Молиянинг моҳияти ва вазифалари - Экономика - Рефераты

Молиянинг моҳияти ва вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

113 KB

Молиянинг моҳияти ва вазифалари Режа. 1. Молиянинг моҳияти ва вазифалари. 2. Молия тизими . 3. Ўзбекистонда бюджет ва солиқ тизимини такомиллаштириш масалала-ри.

Таянч тушунчилари: молия, молиянинг вазифалари, молия тизими, солиқ, бюджет, солиқ тизими, Ўзбекистонда солиқ тизими ва уни такомиллаштириш. Молиявий муносабатлар кўп қиррали бўлиб, иқтисодий муносабатларнинг муҳим соҳасини ташкил қилади. Молия иқтисодий категория сифатида пул маблағларидан фойдаланиш ва унинг ҳаракатини тартибга солиш билан боғлиқ бўлган муносабатлар тизими бўлиб, унинг воситасида турли даражада пул маблағлари фондлари вужудга келтирилади ва улар такрор ишлаб чиқариш эҳтиёжлари ва бошқа ижтимоий эҳтиёжларни қондириш мақсадида тақсимланади. Молия иқтисод доирасида қуйидаги вазифаларни бажаради. 1. Рағбатлантириш биринчидан, яратилган маҳсулот қийматини тақсимлаш, иккинчидан пул фондларини ташкил қилиш Икки ҳолда ҳам молия ишлаб чиқариш самарадорлигига, маҳсулот сифатига сезиларли т таъсир кўрсатади. 2. Тақсимлаш. Бу турли солиқлар ундириб олиш ва маблағ билан таъминлаш тизими орқали амалга оширилади. 3. Ижтимоий ҳимоя. 4. Хўжалик юритувчи субъектларнинг иқтисодий аҳволини ўрганиш. 5. Аудитерлик. Ижтимоий ҳимоя бунда молия тизими ўз қўлида тўпланган миллий даромаднинг ката қисмини аҳолининг ижтимоий, маданий эҳтиёжлари-га (уй – жой қурилиши, тиббиёт хизмати, маориф, нафақа, стипендия ва шу кабилар тўплашга), даромад даражасини ушлаб туришга, миллий мудофаага, атроф – муҳитни муҳофаза қилиш ва шу кабиларга сарфлайди.

Молия жамиятдаги пул ресурсларини жамғариш ишлатиш ва тақсим-лаш соҳасидаги иқтисодий муносабатларни билдиради. Ҳар бир хўжалик юритувчи субъект ва аҳоли қулида қўлида маълум муддат ишлатилмай турадиган молиявий ресурслар мавжуд. Молиявий ресурслар корхоналарнинг ва аҳолининг даромадлари-ни бир қисмини бюджетга тўплаш йўли билан ҳосил қилинади. Молиявий муносабатларнинг объекти бу ресусрларидир. Молиявий муносабатларнинг субъектларига 1 корхона 2 ташкилот ва муассаса 3 аҳоли 4 давлат киради. Молиявий муносабатлар ва уларга хизмат қилувчи махсус муассасалар жамиятнинг молия тизимини ташкил қилади. Молия тизими корхона-лар ва умумдавлат молиясини ўз ичига олади. Молия тизимининг асосий бўлими давлат бюджетидир. Бюджетнинг қуйидаги турлари мавжуд. 1 Марказий бюджет бу республика. 2 Вилоят бюджети. 3 Маҳаллий бюджетлар – шаҳарлар ва туманлар. Молия тизимининг муҳим унсурлари турли фондлардан иборат. 1 Суғурта фонди. 2 Турли хил хайрия фондлари. Булар «Маҳалла» «Наврўз» «Орол» «Улуғбек» фондларидир. 3 Бозор иқтисодиётига ўтиб бориш жамият молия тизимида турли хил суғурта (ижтимоий суғурта, тиббий суғурта) фондлари ва бюджетдан ташқари молия фондлари (пенсия фонди, аҳолини иш билан таъминлаш фонди, табиатни муҳлфаза қилиш фонди, тарихий ёдгорликларни сақалаш фонди, тадбиркорларга кўмак бериш фонди ва бошқалар) нинг аҳамияти ортиб боради.

