҳсулотни жўнатиш пунктидан тушириш пунктигача темир йўл магистрали ва шаҳобчалардан олиб бориш харажатларини, юкларни тор изли темир йўлдан кенг изли темир йўлга кўчириш харажатларини тўлайди; б) маҳсулотни дарё ва кўллар, сув омборлари, канал ва денгизлар орқали кема ва баржаларда, соллар ва қайиқларда олиб боришда супуриш, тозалаш, баржаларни юк ортиш жойига олиб келиш харажатлари, пристань харажатлари ва тўловлари, сув кира пули, маҳсулотни канал ва тўғонлардан ўтказиш пули ва шу кабиларни ҳам маҳсулот етказиб берувчи тўлади; в) маҳсулот ҳам темир йўл ва ҳам сув транспорти орқали етказиб берилганда, “а” ва “б” бандларида кўрсатилган харажатлардан ташқари темир йўлдан сув транспортигача ёки аксинча сув транспортидан темир йўл вагонларига кўчириш харажатлари ҳам етказиб берувчи зиммасига тушади. Франко-маҳсулот тушириладиган станция-вагон баҳоларини қўлланиб маҳсулот етказиб берилганидаги етказиб берувчи зиммасига тушадиган харажатларнинг кўп қисмини темир йўл ва сув кира пули ташкил этади. 5. Франко-маҳсулот тушириладиган станция баҳолари. Бу франко қўлланилганида маҳсулотни шу станцияга етказиб бериш билан боғлиқ харажатларнинг ҳаммаси корхонанинг улгуржи баҳосига киритилади. Франконинг бу тури бундан олдинги франкодан шу билан фарқ қиладики, бу станцияда маҳсулотни тушириш харажатлари ҳам корхона улгуржи баҳосига киритилади. 6. Франко-истеъмолчи омбори баҳолари. Шу баҳоларда маҳсулот етказиб берилганида етказиб берувчи франко-маҳсулот тушириладиган станция

баҳоларидаги транспорт харажатларини тўлаш билан бирга маҳсулот станция ёки пристанга етказиб берилганидан кейин истеъмолчи омборига туширишгача бўлган харажатларни ҳам тўлайди. Вагонларни темир йўл шаҳобчаларига ёки маҳсулот тушириладиган жойга олиб бориш ҳақи, тепловоз ёки кемаларнинг маневр қилиш ҳақи, вагон, кема ва солларни маҳсулот тушириладиган жойга олиб келиш харажати, маҳсулотни шаҳобча йўллардан олиб бориш ёки станциядан (пристандан) автотранспорта истеъмолчининг омборига ташиш, шунингдек, маҳсулотни вагон ёки кемадан тушириш, соллардан ёғочларни думалатиш харажатлари етказиб берувчи зиммасига тушадиган ана шу харажатлар киради. Бундан ташқари, истеъмолчининг талабига мувофиқ маҳсулотнинг оғирлигини, юкларнинг ҳолатини текшириш учун олинадиган тўловлар, темир йўл ходимларининг хизмати учун ҳар бир вагондан олинадиган алоҳида тўлов, юкни сақлаш учун бериладиган тўлов, юклар келаётганлигини ва келганлигини хабар қилгани учун бериладиган тўлов, станциядаги транспорт- эксплуатация идорасининг хизмати билан боғлиқ харажатлар ва юк келтирилгандан кейин бўладиган бошқа ҳар хил харажат ва тўловлар ҳам етказиб берувчи зиммасига юкланади. Франко-истеъмолчи омбори баҳолари маркетинг ва бошқа воситачи органларининг тажрибасида кам учрайди. Франко турига қараб прейскурантларда франко-маҳсулот жўнатиладиган станция- вагон баҳолари кўрсатилган. Маҳсулотнинг энг кўп қисми бўйича шу франколардан фойдаланилади. Режада кўрсатилган баҳоларда ҳисоблаш учун корхона улгуржи баҳонигина эмас, балки энг муҳим баҳога қўшилмалар ва чегирмаларни ҳам билиш керак. Маълумки, ишлаб чиқариш воситалари ва истеъмол товарларининг улгуржи баҳоси прейскурант жадвалида кўрсатилган баҳо бўлиб, унда ҳеч қандай устига қўйилган тўлов, чегирма, қўшимча ёки устама баҳо қўйилмайди. Улгуржи баҳолар сифати, ҳажми ва бошқа техникавий тавсифлари жиҳатидан стандарт ва техника шартлари талабларига тўла жавоб берадиган маҳсулотларга қўйилади. Лекин стандартларда минимал талаблар қўйилади. Бундан ташқари, стандарт ва техника шартлари белгиланган талаблардан йўл қўйиш мумкин

бўлган четга чиқишларни ҳам назарда тутади. Сўнгра, истеъмолчиларнинг стандартларда кўрсатилмаган қўшимча талаблар қўйиш ҳоллари ҳам кўп бўлади. Бу шартларнинг ҳаммаси ҳам прейскурант жадвалларида кўрсатиладиган улгуржи баҳоларда ҳисобга олиниши мумкин эмас. Уларни ҳисобга олиш учун устама (қўшимча) тўлов ва чегирма тартиби жорий қилинади. Маҳсулот ўзининг сифати, ҳажми, кафолат муддати ва шу каби бошқа томонлар билан белгиланган талаблардан юқори турса ёки стандарт ва техник шартлардаги зарурий талаблардан яхши томонлари билан фарқ қилса, ана шундай маҳсулотнинг улгуржи баҳосига қўшиладиган баҳо устама тўлов деб аталади. Устама баҳо тўловдан ҳамда чегирмадан асосий муддао маҳсулот етказиб берувчи, истеъмолчи ва маркетинг органларининг ишини яхшилашга рағбатлантиришдир. Устама баҳо - тўлов маҳсулотнинг сифати стандартда кўрсатилганидан кўра яхшироқ ишлангани учун тўланади. Масалан, таркибида темир кўпроқ бўлган темир рудаси, кул камроқ бўлган тошкўмир ва ҳоказолар етказиб берилгани учун бундай руда ва тошкўмирга устама баҳо қў йилади. Чегирма сифати пасайтирилган маҳсулотга белгиланади. У маҳсулот сифатини пасайтирган етказиб берувчига моддий таъсир кўрсатиш ва истеъмолчининг бу маҳсулотни қайта ишлашда сарф қиладиган ортиқча харажатларини қоплашга имкон бериши керак. Чегирманинг асосий турлари тўртта: сифат, стандарт ва техник шартларни назарда тутилган даражадан пасайтирилгани учун қилинадиган чегирма; тежамсиз ҳажмидаги материаллар етказиб берилиб, натижада уни истеъмол қилишда технология жараёни қийинлашган ёки чиқит кўпайган тақдирда қилинадиган чегирма. Франко- маҳсулот тушириладиган станция баҳоси белгиланган маҳсулотни бошқа шаҳардаги истеъмолчи ўз транспорт воситалари билан ташиб олган тақдирда қилинадиган чегирма. Маҳсулот етказиб берувчидан турли баҳолардаги материаллар олинган тақдирда маркетинг, таъминот-сотиш органларига бериладиган чегирма. Ҳар

бир материалга режада баҳо ҳисоблаб қўйилади. Корхона улгуржи баҳоси, устама баҳо ва чегирма тақсим қилингандан кейин маҳсулотни ташиш харажатлари ҳисоблаб чиқилади. Маҳсулотларни ташиш харажатлари транспорт турига, масофага, ташиш характерига, ташиладиган материалларнинг ҳоссалари ва характерига (ҳажми, оғирлиги ва ҳоказоларга) боғлиқдир. Темир йўл, автомобиль ва сув транспортидаги кира ҳақи тариф қўлланмасида кўрсатилади. Сўнгра юк ортиш- тушириш харажатлари ва маркетинг таъминот-сотиш органларининг устама баҳолари ҳисобланади. Юк ортиш-тушириш харажатлари жорий баҳо ва нормалар асосида белгиланади. Маркетинг ва таъминот- сотиш органларининг устама баҳоларини юқори раҳбар органлари тасдиқлайди. Омборлар олиб борадиган ишлар юзасидан белгиланадиган устама баҳолар маркетинг ва таъминот-сотиш органларининг маҳсулотларни омборларга ташиб келтириш, уларни сақлаш, ишлов бериш ва сотиш билан боғлиқ харажатларни қоплаши ва рентабелликнинг зарур даражасини таъмин этиши лозим. Баҳоларнинг ўсиб кетиш сабаблари қуйидагилардан иборат: * талабнинг таклифдан ўсиб кетиши; * меҳнат ҳақининг ўсиши, меҳнат унумдорлигини ва товарлар ишлаб чиқаришдан ошиб кетиши; * асосий капитал, асбоб-ускуна, ишчи кучи ва ердан фойдаланиш самарасининг пастлиги; * харидорларнинг бор товарларни, маҳсулотни ёппасига сотиб олиши; * сотувчиларнинг юқори нарх қўйиши; * давлатнинг маълум бир фавқулодда фаолияти (бюджет танқислиги), молия- кредит бозоридаги носозликлар сабаб бўлиши мумкин. Баҳоларнинг пасайишига таъсир этувчи омиллар эса қуйидагилардан иборат: * таклифнинг талабдан ошиб кетиши; * даромадлар ва меҳнат унумдорлигининг, товарлар ишлаб чиқаришни ўсишига тенг бўлиши;

* асосий капитал, ишчи кучи ва ердан фойдаланиш самарасини оширганлиги; * харидорнинг товарни сотиб олишга хоҳиши йўқ бўлганда ва ҳ.к. Нарх сиёсати оқилона олиб борилиши корхоналарга объектив жараёнларга таяниб баҳолар ўзгарилишига "чидам беришга" имкон беради. Баҳоларни белгилаш стратегияси Корхона баҳо белгилашга стратегик ёндашувда икки хил баҳо сиёсатини, биринчиси - ягонa баҳо сиёсатини ёки иккинчиси - ўзгарувчан баҳолар сиёсатини қўллаши мумкин. Ягона баҳо сиёсатида корхона бир хил товарга ягона баҳо белгилайди. Бу баҳо барча харидорларга ҳар қандай шароитларда бир хилда таклиф этилади. Одатда талабнинг барқарорлигини таъминлашга хизмат қилади. Ўзгарувчан баҳолар сиёсатини ўтказишда бир хил товарнинг ўзини турли истеъмолчиларга бозор вазиятига қараб, ҳар хил нархларда сотиш йўли танланади. Баҳолар оқибат натижасида истеъмолчиларга маъқул келиши учун корхона улгуржи ва чакана сотиш доирасида баҳоларни бошқариш бўйича муайян тадбирларни амалга оширадилар. Бу борада психологик баҳо алоҳида аҳамият касб этади. Бундай баҳо белгилаш талабга қараб баҳони бошқариш усули ҳисобланади, бунда баҳо масалан, минг сўм эмас, балки 999 сўм каби яхлитланмаган ҳолда белгиланади, яъни товарнинг нафлилик хусусиятлари яхшироқ эътиборга олинган. Рағбатлантириш баҳосини белгилаш ҳам харидорни ўзига жалб қилишда муҳим роль ўйнайди. Бундай баҳони белгилашда харидор психологияси эътиборга олинади, яъни улар савдолашишни яхши кўришлари ва иккинчидан, меъёрдаги нормадан паст нархлар истеъмолчини ўзига маълум даражада диққатини тортиши ҳисобга олинади. Шунинг учун ҳам бир қанча фирмалар ўзгарувчан баҳоларни фақат арзонлаштирилган товарларни сотишни рағбатлантиришдагина эмас, балки харидорларга баъзан қиммат товарларни ёки машҳур савдо маркаларига мансуб товарларни сотишда ҳам қўллайдилар. Бундан кутилган мақсад - харидорларни

жалб этиш ва шу баҳонада бошқа товарларни ҳам одатдаги нархда сотиш имкониятига эга бўлишдир. Харажатларнинг ўсиб бориши шароитида баҳоларни ошириш товар айланмасини ўстиришга имкон бермайди. Баъзан харажатларни кўпайиши фақат миқдорий томонларни ўзгартириш, оғирлиги, ҳажми, миқдори, ўлчамини қисқартириши билан қопланиши мумкин. Товарлар ассортиментини бошқариш, уларни ўзгартириш баъзи ҳолларда харажатлар ва баҳоларнинг ўсиш даражаси ишлаб чиқарувчиларни айрим маҳсулот турларига баҳони энг юқори талаб даражасида белгилашга мажбур этади. Бундай вазиятда фирмалар товар таркибини ўзгартириш ёки мутлақо янги товар таклиф этиши лозим. Ягона ва ўзгарувчан баҳолардан фойдаланган ҳолда фирма бозорга кириб боришида қуйидаги яна баҳо сиёсатларидан фойдаланиши мумкин: "қаймоғини олиш" ва бозорга "кириб келиш" сиёсатлари. "Қаймоғини олиш" сиёсатида янги товарлар учун баҳо юқори даражада белгиланади. Бозор ўзлаштирилиб аста-секин тўйинишидан сўнг эса истеъмолчиларни янада жалб этиш мақсадида баҳо туширилади, товарларга арзонроқ баҳо белгиланади. "Қаймоғини олиш" сиёсати яхши натижа бериши учун товарларга бўлган талаб нархларга қисман таъсирчан бўлиши; харидорлар маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларидан кам хабардор ва шу сабабли белгиланган суммани тўлашга тайёр туриши; бозорда товарга рақобат бўлмаслиги; бозор доирасида нарх сегментлари мавжуд бўлиб, улар муайян чегараларда нархни ўзгартириб туришига имкон бериши лозим. "Қаймоғини олиш" сиёсати фирмага барча харажатларни тез ва тўлиқ қоплаш имконини беради. Бу сиёсатнинг камчилиги юқори нархлар фойда беради ва рақиблар сонини кўпайтириб юборади, чунки унга қизиқувчилар сони кўпайиб кетади. Шуни ҳам ёдда тутмоқ лозимки, баҳолар ғоят юқори бўлса, бундай товар бозорда яхши ўтмаслиги мумкин, Чунки у харидорни чўчитиб юборади. Бу сиёсат маркетинг фаолиятида маълум ўзгаришлар ва шароитга мослашишларини амалга ошириш заруриятини қўяди. Масалан, нархларнинг пасайиб боришига қараб, реклама қилиш тартиби, таркиби ҳам ўзгариб боради, сотиш усуллари ўзгаради, тақсимлаш

таркиби йирик магазинлардан кенг истеъмол товарлари сотиладиган савдо шаҳобчаларига ўтказилади. "Кириб олиш" сиёсати паст нархларни жорий қилиш ва катта ҳажмли товар айланмасини амалга оширишга қаратилган сиёсатдир. Бунда товарларга паст баҳо белгиланади. Оқибатда товарларнинг сотиш ҳажмини кескин ошириб, товарни юқори нархларда сотишга қараганда кўпроқ тўлиқ даромад келтиради деб ҳисобланади. "Кириб олиш" кўпроқ бозор нарх сегментларига бўлинмаган ва юқори нархли товарларни харид қилишга тайёр бўлмаган шароитларда қўлланилади. Бу сиёсатни ижтимоий мавқеи унчалик баланд бўлмаган янги товарларга нисбатан қўллаш ўринли бўлади. "Кириб олиш" сиёсати фирмалар паст нархларни қўллаб бозорда рақобатчилари устидан ғалаба қозонадилар, аммо арзон нархлар стратегиясида зарар кўрмаслик нуқтасига етиш учун кўп миқдорда товар сотилиши керак. Товарларни жорий этиш жараёнида эса арзон нархлар зиён кўришга олиб келиши аниқ. Бунинг учун товар сотиш бозорларини кенгайтириш, янги сегментларни аниқлаш лозим. Демак, "қаймоғини олиш" қиммат нархлар, "кириб олиш" эса арзон нархлар сиёсатидир. Улар нарх белгилашнинг фавқулодда намоён бўлишидир. Бироқ, ҳар иккала стратегия ҳам маълум зарурий шароит - маълум вақт ва маълум муддатда, яъни керакли жойда ва жойида қўлланилса, яхши самара бериши маълум, акс ҳолда улар катта тўғрилаб бўлмас зарар ва қийинчиликларга олиб келади. Маълум фирма ва компаниялар фақат "қаймоғини олиш" ёки фақат "кириб олиш" сиёсатини, айримлари уларни биргаликда комбинациялаштирилиб қўллайдилар. Нархларни белгилашда "рақобатда ғолиб келиш" стратегияси ҳам қўлланилади. Бу стратегия бозорга "кириб олиш" стратегиясининг бошқа бир кўриниши бўлиб, унинг мақсади яна чуқурроқ масалага - потенциал келажак рақобатчининг бозорга кириб келишини олдини олишга қаратилган. Унинг вазифаси бозорда рақобатчи корхона пайдо бўлгунга қадар кўпроқ товарни сотишга эришиш, харидорларнинг қалбига ўрнашиб олиб, янги рақобатчи корхонага йўл бермаслик тадбирларини ишлаб чиқишдан иборатдир. Бу сиёсат баҳоларни иложи борича таннархга яқинроқ даражада белгилашни тақозо этади.

Бунинг маъноси, олинадиган фойда миқдори кам бўлади ва, демак, фирмалар бозорда ҳаракат қилмоғи ва кўпроқ фойда олиш учун катта ҳажмдаги товарни сотишга эришмоқлари лозим. Шунинг учун ҳам бу сиёсат фирмадан бозорнинг кичик сегментида ҳаракат қилишни, тезкорлик билан уни ўзлаштириш, тезкорлик билан самарали натижага эришгач уни тарк этишни тақозо этади. Фирмаларнинг аксарият қисми баҳо белгилашни, аввало бозордаги баҳолар даражасини, рақобат даражасини эътиборга олган ҳолда амалга оширадилар. Бу ҳол одатда товарлар рақобатчилар маҳсулотидан ҳам фарқ қилганда, харидорнинг бозор нархидан хабардорлигида ва сотувчи бозор нархи устидан назорат қилиш учун ҳеч нарса қила олмаган ҳолда содир бўлади. Рақобат даражасидан юқори баҳолар алоҳида ҳолларда белгиланади. Масалан, фирма ўз хусусиятлари, сифати билан бошқа товарлардан фарқли товарлар ишлаб чиқараётган бўлса, ўз товарларини рақобатдош, бозор нархларидан юқори нархларда сотиши мумкин. Бундай баҳолар яна қуйидаги ҳолларда белгиланади: * агар товар ягона, ноёб характерда ва патентлар билан муҳофаза қилинган бўлса; товарни яратиш ва ишлаб чиқариш ниҳоятда мураккаб ва катта меҳнат, куч талаб этса; * товарнинг баҳоси харидор учун аҳамиятсиз бўлса; * бозорнинг сиғими янги рақобатчиларга тўғри келмаса; * товарнинг фойдаланиш учун харидорларни ўрганишга катта маблағ ва куч талаб этса; * ва ниҳоят фирманинг молиявий аҳволини яхши билмаган ҳолда ҳам юқори баҳо белгилаб кўриш мумкин. Агар юқорида кўрсатилган ҳолларга тескари бўлган ҳолатлар бўлган тақдирда товарларга рақобат даражасидан паст баҳолар белгиланади. Фирмаларнинг бундай баҳолар сиёсатидан фойдаланиши уларга харидорларни оғдириб олиш имконини беради. Баҳоларни ҳисоблаш методикаси Корхоналарнинг хўжалик фаолиятида мавжуд шароитлардан келиб чиққан ҳолда баҳо ўрнатишнинг қуйидаги усулларидан фойдаланилади: тўлиқ харажатлар;

ўртача харажатлар, чегаравий (маржинал) харажатлар, ишлаб чиқаришнинг нормал (стандарт) харажатларига асосан, тўғридан-тўғри харажатларни ҳисобга олувчи мақсадли баҳо ёки мақсадли фойда нормаси. Тўлиқ харажатлар усули - ҳисобланган баҳоларга асосланган. У товар ишлаб чиқариш ва реализация қилишдаги барча харажатлар асосида аниқланади. Бу ҳисоблаш усулини шартли равишда қуйидагича таърифлаш мумкин. Барча тўғридан-тўғри харажатлар асос учун олинади. Унга устама (накладной) харажатлар ва фойда қўшилади. Фойда тармоқ ўртача фойда нормасидан ҳисобланади. Бу ўртача фойда нормаси ссуда фоизига, ўртача капитал айланиши тезлигигаа ва тармоқдаги рақобат даражасига боғлиқ бўлади. Ўртача харажатларга асосланган баҳо - асосан юқоридаги усулдек ҳисобланади. Бир бирлик маҳсулот учун ўртача харажатлар (доимий ва ўзгарувчан) аниқланади. Агар конъюнктура кам даражада ўзгарса, яъни ишлаб чиқариш камроқ камайса ёки ошса, баҳо тўлиқ харажатлар даражасидан эмас, балки иқтисодий циклнинг ўртача харажатларига таяниб аниқланади. Бу усулдан фирма маълум муддат ичида баҳоларни олдинги даражада ушлаб туриш мақсадида кўпроқ фойдаланади. Чегаравий харажатлар усули ишлаб чиқаришни кенгайтириш билан боғлиқ харажатларни ҳисобга олиш имконини беради. Бу усулдан фирма ишлаб чиқариш миқдорини ошириш, бозорда катта улушга эришиш ва сотишни кенгайтиришга эришиш мақсадида фойдаланади. Чегаравий харажатлар - ишлаб чиқаришнинг бир бирлик маҳсулотга ошиши натижасида умумий харажатларнинг ўзгаришини билдиради. Чегаравий харажатлар ўртача харажатлардан юқори ёки паст бўлиши мумкин. Бу талабнинг харакатери ва ошиши кўламига; унинг ўзгариш даврига, мавжуд бўлган қувватлар билан талабни қондириш имкониятига ва бошқа омилларга боғлиқдир. Агар ўсиб бораётган талабни қондириш учун мавжуд қувватлар оширилмаса, чегаравий харажатлар ўртачадан кам бўлади. Чунки чегаравий харажатлар ўзгарувчи харажатларга асосланса, ўртача харажатлар доимий харажатлар плюс ўзгарувчи харажатларга асосланади. Агар, бордию, талабнинг ошиши доимий

бўлса, уни қондириш учун ишлаб чиқариш харажатларининг барча унсурларини (ўзгарувчан ва доимий харажатларни) ўзгартиришга тўғри келади ва чегаравий харажатлар ўртачадан юқори бўлади. Баҳони ҳисоблашнинг бу усули қазиб олиш ва қайта ишлаш тармоқларида кенг қўлланилади. Бунга сабаб, шy тармоқларда ишлаб чиқаришнинг кенгайиши натижасида ишлаб чиқариш харажатлари ҳам кескин ошади. Баҳоларнинг нормал (стандарт) ишлаб чиқариш харажатлари асосида ҳисоблаш усули - махсус баҳоларни ҳисоблаш усули саналади. Бу усулда - баҳолар ҳақиқий харажатлардан эмас, балки мавжуд ишлаб чиқариш шароитида, мавжуд моддий ва қиймат нормативлари асосида ҳисобланади. Бу ерда харажатлар ишлаб чиқариш бошлангунча ҳисоблаб чиқилади. Маҳсулот таннархи калькуляцияси хом ашё ва материалларга ўрнатилган нормативларидан, ишчи кучига ҳақ тўлаш харажатлари нормасидан ва устама (накладной) харажатлардан олинади. Бошқача қилиб айтганда, баҳоларни ҳисоблаш ишлаб чиқариш қувватларини юклаш нормал миқдорига нисбатан амалга оширилади. Умуман ишлаб чиқариш қувватларининг 80 фоиз юкланганлиги нормал ёки стандарт ҳисобланади. Мақсадли баҳо ёки мақсадли фойда нормаси усули тўғридан- тўғри харажатларни ҳисобга олади. Бу усулда ҳам асос қилиб қувватларни маълум бир юкланганлик даражасига тўғри келувчи ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобланади. Бироқ фойдани ҳисоблашга ёндашиш бошқача, яъни фирма ўз маҳсулотига олдиндан шундай баҳо ўрнатадики, унда фойданинг аниқ бир миқдори ўрнатилган бўлади. Юқорида кўриб чиқилган усуллардан қайси бирини танлаш ишлаб чиқариш миқдорига, бозордаги вазиятга ва бозорни қамраб олиш даражасига, баҳонинг ўз характерига (вақтинчаликми ёки нисбатан доимийми), товар турига ва уни бошқа товарни ўрнини боса олишига таянади. Албатта, товарнинг ҳисоблаб чиқилган баҳоси ҳали унинг ҳақиқий бозор баҳоси дегани эмас. Бозор баҳоларини бозор тартибга солади. Ҳисоблаб чиқилган ва ҳақиқий бозор баҳоларининг нисбати турличадир. Умумий қонуният шундаки: фирма бозорда қанчалик мустаҳкам

мавқега эга бўлса ва фирмада қанчалик маркетинг стратегияси тажрибаси кўп бўлса, фирманинг ҳисоблаб чиқилган баҳолари бозор баҳосига шунчалик яқин бўлади. Янги ассортиментни лойиҳалаш, тажриба ва серияли нусхаларни яратиш, реклама товар ҳаракатини тезлаштирувчи бошқа усуллари йирик серияли ва оммавий ишлаб чиқаришдагидан кўра кўпроқ харажат талаб қилади. Шунинг учун бундай товарлар ҳаётийлик даврининг ривожланиш ва етуклик даврида баҳолар аста-секин пасаяди. Товарнинг эскириш даврида баҳолар барқарорлашади ва товарнинг бозордан чиқиш даврида баҳо минимал бўлади. Шунга қараб баҳода акс этган фойда ҳам ўзгариб боради яъни: зарардан то минималгача (товарнинг бозорга киритилиш босқичида), ўртача пастдан то ўртагача (ривожланиш босқичида); максимал (етуклик босқичида), ўртачадан то ўртачадан пастгача (товарнинг эскириш даврида); минимал (товар ҳаётийлик даврининг сўниш (ўлиш) босқичида. Маркетинг стратегиясининг асосига товарнинг сифати ва рақобатбардошлиги қўйилиши лозим.

Адабиётлар : 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

Похожие

Корхонада пул оқимларини бошқариш

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг нарх сиёсатини бошқариш

Нарх

Капитални ва молиявий таъминот жараёнини бошқариш

Нарх белгилаш амалиёти