Корхонада пул оқимларини бошқариш - Экономика - Рефераты

Корхонада пул оқимларини бошқариш

Загружено в:

04.03.2024

Скачано:

0

Размер:

249.5 KB

Корхонада пул оқимларини бошқариш Режа: 3. Пул оқимларни бошқаришнинг моҳияти 4. Пул оқимларини прогнозлаш 5. Пул маблағларининг оптимал даражасини аниқлаш

Пул оқимларни бошқаришнинг моҳияти Пул оқимларини бошқариш зарурияти биринчи навбатда қуйидаги ҳолатлар билан боғлиқ: 1) корхона жорий фаолиятини олиб бориш нуқтаи назаридан пул маблағлари энг муҳим роль ўйнайди, чунки хўжалик жараёнларидаги ҳар қандай ресурслар етишмовчилигини пулни ишга солиш орқали ҳал этиш мумкин, яъни пул универсал ресурс бўлиб майдонга чиқади: 2) фойда ва пул маблағлари битта нарса эмас, фойда олиб ишлаётган корхона ҳам пул маблағларига эга бўлмаса ёки пул етишмовчилиги мавжуд бўлса жиддий қийинчиликларга дуч келади. Хўжалик ҳаётида эҳтиёжларни фойда эмас, балки пул маблағлари қондиради; 3) корхона фаолияти самарадорлигини режалаштириш, назорат қилиш ва баҳолаш учун пул киримлари ва чиқимларининг асосий ҳажмларини фаолиятнинг қайси йўналашлари ҳосил қилаётганлигини билиш лозим. Корхонада фойда билан пул оқимлари ҳаракатининг ўзаро мувофиқ келмаслиги молиявий ҳисоботларни тайёрлашда қўлланиладиган усулларнинг хусусиятлардан ҳам келиб чиқади. Фойдани аниқлашда ҳали тўлаб берилмаган, лекин харидорларга етказиб берилган маҳсулот қиймати даромад деб тан олинади. Натижада фойда ҳосил бўлади, лекин унга мувофиқ келадиган пул тушуми ҳам мавжуд бўлмайди. Албатта корхонада пул маблағлари етишмовчилиги уларнинг ноўрин сарфланиши ёки мажбуриятлар муддатлари ва ҳажмларини пул тушумлари муддатлари ва ҳажмларига мувофиқ келмаслиги туфайли ҳам содир бўлиши мумкин барча ҳолларда корхоналардаги пул оқимлари тўғрисида тасаввурга эга эга бўлиш, бу оқимларни башоратлаш ва режалаштириш муҳим аҳамият касб этади. Бу вазифалар бажарилишининг ахборот базасини таъминлаш мақсадида корхоналар молиявий ҳисоботлари таркибида пул оқимлари тўғрисидаги ҳисобот бўлиши лозимлиги қонунчиликда белгилаб қўйилган Ўзбекистон

Республикасида унинг мазмуни ва таркибий тузилиши 9-сонли Бухгалтерия ҳисоби миллий стандартида кўрсатиб берилган. Пул оқимлари ҳаракати тўғрисидаги ҳисобот корхонанинг операцион, инвестиция ва молиявий фаолияти натижасида олинган ва сарфланган ўз пул маблағларини кўрсатиш орқали ҳисобот даври ичида пул маблағларининг ўзгаришини тушунтиради. Пул оқимлари тўғрисидаги маълумотларни ҳисоботда акс эттириш қуйидагиларни аниқлашга ёрдам беради: корхонанинг пул маблағларини ва уларнинг эквивалентларини ишлаб топиш қобилияти ва тегишли йўналишларда пул оқимларини ишлатишга эҳтиёжи; - корхонанинг соф активларидаги ўзгаришлар, унинг молиявий имкониятлари (унинг ликвидлигини ва тўлов қобилияти билан бирга) ва унинг ўзгариб турган шароит ва имкониятларга мослашиш учун ўз вақтида пул миқдорига ва пул оқимларига таъсир эгиш қобилияти; - ҳар хил корхоналарнинг операцион фаолиятларини таққослаш. Пул оқимлари тўғрисидаги ҳисоботда қуйидаги фаолдият турлари ёритилади: Операцион фаолият - юридик шахснинг даромад олиш юзасидан асосий фаолияги ва инвестиция ва молиявий фаолиягга мансуб бўлмаган бошқа фаолиятидир. Операцион фаолиятидан пул оқимларининг ҳажми ташкилотнинг ссудаларни тўлаш учун етарли пул маблағларини жамлаш, ишлаб чиқариш даражасини сақлаш, дивидендларни тўлаш ва ташқи молиялашгириш манбаларини жалб қилмай янги капитал қўйилмаларни амалга ошириш ишларини қила олишининг асосий кўрсаткичи ҳисобланади. Инвестиция фяолияти - бу пул эквивалентларига кирмайдиган узоқ муддатли активларни ва бошқа инвестиция ларини сотиб олиш ва сотиш, тўланадиган кредитларнинг берилиши ва олиниши. Молиявий фаолият - бу фаолият натижасида корхонанинг ўз капиталининг ва қарзларининг ҳажмида ва тузилишида ўзгаришлар содир бўлади.

Инвестиция ва молиявий фаолият билан боғлиқ пулсиз муомалалар. Фақат асосий воситаларга, узоқ муддатли кредитларга ёки акциядорлик капиталига тегишли бўлган инвестиция ва молиявий характердаги пулсиз муомалаларга узоқ муддатли кредитлар ҳисобига асосий воситаларни сотиб олиш, оддий акцияларни облигацияларга конвертациялаш ва бошқалар киради. Улар пул ҳаракати тўғрисидаги ҳисоботда акс эттирилмаслиги ҳам мумкин эди, чунки компапиянинг пул маблағари ҳаракатига жорий даврда ўз таъсирини кўрсатмайди. Аммо, пул оқимлари тўғрисидаги ҳисоботнинг мақсадларидан бири - инвестиция ва молиявий фаолиятни акс эттириш бўлганлиги учун ва шу каби муомалалар компаниянинг пул маблағларининг ҳолатига келгусида таъсир кўрсатгани учун, бу муомалалар пул маблағларининг ҳаракати тўғрисидаги ҳисоботда акс эттирилиши керак. Бунииг учун ҳисоботдаа «Инвестиция ва молиявий тавсифдаги пулсиз муомалаларнинг рўйхати» деб номланган махсус бўлими мавжуд. Операцион фаолият жараёнида содир бўлган пул маблағларининг ҳаракатлари ўз таркибига қўйидагиларни олади:

Пул оқимлари тўғрисидаги ҳисобот пул маблағлари ҳаракатланишига даҳлдор бўлган операцияларни ажратиб кўрсатиши лозим. Буни амалга ошириш учун пул маблағлари кирими ва чиқимини ҳисоблаб чиқаришнинг тўғри ва эгри усули қўлланиши мумкин. Тўғри усул асосий кирим ва тўловларни ёритилишида пул маблағлари ҳаракатининг ҳар бир моддаси акс эттирилишини кўзда тутади. Шунинг учун у келгусидаги пул оқимларини аниқлашда керак бўлиши мумкин бўлган ахборот сифатида ҳам қаралиши мумкин. Тўғри усул қўлланишида маьлумотлар қуйидагилардан олиниши мумкин: 1. Ҳисоб регистрларидан. 2. Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботнинг сотишдан олинган даромадни, сотишнинг таннархи ва бошқа моддаларидан тегишли тузатишлар орқали. 3. Ҳисобот даври давомида ТМЗдаги, дебиторлик ва кредиторлик қарзлардаги ўзгаришлар. 4. Пулсиз моддалар.

5. Натижалари пул маблағларининг ҳаракатига таъсири кўпроқ инвестиция ва молиявий фаолиятга тегишли бўлган бошқа моддалар (берилган ёки олинган кредитлар бўйича фоизлар ва бошқалар). Пул оқимларини прогнозлаш Пул оқимларини прогнозлаш моҳиятига кўра корхона учун келгуси даврда кутиладиган пул маблағлари тушумлари манбаларини ва турли йўналишлар бўйича пул маблағлари чиқимларини миқдоран аниқлашдан иборат. Пул маблағлари ҳаракатини прогнозлашда айнан қандай кўрсаткичларнинг танлаб олиниши корхона фаолияти хусусиятларига боғлиқ. Унга йириклашган (агрегат) кўрсаткичлар бир қаторда батафсилроқлари ҳам қўлланиши мумкин. Кўпчилик ҳоларда кўрсаткичларни катта аниқлик билан прогнозлаш қийин. Шунинг учун одатда пул маблағлари оқимини прогнозлашда режалаштирилаётган давр учун бу оқимнинг асосий элементлари ҳисоблаб чиқилади, яъни сотиш ҳажми, нақд ҳисоб-китобга сотиш, дебитор қарзлар, кредитор қарзлар ва бошқалар назарда тутилади. Прогноз бирон-бир даврга, уни кичик даврларга бўлган ҳолда амалга оширилади. Йиллик прогноз чораклар ёки ойларга ажратилган ҳолда, чораклик прогноз ойларга ажратилган ҳолда тузилади. Бунда қуйидагилар бажарилади: 1.Кичик даврлар бўйича пул тушумларни прогнозлаш. 2. Кичик даврлар бўйича пул маблағларининг чиқиб кетишини прогнозлаш. 3. Кичик даврлар учун пул маблағларининг соф оқимини аниқлаш. 4. Кичик даврлар бўйича қисқа муддатли молиялашга жами эҳтиёжни аниқлаш. Биринчи босқичда олиниши кутиладиган пул тушумларининг ҳажми ҳисоблаб чиқилади. БҲМС (Буҳгалтерия ҳисобининг миллий стандартлари) қоидаларга биноан ҳисоб регистрларида маҳсулот сотишдан даромад товарлар ҳаридорларга жўнатилган пайтда ҳисобга олинади. Ўз навбатида товарлар нақд ҳисоб- китобларга ва кредитга сотилиши мумкин. Корхоналарнинг кўпчилигида сотилган товарлар қиймати тўлаб берилиши учун муайян вақт ўтади. Шунинг

учун сотилган маҳсулот учун пул тушумининг қанчаси режалаштирилаётган даврда ва қанчаси ундан кейин келиб тушишини аниқлаш лозим. Режалаштирилаётган даврда кутилаётган пул тушумлари оқимини аниқроқ прогнозлаш учун дебитор қарзларни уларнинг сўндирилиши муддатлари бўйича гуруҳлаш талаб этилади. Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида етказиб берилаётган товарлар учун дебитор қарзлар тўланиши муддати 90 кунгача деб белгиланган. Шунга мувофиқ ҳолда хўжалик амалиётида дебитор қарзлари сўндирилиши муддати 30 кунгача, 60 кунгача, 90 кунгача ва ҳ.к. гуруҳларга ажратган ҳолда таҳлил этилади. Таҳлилни ойма- ой амалга ошириш ва ҳар бир ойга келиб тушадиган дебитор қарзларни аниқлаб олиш мақбул деб қаралади. Пул маблағлари келиб тушишининг маҳсулот сотишдан бошқа манбалари мавжуд бўлса улар ҳам ҳар бир даврда эътиборга олиниши лозим. Иккинчи босқичда пул маблағларининг чиқиб кетиши ҳажмлари ҳисоблаб чиқилади. Корхона жорий ҳўжалик фаолиятида пул маблағлари чиқиб кетишининг уч асосий йўналишлари мавжуд: давлат бюджетига тўловлар, иш ҳақи бўйича ходимларга тўловлар ва етказиб берувчиларга тўловлар. Давлат бюджетига солиқлар бўйича тўловларнинг катта қисмини жорий давр тугамасданоқ тўлашга тўғри келади. Иш ҳақи бўйича тўловлар эса давр тугаши биланоқ амалга оширилиши лозим. Солиқлар ва иш ҳақи бўйича тўловларнинг кечикиб бажарилиши бажарилиши корхонага нисбатан давлат органлари томонидан маъмурий ва молиявий характердаги жиддий чоралар кўрилишига олиб келиши мумкин. Етказиб берувчиларга кредитор қарзлар эса корхона томонидан бир мунча "чўзиброқ" бажарилиши мумкин. Бу ҳолда кредитор қарзлар корхонани қисқа муддатли молиялашнинг манбаига айланади. Таъкидлаш лизимки, ривожланган бозор иқтисодиёти мамлакатларида товарлар асосан кредитга сотилсада, дебитор қарзлар тезроқ тўланишини рағбатлантирувчи чегирмалар кенг қўлланилади. Бу ҳолда кредитор қарзларни кечиктириб тўлаш иқтисодий жиҳатдан фойдали бўлмай қолади. Пул маблағларининг чиқиб кетиши фоизлар ва дивидендлар тўланиши, узоқ муддатли ва қисқа муддатли ижара учун тўловлар, капитал қўйилмаларни амалга ошириш ва бошқалар билан ҳам боғлиқ бўлади.

Учинчи босқичда аввалги икки босқичнинг натижалари бир- бирига таққослаган ҳолда умумлаштирилади ва соф пул оқими ҳисоблаб чиқилади. Тўртинчи босқичда қисқа муддатли молиялашга бўлган жами эҳтиёж аниқланади. Унда ҳар бир кичик давр учун пул маблағларининг жорий етишмовчилигини қоплаш учун зарур қўшимча маблағларни қайси манбалардан қўлга киритилиши режалаштириб олинади (масалан, қисқа муддатли банк кредитлари). Шу билан зарур пул маблағлари миқдорини белгилаб олишда корхонанинг банкдаги ҳисоб рақамида пул маблағларининг муайян минимум миқдори мавжуд бўлиши лозимлигини эътиборга олиш лозим. Бу минимум олдиндан режалаштирилмаган, лекин корхона учун жуда зарур эҳтиёжларни қондиришга ёки ўта фойдали қўйилмалар имконияти тўсатдан пайдо бўлганда ундан фойдалана олишни таъминлашга қаратилган. Пул маблағларининг оптимал даражасини аниқлаш Банкдаги ва кассадаги жами пул маблағлари оптимал қолдиғи миқдорини аниқлаш молиявий бошқаришнинг муҳим вазифаларидан биридир. Албатта, корхонанинг вақтинча бўш пул маблағлари қисқа муддатли молиявий активларга йўналтирилиши мумкин. Лекин мутлақ ликвидлиги даражаси бўйича пул маблағлари бошқа барча айланма активлардан устун туради. Ҳар қандай айланма активни пулга айлантириш эса муайян вақтни ва пулга айлантириш бўйича харажатларни талаб этади. Етказиб берувчиларнинг ҳисобларини ўз вақтида тўлаб бериш учун корхона мутлақ ликвидликнинг муайян даражасига эга бўлиши лозим. Мутлақ ликвидликни таъминлаш муайян харажатларни тақозо этади. Бу харажатларни аниқ ҳисоблаб чиқиш қийин. Шунинг учун мутлақ ликвидликни таъминлаш харажати сифатида пул маблағлари ўртача қолидғи суммасини давлат қимматли қоғозларига (давлат облигацияларга) инвестициялашдан олиниши мумкин бўлган даромад миқдори қабул қилинади (муқобил харажатлар назариясига асосан). Бунинг сабаби давлат қимматли қоғозлари энг кам хатарга эга эканлигидир. Молиявий мазмунига кўра, ҳисобдаги пул маблағлари ўртача қолдиғи корхона ишлатмай сақлаётган маблағларни ифодалайди ва корхона бу

маблағлардан даромад олмаяпти. Корхонанинг банкдаги ва кассадаги пул маблағлари захираси ортиши билан ликвидликни таъминлаш харажатлари ҳам ортади. Агар пул маблағларининг корхона активларидаги улуши кам бўлса, қўшимча пул маблағлари сақланиши фойдали, лекин пул маблағлари қолдиғи кўп бўлса ҳам уни оширилса, бу корхонани олиниши мумкин бўлган даромадлардан маҳрум этади. Бозор иқтисодиёти шароитида корхона пул маблағлари бўйича оқилона сиёсат олиб борилиши лозим. Бир томондан, ҳўжалик молия фаолияти эҳтиёжлари ўз вақтида қондириб борилиши учун бўш пул маблағларининг муайян даражаси таъминлаб турилиши талаб этилади. Иккинчи томондан, бу маблағлар ликвид қимматли қоғозларга жойлаштирилган сумма билан тўлдирилади. Зарурат туғилганда қимматли қоғозлар зудлик билан пулга айлантирилади. Пул маблағлари қолдғининг белгилаб олинган даражадан ортиқчаси вужудга келса, у ликвид қимматли қоғозларга йўналтирилади. Шундай қилиб умумий мазмунга кўра пул маблағларига нисбатан ҳам ишлаб чиқариш захираларини бошқариш назарияси қоидаларини қўллаш мумкин. Пул маблағларини бошқаришда қуйидаги масалаларнинг ечимини топиш лозим бўлади: а) пул маблағлари ва пул эквивалентларининг умумий ҳажми; б) пул маблағлари ва пул эквивалентларининг қанчасини банкдаги ҳисобларда, қанчасини тез сотиладиган қимматли қоғозлар кўринишида сақлаш керак; в) пул маблағлари ва тез сотиладиган активларнинг қанча миқдорини ва қайси пайтларда бир-бирига айлантириш зарур. Россиялик иқтисодчи В.В.Ковалёвнинг "Введение в финансовый менежмент" асарида (Москва, "Финансови статистика", 2000, 544-550-бетлар) /арб ҳўжалик амалиётида пул маблағлари мақбул қолдиғини аниқлаш учун қўлланиладиган моделлар тавсифлаб берилган. В.Баумоль модели (1952 й). Корхона пул маблағларининг максимал даражасига эга бўлган ҳолда иш бошлайди ва уларни давр мобайнида мунтазам

равишда сарфлаб борилади деб олинади. Товарлар ва хизматларни сотишдан тушган барча пул маблағлари қисқа муддатли қимматли қоғозларга йўналтирилади. Пул маблағлари камайиб, корхона учун хавфсиз деб ҳисобланадиган минимал даражага тушганда, қимматли қоғозларни сотиб, пул маблағлари ҳажмини дастлабки миқдорга етказилади. Пул маблағлари ҳажмини тўлдириш суммаси ( Q ) қуйидаги формула ёрдамида ҳисоблаб чиқилади: бу ерда V -даврда (йил, чорак, ой) пул маблағларига эҳтиёжнинг прогнозланаётган ҳажми, c- пул маблағларини қимматли қоғозларга айлантиришнинг бир марталик харажатлари, r -қисқа муддатли молиявий қўйилмалар (масалан, давлат қимматли қоғозлари) бўйича олиниши мумкин бўлган фоиз даромади даражаси. Мазкур формулада пул маблағлари захираси ўртача суммаси Q ғ2 га тенг бўлади. қимматли қоғозларини пулга айлантириш бўйича битишувлари сони K эса пул маблағларига жами эҳтиёжнинг пул маблағлари ўртача захирасига нисбати каби аниқланади: Бундай сиёсатни амалга ошириш харажатлари қуйидагича аниқланади: 2 Формуладаги биринчи қўшилувчи (C.K) тўғри харажатларни, иккинчи қўшилувчи ( Г * Я ) эса пул маблағларини қимматли қоғозларга инвестицияламасдан ҳаракатсиз сақлаш туфайли бой берилган нафни ифодалайди.

Молиявий бошқарувчи мазкур модель бўйича иш олиб борадиган бўлса, пул маблағларининг мақсадли қолдиғини бошқариш бўйича тавсиялар қуйидаги кўринишда бўлади: а) агар пул маблағлари ва ликвидли қимматли қоғозларни бир- бирига айлантиришнинг бир марталик харажатлари юқори бўлса, мақсадли қолдиқ нисбатан юқори бўлиши тавсия этилади; б) агар пул маблағларини сақлаб туриш харажатлари (хатарсиз молиявий активлар бўйича олинмай қолаётган фоиз даромади) юқори бўлса, мақсадли қолдиқнинг нисбатан паст даражасини сақлаш маъқулроқ. М.Миллер ва Д.Орр модели (1966 й). Моделни тузишда Бернулли жараёнидан фойдаланилган, яъни даврдан даврга пул маблағлари келиб тушиши ва чиқиб кетиши бир-бирига боғлиқ бўлмаган тасодифий воқеалар деб қаралган. Моделга кўра корхонанинг пул маблағлари юқори даражага етгунга қадар тартибсиз ўзгариб боради. Пул маблағлари захираси миқдори бу даражага етиши билан корхона уни белгилаб олинган нормал даражага (қайтиш нуқтаси) қайтариш учун ликвид қимматли қоғозларни сотиб ола бошлайди. Пул маблағлари захиралари уларнинг қисқариши йўналишида ўзгарадиган бўлса, захираларнингн белгилаб олинган минимал даражасига қадар бунга йўл қўйилади. Заҳиралар минимал даражасига етиб борганда жамғарилган қиммтли қоғозлар пул маблағларининг нормал захирасига эришиш мақсадида сотиб юборилади. Мазкур ёндашувда молиявий бошқарувчи пул маблағлари захираларининг энг юқори, нормал ва минимал даражаларини корхона фаолияти хусусиятларидан ва корхона фаолияти эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда аниқлаши лозим бўлади. Энг юқори ва қуйи чегаралар ўртасидаги тафовутни (вариация кенглиги) белгилаб олишда қуйидаги қоидага риоя қилиниши лозим: пул оқимларининг кунлик ўзгаришлари ёки қимматли қоғозларни сотиб олиш ва сотиш билан боғлиқ доимий харажатлар юқори бўлса, вариация кенглигини ошириш керак ва аксинча. қимматли қоғозлар бўйича фоиз ставкаси ошганда вариация кенглигини қисқартириш тавсия қилинади.

Модель асосида бошқарув ечимларини ишлаб чиқиш қуйидаги босқичларни ўз ичига олади: 1. Корхонанинг банкдаги ҳисобида доимий равишда сақлаб турилиши мақсадга мувофиқ бўлган пул маблағларининг минимал миқдори (С 2 ) белгиланади (корхонанинг ҳисобларини тўлаб бериш, банкнинг ва кредиторларнинг талабларини қондириш ва бошқа эҳтиёжлардан келиб чиқиб, эксперт йўли билан аниқланади). 2. Статистик маълумотлар бўйича корхона ҳисобига ҳар куни келиб тушаётган маблағлар вариацияси аниқланади ( Var ). 3. Маблағларни банкдаги ҳисобларда сақлаш харажатлари ( Zs ) (қисқа муддатли қимматли қоғозлардан даромаднинг кунлик ставкаси суммасига тенг деб олинади) ва пул маблағлари билан қимматли қоғозларни бир-бирига айлантириш харажатлари ( Zr ) (бу миқдорни доимий деб олинади) аниқланади. 4. Қуйидаги формула асосида банкдаги ҳисобда пул маблағлари қолдиғи вариация кенглиги ( R ) ҳисоблаб чиқилади: 5. Банкдаги ҳисобдаги пул маблағларининг юқори чегараси аниқланади (С). Бу чегарадан пул маблағлари ортиб кетганда, уларнинг бир қисмини қисқа муддатли қимматли қоғозларга айлантириш зарур: 6. Қайтиш нуқтаси (С г ) аниқланади. Бу ҳисобдаги пул маблағлари қолдиғи (С/, С) интервал чегараларидан ташқарига чиққанда қайтиш лозим бўлган ҳисобдаги пул маблағлари миқдори:

Адабиётлар : 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

Похожие

Пул оқимларини бошқариш

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг пул оқимларини бошқариш

Корхонада нарх шаклланиш жараёнини бошқариш

Корхонада пул тушуми, уни режалаштириш ва тақсимлаш

Пул тизими ва пул муомаласи