Давлат бюджетининг даромадлари ва харажатлари мувозанатда бўлишини тақозо қилади. Лекин кўпчилик ҳолларда давлат бюджети харажатларининг даромадлардан ортиқчалиги кузатилади, бунинг оқибатида бюджет тақчиллиги тез суръатлар билан ўсади. Бюджет тақчиллигини молиялаштириш бу давлат кредити ўлиб чиқади. Давлат кредити бу давлат қарз олувчи ёки кредитор сифатида барча молиявий иқтисодий муносабатлар йиғиндисидир. Молиявий ресурсларни давлат қарз олишнинг асосий шакли – давлат зоёмларидир. Уларни жойлаштириш жараёнида давлат аҳоли, банклар, савдо ва саноат компанияларнинг вақтинча бўш турган маблағларини жалб қилади. Давлат қарзларини тўхтовсиз кўпайиб бориши, миллий даромадни фоиз тўловлари шаклида қайта тақсимлашга олиб келади. Катта бюджет тақчиллиги ва давлат мажбуриятлари бўйича фоиз тўловлари ўсиш, давлат қарзларини тўлаш вақтини имкон даражада чўзишга ҳаракат қилади. Жумладан давлат ўзининг қисқа муддатли мажбуриятларини, ўрта ва узоқ муддатли зоёмларга алмаштиради. Бу юқори фоиз бўйича янги, узоқ муддатли зоёмлар чиқариш ҳисобига ҳам сотиб олиш мумкин. Бу турдаги вақтинча давлатнинг молиявий аҳволини енгиллаштириш мумкин. Солиқ иқтисодий категория сифатида соф даромаднинг бир қисмини бюджетга жалб қилиш шакли бўлиб, молиявий муносабат- ларнинг таркибий қисмини ташкил қилади. Солиқ – бюджетга мажбурий тўловлар шакли. Солиқ ёрдамида миллий даромаднинг тегишли қисми тақсимланади ва қайта тақсимланади. Миллий иқтисоддиётда солиқлар қуйидаги уч муҳим вазифани бажаради. — давлат харажатларини молиялаштириш — ижтимоий тангликни юмшатиш

— иқтисодиётни тартибга солиш Солиқ хажмини ўсиб боришига қуйидаги омиллар таъсир қилади. 1. Аҳоли сонининг ўсиши. 2. Ижтимоий соҳа хизматлари сифатида талабнинг ортиши ва урбани- зация. 3. Атроф – муҳитнинг ифлосланиши. Атроф – муҳитнинг муаммосини ҳал қилиш ва уни муҳофаза қилиш кўпроқ давлат зиммасига туша-ди. 4. Даромадлар тенгсизлигини қисқартириш дастурларини амалга ошириш. Буларга ижтимоий суғуртани ривожлантириш, ишсизлик бўйича нафақалар, ижтимоий таъминот, медицина хизмати ва озиқ овқат маҳсулотларига дотациялар, давлат уй – жой қурилиши киради. 5 Миллий мудофаа, давлат хавсизлигини таъминлаш. Ҳозирги даврда давлатнинг солиқ сиёсатини Ўзбекистон Республикаси Давлат Солиқ Қўмитаси ва унинг жойлардаги (вилоят, шаҳар, туман) муассасалари амалга оширади. Республика худудида амал қилувчи солиқлар, унинг тўловлари, солиқ тўлаш тартиби, солиқ тўлаш бўйича имтиёзлар, солиқ тўлаш билан боғлиқ барча ишлар Ўзбекистон Республикасининг солиқ тўғрисидаги қонунлари билан аниқланади. Солиқлар амал қилиш доираси (марказий ва маҳаллий солиқлар) маҳсулот таннархи қўшилиш усули (тўғри ва эгри солиқлар) ва иқтисодий мазмунига қараб ҳам туркумланади. Бозор иқтисодиётига ўтиш жараёнида умумиқтисодий барқарорликка эришиш, молиявий барқарорликни таъминлаш, шу жумладан давлат бюджети барқарорлигини мумкин бўлган даражада ушлаб туриш вазифасини ҳам ўз ичига олади. Хозирги даврда молия сиёсатини асосий вазифаси бюджет тақчиллигини чеклаш ҳисобига иқтисодиётни барқарорлаштириш. Республикада ялпи ички маҳсулот чиқаришнинг олдинги йилларга нисбатан пасайиши 1992 йил 11,1 фоиз, 1993 йил 2,4 фоиз, 1994 йил 3,5 фоиз, 1995 йил 4,0 фоизни ташкил

қилди ва 1996 йил 1,6 фоиз, 1998 йил 4, 4 фоиз, 2002 йил 4,6 фоизга эришилди. Солиқларнинг биринчи вазифаси давлат бюджетининг энг муҳим умумдавлат, халқ хўжалик вазифала-рини ҳарл этиш, уни таъминлашга қаратилган. Унинг икки вазифаси, Л М Мнинг бир қисмини қайта тақсим-лаш, аҳолини ижтимоий ҳимоялашдан иборатдир. Соликларнинг учинчи вазифаси ишлаб чиқаришни ривожлантиришга, моддий ҳам олий ва меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланишга қаратилган. Солиқ тизимини ислоҳ қилишга асос қилиб олинган асосий тамойил – корхоналар зиммасидаги солиқ юкини камайтиришдир. Бу уларнинг ўз маблағларини ишлаб чиқаришини рифожлантиришни ва техника билан қуроллантириш, ишлаб чиқаришни юксалишга олиб келади. Республикада солиқ тизимини ислоҳ қилишда унинг таркибини тубдан ўзгариши, ресурслар, мол – мулк солиғининг ролини ошириш, жисмоний шахслардан солиқ ундиришни прогрессив тизимини жорий этиш вазифаси қўйилади. Табиий ресурсларни қайта тиклаш имконини яратиш ва улардан эҳтиёткорона фойдаланиш мақсадини амалга ошириш учун ер, ер ости бойликлари, сув ва қайта тикланмайдиган бошқа ресурсларга тўлов ўрнатиш солиқ сиёсатининг навбатдаги йўналишидир. Республика аҳамиятига эга бўлган солиқлар билан маҳаллий солиқ ўртасида аниқ чегарани белгилаш солиқ тизимини такоиллаштиришнинг энг муҳим йўналишидир. Бунда давлат бюджети даромадининг катта қисмини жойларга бериш, маҳаллий бюджетларни мустаҳкамлашга асосий эътибор қаратилади. Давлат бюджети муносиблигини кучайтириш мақсадида тўлов яъни солиқ тизимини такомиллаштириш бир қаторда, корхоналарнинг молия интизомини мустаҳкамлаш, тўлов мажбурятларини бир меъёрга

келтириш, қарзларнинг салбий оқибатини тугатиш муҳим аҳамиятга эга бўлади. А д а б и ё т л а р. 1. И. А. Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислохотларини чуқурлашти-риш йўлида. Т., «Ўзбекистон», 1995. 2. Макконелл К., Брю. С. «Экономикс», 8 боб. 3. Ўлмасов А., Иқтисодиёт назарияси. Мавзу: Давлат бюджети, бюджет тақчиллиги. Режа: 1. Давлат бюджетининг моҳияти. 2. Давлат Бюджетининг даромадлар қисми ва унинг таркиби. 3. Давлат бюджетининг ҳаражатлар қисми ва унинг таркиби. 4. Бюджет тақчиллиги ва уни бартараф этишнинг асосий усуллари. А д а б и ё т л а р. 1. И. