Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг нарх сиёсатини бошқариш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

119.5 KB

Скачать

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг нарх сиёсатини бошқариш Режа: 1. Нарх нинг моҳияти ва унга таъсир этувчи омиллар. 2. Нархнинг турлари ва уларнинг хусусиятлари. 3. Корхона маҳсулотига нарх белг илаш босқичлари ва усуллари. Режа: 4. Давлат эҳтиёжлари учун харид қилинадиган маҳсулотларга нарх белгилаш хусусиятлари. 5. Бозор иқтисодиёти шароитида баҳоларни давлат томонидан тартибга солиб турилиши.

Нархнинг моҳияти ва унга таъсир этувчи омиллар Бозор иқтисодиғти шароитида корхона учун нарх тушунчаси муҳим аҳамиятга эга. Чунки, корхонанинг харажатларни қоплаши ва даромад олиши нархга боғлиқ бўлади. Нарх иқтисодий дастак сифатида маълум бир вазифаларни бажаради: 1. Ўлчаш вазифаси – нархнинг пул шаклида маҳсулот қийматини ўлчаш ва шу маҳсулотни ишлаб чиқариш учун зарур бўладиган ижтимоий зарурий меҳнат харажатларини аниқлаш имконини беради; 2. Тартибга солиш вазифаси – нархнинг талаб ва таклиф мувозанатини ўрнатиш ва бозордаги маҳсулотлар миқдорини тартибга солиш хусусияти билан боғлиқ; 3. Тақсимот вазифаси – нархнинг ўсиши ёки камайиши корхонанинг ишлаб чиқариш–молиявий ресурсларини қайта тақсимлашга олиб келади; 4. Назорат вазифаси – нархнинг моддий ресурслар сарфи, ҳаракати ва улардан фойдаланишнинг ҳисобини юритиш ва назорат қилиш қуроли сифатидаги вазифасини англатади; 5. Рағбатлантириш вазифаси – нархнинг ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш, харажатларни камайтириш ва фойдани максималлаштиришга рағбатлантирувчи хусусияти билан боғлиқ. Рақобатли бозор шароитида маҳсулот нархи талаб ва таклиф мувозанати асосида ўрнатилади. Маҳсулот нархининг шаклланишига қуйидаги бир қанча омиллар таъсир кўрсатади: - маҳсулотга бўлган талаб даражаси ва унга таъсир этувчи омиллар; - бозордаги таклиф даражаси ва унга таъсир этувчи омиллар; - бозор конъюктураси ва рақобат муҳити; - маҳсулотни ишлаб чиқариш харажатлари, таннархи ва фойда меъёри; - таклиф этилаётган маҳсулотнинг сифати, дизайни ва фойдалилик даражаси; - нархларни давлат томонидан тартибга солиб турилиши ва бошқалар.

Булардан ташқари қишлоқ хўжалигига хос бўлган хусусиятлар таъсирида фермер маҳсулотлари нархининг шаклланишига қуйидаги омиллар кучли таъсир кўрсатади: 1. Қишлоқ хўжалигининг табиий-иқлимий шароитларга боғлиқлиги бу тармоқда нархлар барқарорлигига салбий таъсир кўрсатади. Қулай об-ҳаво шароитида бозорга талабдан ортиқча маҳсулотнинг кириши нархнинг пасайишига олиб келиши ёки об-ҳавонинг ноқулай келиши (қурғоқчилик, сел, жала ва ҳоказо) ҳосилнинг кескин камайиб кетишига ва натижада нархларнинг ошиб кетишига сабаб бўлиши мумкин. 2. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари биологик жараёнлар билан боғлиқлиги туфайли тез бузилувчан бўлади ва уларни узоқ муддатда сақлаш ёки олис масофаларга ташиш имкониятлари чегараланган. Натижада сабзавот, мева ёки сут каби тез бузилувчан маҳсулотларни бозорда қулай вазият келишини кутиб, узоқ вақт сақлаб бўлмайди. Бу хил маҳсулотлар маълум муддат ўтгандан сўнг ўзининг истеъмол қийматини йўқотиши мумкинлиги сабабли, фермерлар бозорда ташкил топган нархлар даражаси билан қаноатланишга мажбур бўладилар. 3. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорида бир-бирига боғлиқ бўлмаган кўп сонли ишлаб чиқарувчилар мавжуд бўлади ва эркин бозор ҳукм суриб турган шароитда улар ҳеч қачон маҳсулотларига ўзаро келишиб нарх белгилай олмайдилар. Бир турдаги маҳсулотни жуда кўп сонли ишлаб чиқарувчилар ишлаб чиқарганлиги сабабли, шу маҳсулотнинг бозорда вужудга келадиган нархини алоҳида олган корхона ўзгартира олмайди. 4. Талаб қонунига асосан истеъмолчилар нарх арзонлашуви таъсирида кўпроқ маҳсулот харид қилишга мойил бўладилар. Аммо, истеъмолчилар талабининг нарх ўзгаришига нисбатан сезувчанлиги маҳсулотнинг хусусиятига кўра турлича бўлиши мумкин. Айрим маҳсулотлар нархининг ўзгариши уларга бўлган талаб миқдорига сезиларли таъсир кўрсатмайди. Кўпинча, кундалик ва зарурат буюмлари нархига нисбатан истеъмолчилар

талабининг сезувчанлиги паст бўлади. Бундай маҳсулотларга бўлган талаб нисбатан ўзгарувчан бўлмаган талаб (ноэластик талаб) деб аталади. Нархнинг турлари ва уларнинг хусусиятлари Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорида нархнинг бир қанча турлари амал қилади ( 1 8-чизма). 1 8-чизма. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари нархларининг турлари ва моҳияти Бозор шароитида қ ишло қ х ў жалиги ма ҳ сулотларининг нарх тизими Эркин (шартномавий) нархлар – ишлаб чи қ арувчи ва харидор ў ртасида ў заро манфаатдорлик асосида талаб ва таклифдан келиб чи қ иб ў рнатилади. Чакана нархлар - ишлаб чи қ арувчи томонидан ма ҳ сулотларни чакана савдо тармо ғ и ор қ али сотиш нархларидан ташкил топади.Тартибга солинадиган нархлар – даражаси, ўсиш суръатлари ва ҳисоблаш тартиби давлат томонидан тартибга солинадиган нархлар. Улгуржи нархлар – ишлаб чи қ арувчи томонидан катта ҳ ажмдаги ма ҳ сулотларни буюртма б ў йича сотиш нархларидан ташкил топади. Харид нархлари – давлат э ҳ тиёжлари учун харид қ илинадиган ма ҳ сулотларга давлат томонидан ў рнатилган нарх. Кафолатланган нархлар – давлат томонидан фермерларни ҳ имоялаш ма қ садида ма ҳ сулотларнинг бозор нархи таннарх даражасидан пастга тушган холатларда минимал даромад к ў ришга имкон берадиган нархларда давлат захиралари учун сотиб олиш нархларидан ташкил топади. Та ққ ослама нархлар – бир неча йиллар давомида ма ҳ сулот ишлаб чи қ ариш ва сотиш динамикасини ў лчаш ҳ амда уларни та ққ ослама ҳ олда солиштириш ма қ садида қў лланиладиган нархлар (давлат томонидан ў рнатилади). Гаров нархси – ма ҳ сулотни гаров остида сотиб олишда қў лланиладиган нархлар. Базис нархси – келгусида етказиб бериладиган ма ҳ сулотни фьючерс шартномаси б ў йича сотиб олишда қў лланиладиган нархлар.

Корхона маҳсулотига ўрнатиладиган нарх даражасини белгилашда тадбиркорлар ўзаро боғлиқликда амал қилувчи нархлар тизими ва уларнинг турларини яхши билиши керак. Нархлар тизимини уларнинг маълум бир хусусиятларига мувофиқ туркумларга ажратиш қабул қилинган. Товар айланмаси ва хизмат кўрсатиш (иш бажариш) ҳажмига кўра: - ишлаб чиқариш нархи – ишлаб чиқарувчи томонидан катта ҳажмдаги маҳсулотларни буюртма бўйича корхоналарга ва улгуржи савдо ташкилотларига сотиш нархларидан ташкил топади. Бу нарх маҳсулотни ишлаб чиқариш таннархи ва уни сотиш билан боғлиқ (шу жумладан, тегишли бошқарув харажатлари) давр харажатларига тегишли фойда миқдорини қўшиб ҳисобланади; - улгуржи нархлар – улгуржи савдо корхоналари томонидан чакана савдо билан шуғулланувчиларга ёки бошқа корхоналарга йирик миқдордаги маҳсулотларни сотиш нархларидан иборат бўлади. Улгуржи нарх ишлаб чиқариш нархига савдо корхонасининг барча муомала харажатларини ҳамда тегишли фойда миқдорини қўшиб белгиланади; - чакана нархлар – сотувчи томонидан маҳсулотларни чакана савдо тармоғи орқали кичик миқдорларда ёки доналаб (килолаб, граммлаб, литрлаб, метрлаб ва ҳоказо) сотиш нархларидан ташкил топади. Бу нарх улгуржи нархга чакана савдо корхонасининг барча муомала харажатларини ҳамда тегишли фойда миқдорини қўшиб белгиланади; - харид нархлари – давлат эҳтиёжлари учун харид қилинадиган маҳсулотларга давлат томонидан ўрнатиладиган нарх; Давлат томонидан тартибга солиниши ёки эркинлиги даражасига кўра: - эркин нархлар – ишлаб чиқарувчи ва харидор ўртасида ўзаро манфаатдорлик асосида талаб ва таклифдан келиб чиқиб ўрнатилади; - тартибга солинадиган нархлар – асосан талаб ва таклифдан келиб чиқиб ўрнатиладиган, аммо, ўсиш суръатлари ёки қуйи ва юқори чегаралари

давлат томонидан тартибга солинадиган нархларни ўз ичига олади (аҳоли истеъмоли учун зарур бўлган ун, шакар ва ўсимлик ёғи каби маҳсулотлар нархлари); - қатъий ўрнатиладиган нархлар – давлат томонидан айрим турдаги муҳим аҳамиятга эга бўлган маҳсулотларга нисбатан қатъий белгиланадиган нархлардан иборат бўлади (стратегик аҳамиятга эга бўлган нефть маҳсулотлари, минерал ўғитлар ва бошқа ресурслар нархлари); - кафолатланган нархлар – маҳсулотнинг бозор нархи унинг таннархини қопламайдиган ҳолатларда айрим тоифадаги ишлаб чиқарувчиларни ҳимоялаш мақсадида маҳсулотни минимал даромад кўришга имкон берадиган нархларда давлат захиралари учун сотиб олиш нархларидан ташкил топади (фермерлардан ғалла ёки пахтани тегишли фойдалиликни таъминлайдиган нархларда давлат эҳтиёжлари учун сотиб олиш). Асосланиши нуқтаи-назаридан : - базис нархи – харидор ва сотувчи ўртасидаги музокаралар воситасида ўрнатилиб, муайян миқдор ва сифатдаги (сортдаги) маҳсулотларни маълум бир муддатларда етказиб бериш шартларидан келиб чиқиб белгиланади. Унга биноан, ҳақиқатда етказиб берилган маҳсулот миқдори, сифати (сорти) ва муддатлари шартномада белгиланганидан фарқланса, базис нархига нисбатан маълум бир чегирма ёки устамалар кўзда тутилиши мумкин; - ҳақиқий нарх – базис нархга нисбатан турли устама ёки чегирмалар қўлланилгандан кейинги ҳақиқий битим нархи; - маълумот берадиган нархлар – каталоглар, журналлар, газеталар, буклетлар, прейскурантлар ва бошқа савдо хабарномаларида чоп этиладиган ҳамда мутахассислар томонидан шу турдаги товарларга нарх белгилашда мўлжал бўлиб хизмат қиладиган нархларни англатади; - прейскурант нархлари – маълумот берадиган нарх турларидан бири бўлиб, ишлаб чиқарувчи корхонанинг ёки сотувчи фирманинг чоп этиладиган прейскурантларида акс эттирилади;

- таққослама нархлар – бир неча йиллар давомида маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш динамикасини аниқлаш ҳамда уларни таққослама ҳолда солиштириш мақсадида қўлланилади (давлат томонидан статистик ҳисобот шакллари учун ўрнатилади). Амал қилиш муддати бўйича : - доимий (қатъий) нархлар – маҳсулотни етказиб бериш шартномаси амал қиладиган давр мобайнида ўзгармайди; - жорий нархлар – айнан маҳсулот сотилаётган даврда амал қилаётган нархлар даражасини ифодалайди ва бозор конъюктурасига қараб ўзгариб туриши мумкин; - мавсумий нархлар – йилнинг маълум бир даври учун ўрнатиладиган нархлар даражаси (масалан, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига йилнинг турли мавсумларида турлича нарх ўрнатилади) . Олди-сотди шартномаси келишувига кўра: - шартнома (фактура) нархи – шартномада белгиланган маҳсулотни етказиб бериш шартларидан келиб чиқиб сотувчи ва харидор ўртасида келишув асосида ўрнатилади ва унинг қуйидаги турлари мавжуд: - СИФ (қиймат, суғурта, фрахт - юкни ташиш ҳақи) – сотувчи юк ташувчи транспорт воситасини ёллаш, маълум бир жойгача юкни ташиш харажатларини тўлаш ва уни бузилиш ҳамда йўқотишлардан суғурталаш харажатларини ўз ҳисобидан амалга оширади, харидор эса белгиланган чегарада божхона тўловларини тўлаш ва юкни ўз омборига ташиш билан боғлиқ харажатларни бўйнига олади; - ФОБ (бортда эркин) – сотувчи ўз ҳисобидан товарни юк кемаси бортигача элтиш, суғурталаш, божхона тўловларини тўлаш ва юклаш билан боғлиқ харажатларни амалга оширади, харидор эса кемани ёллаш, юкни кемада ташиш ва суғурталаш харажатларини ўз бўйнига олади; - Франко – сотувчи ўз ҳисобидан товарни юклаш, келишилган жойгача элтиш, суғурталаш ва божхона тўловларини тўлаш билан боғлиқ барча харажатларни амалга оширади ва улар маҳсулот нархига қўшилади.

Корхона маҳсулотига нарх белгилаш босқичлари ва усуллари Корхона маҳсулотига нарх белгилаш мураккаб ва кўп босқичли жараён ҳисобланади. Уни қуйидаги чизма орқали тасвирлаш мумкин. 1 9-чизма. Нархни шакллантириш босқичлари Мақсадни белгилаш . Ҳар қандай корхона ўз фаолиятини амалга ошириш жараёнида муайян бир мақсадга интилиши лозим. Агар корхонанинг мақсади ва бозорда эгаллаган мавқеи аниқ бўлса, нарх сиёсатини шакллантириш ҳам осон кечади. Нарх сиёсатини белгилашнинг учта асосий мақсади мавжуд: корхонанинг яшовчанлигини таъминлаш, фойдани максималлаштириш ва бозордаги мавқеини ушлаб туриш ( 2 0-чизма).Ма қ садни белгилаш Талабни ани қ лаш Харажатларни та ҳ лил этиш Ра қ обатчилар нархсини та ҳ лил этиш Нархни белгилаш усулларини танлаш Охирги нархни белгилаш Яшовчанликни таъминлаш Маҳсулотни сотиш ҳажми Бозорда эгаллаган улуши Нархни шакллантириш мақсадлари Фойдани максималлаштириш Ўртача фойдалилик даражасига эришиш Инвестициялар қайтимини тезлаштиришБозордаги мавқени ушлаб қолиш Барқарор ҳолат қулай фаолият кўрсатиш шароитлари

Яшовчанликни таъминлаш . Бозорда айнан шу маҳсулотни таклиф этувчи кўп сонли корхоналар кучли рақобат муҳитида фаолият олиб борганда, корхонанинг асосий мақсади бозордаги яшовчанлигини сақлаб қолишан иборат бўлади. Бу мақсадни корхона қуйидаги ҳолатларда танлайди: - маҳсулотга бўлган талаб ўзгарувчан ( Ed >1) ; - корхона маҳсулотнинг бир бирлигидан келадиган даромадни (нархни) қисман пасайтириш орқали умумий пул тушумини ва сотувлар ҳажмини оширишга интилади; - сотувлар ҳажмининг ошишидан ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларини пасайтириш имконияти кутилади; - арзон нархлар рақобатчиларни кучсизлантиради; - катта ҳажмдаги истеъмол бозори мавжуд бўлади. Бундай шароитда бозорнинг катта улушини эгаллаш ва сотувлар ҳажмини ошириш мақсадида пасайтирилган нархлар – «суқилиб кириш нархи» ўрнатилади. Бозордаги мавқени ушлаб қолиш . Корхона асосий эътиборни бозорда эгаллаган мавқеини сақлаб қолишга ва ўзи учун қулай шарт-шароит яратишга қаратади. Бунинг учун у маҳсулот сотиш ҳажмини сақлаб қолиш ва рақобат муҳитига бардош бериш чораларини кўради, бозор конъюктурасидаги ўзгаришлар, нархлар динамикаси, янги товарлар ва рақобатчиларнинг пайдо бўлиши каби омилларни диққат билан кузатиб боради. Бу вазиятда нархларни кескин кўтариш Ёки тушириш ўзини оқламайди. Шунинг учун ишлаб чиқариш ва давр харажатларини камайтириш йўлларини излаш лозим. Фойдани максималлаштириш . Фойдани максималлаштиришга интилиш бозорга янги кириб келган корхоналарга ҳам, маълум бир мавқега эга барқарор корхоналарга ҳам хос. Фойдани максималлаштиришга қаратилган нарх сиЁсатида корхона узоқ муддатли даврда инвестициялар қайтимини ошириш, кейинги бир неча йиллар давомида ўртача фойда миқдорини

таъминлаш, капитал қуйилмалар ҳажмини ошириш орқали ишлаб чиқариш самарадорлигини ва фойда миқдорини ошириш тадбирларига асосий эътибор қаратилади. Маҳсулотга бўлган талабни аниқлаш нархни белгилашга таъсир этувчи муҳим омиллардан ҳисобланади. Талабни аниқламай туриб нархни тўғри ҳисоблаб бўлмайди. Талабни таҳлил этиш усуллари ушбу бобнинг олдинги параграфида Ёритилган. Ишлаб чиқариш харажатларини таҳлил этиш нархни шакллантиришнинг кейинги босқичи ҳисобланади. Харажатлар таркибида умумий, доимий ва ўзгарувчан харажатлар улуши ва салмоғини билиш муҳим. Рақобатчилар нархини таҳлил этиш. Нархга бозордаги рақобатчиларнинг ҳатти-ҳаракати ва шу турдаги маҳсулотга белгилаган нархлари даражаси сезиларли таъсир кўрсатади. Ҳар бир корхона ўз рақобатчиларининг нарх сиёсатини ва унинг хусусиятларини чуқур таҳлил этиши лозим. Таҳлил натижасида олинган маълумотлардан корхонанинг нарх сиёсатини белгилашда фойдаланиш мумкин. Нархни белгилаш усулларини танлаш. Бозор иқтисодиғти шароитида кичик тадбиркорлик корхоналари маҳсулотларига нарх белгилашнинг қуйидаги усуллари мавжуд. Маҳсулотга талаб ва таклиф мувозанатидан келиб чиқиб белгиланадиган бозор нархи. Бу усулда корхоналар ўз маҳсулотига бозорда таркиб топган талаб ва таклиф мувозанати ва унинг ўзгаришидан келиб чиқиб нарх белгилайди. Бозор нархининг шаклланиши асосида ишлаб чиқариш харажатлари эмас, маҳсулотнинг истеъмол қиймати ва харидорларнинг муносабати ҳал қилувчи рол ўйнайди. Бозорнинг истеъмол сигментларига мос нарх белгилаш. Бу усулда айнан бир турдаги товар ёки хизматлар учун истеъмолчиларнинг даромади, ёши, жинси, табақаси, диди ва бошқа белгиларига кўра турли даражадаги нархлар белгиланади. Бундан кўзда тутилган мақсад истеъмолчиларнинг

турли сигментлари талабларини ҳисобга олиш ва унга мос таклиф билан чиқишдир. Рақобатчилар ўрнатган нархларга нисбатан нарх белгилашнинг қуйидаги шакллари мавжуд: Рақобатчиларга нисбатан паст нарх белгилаш. Бундай усулда нарх белгилаш орқали бозордаги йирик ҳажмли маҳсулот ишлаб чиқарувчи ҳамда маҳсулот бирлигига кам харажат сарфловчи корхоналарнинг рақобатига бардош бериш мумкин. Паст нархлар натижасида зарар кўрмаслик учун: - товар айланмасини тезлаштириш орқали сотувлар ҳажмини ошириш; - ишлаб чиқаришни ўзлаштиришга катта харажатлар талаб этмайдиган кичик серияли товарларга эътиборни қаратиш; - йирик корхоналар учун фойдали бўлмаган ишлаб чиқариш усулларини ўзлаштиришга интилиш лозим бўлади. Рақобатчиларга нисбатан юқори нарх белгилаш сиёсати истеъмолчилар учун нарх даражаси эмас «товарнинг қиммати» катта аҳамият касб этадиган, юқори категорияли товарларга нисбатан қўлланилади. Бундай нарх белгилаш асосида товарни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари эмас, уни харидорлар томонидан «қабул қилиш» даражаси ётади ва қуйидаги омилларга асосий эътибор қаратилади: - мижозга сифатли хизмат кўрсатиш ва қўшимча қулайликлар яратиш (товарни тезда уйга элтиб бериш, чиройли ўрамда сотиш, кредитга харид этиш имкониятини яратиш, маълум муддатга кафолатлар бериш, сотувдан кейинги хизмат кўрсатиш ва бошқа); - камёб товарларни ишлаб чиқариш; - истеъмолчилар дидидаги озгина ўзгаришларни ҳам илғаб олиш; - харидорларга хушмуомала бўлиш ва улар учун қулай бўлган жойда савдони уюштириш. «Етакчи рақобатчига эргашиш» усули асосида рақобатчиларнинг шу турдаги маҳсулотига белгилаган нархи ётади. Бунда бозордаги энг юқори мавқега эга бўлган йирик рақобатчининг шу турдаги маҳсулотига ўрнатган

нархи асос қилиб олинади ва ўз маҳсулоти таннархи ҳамда талаб даражаси эътиборга олинмайди. Корхона ўрнатган нарх даражаси етакчи рақобатчининг нархидан юқори бўлмаслиги керак. Маҳсулот ишлаб чиқариш харажатларини қопланиши жиҳатидан нарх белгилашнинг қуйидаги усуллари фарқ қилади: Ўртача харажатларга фойда миқдорини қўшиб нарх белгилашда маҳсулот таннархига тегишли фойда устамасини қўйиш асосида нарх ҳисобланади. Бу энг содда ва кенг тарқалган усул бўлиб, маҳсулот таннархига олиниши режалаштирилган фойда фоизини қўйиб нарх белгиланади. ) ( ДХ МТ У ДХ МТ Б      Бу ерда: Б – маҳсулот нархи, МТ – маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи, ДХ – давр харажатлари, У – харажатларга нисбатан белгиланган фойданинг устама фоизи. Унинг камчилиги шундаки, бу усулда ишлаб чиқариш харажатлари асос сифатида олиниб, бозорда маҳсулотга бўлган талаб ва таклиф даражаси ҳамда рақобат муҳити эътиборга олинмайди. Шунга қарамасдан, бу усул қуйидаги учта сабабга кўра кенг қўлланилади. Биринчидан, сотувчилар истеъмолчиларнинг талаби ва бозор конъюктурасини ҳар қанча чуқур ўрганмасинлар, улар учун ишлаб чиқариш ва давр харажатларини аниқ ҳисоблаш имконияти юқорироқ. Харажатларга асосланиб нарх белгиланганда, талаб ўзгаришидаги тебранишлар таъсирида нархни қайта кўриб чиқишга ҳожат қолмайди. Иккинчидан, харажатлардан келиб чиқиб белгиланган нарх истеъмолчи учун ҳам, сотувчи учун ҳам бирдек адолатлидир. Учинчидан, бу усулда сотувчилар ўртасида нарх рақобати оқибатлари камаяди. Зарарсизликни таъминлаш ва мақсадли фойда олиш усули (маржинал усули) билан нарх белгилаш. Бунда турли маҳсулот ишлаб чиқариш

ҳажмларида кутиладиган пул тушуми ва умумий харажатларни (доимий ва ўзгарувчи харажатларни) солиштириш асосида корхонага зиғн келтирмайдиган ҳамда максимал фойда миқдорини олишга имкон берадиган нарх танлаб олинади. Давлат эҳтиёжлари учун харид қилинадиган маҳсулотларга нарх белгилаш хусусиятлари Давлат эҳтиёжлари учун фермер хўжаликларидан харид этиладиган пахта ва дон экинлари давлат харид нархларида сотиб олинади. Ҳозирги кунда пахтани хом-ашёсининг ҳаммаси ва ғалланинг 50 фоизи давлат харид нархлари бўйича сотиб олинмоқда. Давлат харид нархлари даражаси фермер хўжаликларининг етарли даромад олишига имкон бермайди. Кейинги йилларда давлат харид нархларини такомиллаштириш тадбирлари кўрилмоқда. Жумладан, республика Президентининг 2002 йил 20 августдаги «Пахта нархини шакллантириш механизми тўғрисида»ги фармони билан пахта экадиган хўжаликларнинг юқори сифатли рақобатбардош маҳсулотлар етиштиришга рағбатини ошириш ҳамда нарх белгилашда бозор иқтисодиёти талабларига жавоб берадиган жаҳон амалиётида қабул қилинган меъёр ва тамойилларни кенг жорий этиш мақсадида пахта хомашёсига ички харид нархлари, экспортга ва республика истеъмолчиларига етказиб берилаётган пахта толасининг улгуржи нархлари жаҳон бозорида шаклланаётган пахта нархи конъюктурасига мувофиқ белгиланиши тартиби жорий этилди. Бунинг натижасида фермер хўжаликларининг давлат буюртмалари бўйича етказиб бераётган пахта хомашёси нархлари сезиларли даражада ошди. Фермер хўжаликларининг давлат буюртмасидан ташқари барча маҳсулотлари улгуржи ёки чакана эркин (шартномавий) нархлар орқали сотилади.

Ҳозирги кунда маҳсулотлар нархини шакллантиришда ишлаб чиқаришда сарф қилинадиган моддий ресурслар нархи асосий ўринни эгалламоқда. Қишлоқ хўжалигига моддий-техника ресурслари етказиб бериш, турли иш ва хизматлар кўрсатиш ва маҳсулотларни қайта ишлашга ихтисослашган тармоқлар нархини тартибга солиш бу муаммони қисман бўлсада ечишга имкон бериши мумкин. Фермерлар маҳсулотларига нарх белгилаш механизмини такомиллаштиришда қуйидаги тамойилларга риоя этиш мақсадга мувофиқ: - эркин нарх белгилаш ва нархларни давлат томонидан тартибга солиш механизмларини қўшиб олиб бориш; - қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари нархлари билан қишлоқ хўжалигига хизмат кўрсатувчи саноат корхоналари нархларининг эквивалентлигини (нархлар паритетини) таъминлаб бориш; - фермер хўжаликларининг кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришни ташкил қилишига имкон берувчи даражада даромад келтирувчи нархлар тизимидан фойдаланиш; - ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш ва маҳсулотлар таннархини камайтиришга эришиш; - маҳсулотлар сифати ва истеъмол қийматидан келиб чиқиб табақаланган нархлар тизимидан фойдаланиш; - давлат аҳамиятига эга бўлган ва мамлакатнинг озиқ-овқат хавфсизлигини таъминловчи стратегик маҳсулотларга давлат томонидан кафолатланган нархлар тизимини жорий этиш ва бошқалар. Бозор иқтисодиёти шароитида баҳоларни давлат томонидан тартибга солиб турилиши Дунё тажрибаси ва шу пайтга қадар ўзимизда тўпланган тажрибалар шуни кўрсатадики, эркин бозор муносабатлари шароитида нархларнинг талаб ва таклифдан келиб чиқиб шаклланиши ҳар доим ҳам қишлоқ

хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари манфаатларига мос бўлиб тушавермайди. Масалан, 2007-2008 йилларда жаҳон бозорида пахта толасининг нархи пасайиши кузатилди. Аграр соҳани ривожлантириш ва давлат йўли билан қўллаб-қувватлаш ҳар бир ривожланган мамлакатлар ҳукуматларининг диққат марказида туради. Чунки аҳолини зарурий миқдордаги озиқ-овқат маҳсулотлари билан кафолатли таъминлаш ҳар бир мамлакат иқтисодиёти барқарорлигининг асосини ташкил этади. Шу сабабли кўпгина хорижий мамлакатлар ҳукуматлари қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчиларини турли йўллар билан қўллаб-қувватлаш ва давлат йўли билан ҳимоялашга ўтганлар. Масалан, АҚШ ҳукумати ҳар йили фермерлардан қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини кафилланган нархлар орқали сотиб олиш дастурини ишлаб чиқади. Бундан кўзда тутилган асосий мақсад фермерларнинг барқaрор даромадлар олишини таъминлашдир. Ҳосил мўл бўлиб таклиф ҳажмининг талабдан ошиб кетиши бозордаги нархларнинг пасайишига олиб келса, ҳукумат катта миқдордаги маҳсулотни қатъий нархлар орқали фермерлардан сотиб олади ва бу маҳсулотларни махсус омборларда сақлайди (ёки маълум ҳақ эвазига маҳсулотларни сақлаб бериш учун фермерлар билан шартнома тузади). Бундай ҳолатларда давлат фермерларга маҳсулотларни экспорт қилишда ҳам кўмаклашади. Шуниси диққатга сазаворки, бозорда нархлар кескин пасайиб кетган пайтларда давлатнинг маҳсулотларни кафилланган нархлар орқали сотиб олиши фермерларни хонавайронликдан сақлайди. Яъни давлатнинг кафилланган нархлари уларга харажатларни қоплашдан ташқари маълум миқдорда даромад олишларига ҳам имкон яратади. Аксинча, талаб таклифдан ошиб кетиб, бозорда нархлар кўтарилиб кетса, ҳукумат ўзининг заҳираларидаги маҳсулотларни бозорга ташлаш орқали нархларни барқарор ушлаб туришга ҳаракат қилади. Бу сафар давлат истеъмолчиларнинг тарафидан туриб иш юритади. Шу тариқа давлат бозор

шароитида нархларнинг мувозанат ҳолатини сақлаб турувчи махсус ҳакам вазифасини ўтайди. Ривожланган мамлакатларда агар соҳани кафилланган нархлар орқали субсидиялашга ҳар йили улкан маблағлар сарфланади. Эълон қилинган маълумотларга кўра АҚШ ҳукумати фермерлар даромадини кафилланган нархлар орқали субсидиялашга 2007 йили 25,7 млрд доллар сарфлаган бўлса, худди шу кўрсаткич ЕҲ (Европа жамияти мамлакатларида 21,8 млрд долларга тенг бўлган. АҚШ да асосан ғалла ва мойли экинлар, пахта сут ва сут маҳсулотлари учун субсидиялар ажратилади. Кейинги йилларда ЕҲ малакатларида қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорини давлат йўли билан мувофиқлаштириб туришнинг аҳамияти ортиб бормoқда. Хусусан, нархлар орқали бозорни тартибга солиш амалда 1967-68 йиллардан бошлаб қўллаб келинади. Фермерларга бериладиган ёрдам ҳажми ЕҲ комиссияси томонидан белгиланади ва нархларнинг ўзгариши ҳақидаги қарор ЕҲ министрлар кенгашида қишлоқ хўжалиги министрлари даражасида ҳал этилади. Бир қатор муҳим аҳамиятга эга қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари (масалан, ғалла сут, шакар, пахта, кунгабоқар ва ҳоказолар) кафилланган нархлар орқали давлат томонидан харид этилади. Аммо бунда маҳсулотни харид этиш бўйича махсус квоталар ўрнатилади. Қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-қувватлаш мақсадида давлат томонидан қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва саноат томонидан етказиб бериладиган моддий-техника ресурслари ўртасидаги “паритет” сақлаб бориш бўйича қонун қабул қилиш ва туманларда қайта ишловчи, тайёрловчи ва моддий техник таъминот билан шуғуланувчи корхоналарнинг монопол мавқсини чекловчи давлат дастурларини амалга ошириш лозим. Дунёнинг кўпгина мамлакатларида қишлоқ хўжалиги билан саноат ўртасида мутаносиб айрибошлашни таъминлашга катта эътибор берилади. Масалан, АҚШда 1933 йили қабул қилинган “Қишлоқ хўжалигини

мувофиқлаштириб туриш тўғрисида”ги қонун паритет концепциясини илгари суради. Паритет концепцияси шуни англатадики, ҳар йили қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг маълум бир миқдори, фермернинг бир миқдордаги товарлар ва хизматларга бўлган эҳтиёжини қондиришга етсин. Масалан, агар фермер бундан 10 йил муқаддам бир миқдордаги пахтасини сотиб 1 дона трактор олган бўлса, ҳозирги кунда ҳам ўша миқдордаги пахтани сотиш ҳисобига 1 дона трактор олиш имкониятига эга бўлсин. Нархларни шакллантириш асосида маҳсулот етиштиришга сарфланадиган ижтимоий харажатлар асос қилиб олиниши ва у ҳар бир регионнинг ўзига хос шароитларини ҳисобга олиши лозим. Шунингдек нархларнинг шаклланиши асосида бозорда реал таркиб топган талаб ва таклиф ҳажми, корхоналарнинг нормал фаолият юритиши учун имкон берадиган фойда нормаси ҳам асос қилиб олиниши керак. АСК I ва III соҳа корхоналарининг ўз маҳсулотларига ўрнатаётган нархларига келсак, ҳали бу соҳада тўла яккаҳокимлик хукм сураётгани ва рақобат курашининг вужудга келмаганини ҳисобга олган ҳолда моддий- техника ресурслари нархлари устидан давлат назорати ўрнатиш мақсадга мувофиқ (токи бу соҳада соғлом рақобат кураши вужудга келгунга қадар).

$Адабиётлар 1. Узбекистон Республикасининг «Фермер хужалиги ту\рисида»ги конуни. Узбекистон,1998. 2. Каримов И.А. кишлок хужалиги тараккиёти - тукин хаёт манбаи: Биринчи чакирик Узекистон Республикаси Олий Мажлиси Х-сессиясида сузлаган нутк,1997йил 25-декабрь - Т.: «Узбекистон», 1998. 3. Салимов Б.Т., Хамдамов к.С., Юсупов М.С., Уроков Н.И. ва бошкалар. Дехкон ва фермер хужаликлари иктисоди. Укув кулланма. – Т.:Узбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жам\армаси, 2004. 4.Уральскиевуставки. www.uv2000.ru 5. Петранева Г.А. Экономика и управление в сельском хозяйстве, Академия, 2003. http://textbook.ru/catalogue/book/33320.html6. Попов Н.А. «Основу руночной агроэкономики и сельского предпринимательства», М.: Тандем, 2002, http://rbip.bookchamber.ru/description7897.htm$

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг нарх сиёсатини бошқариш

20.09.2019

0

119.5 KB

Похожие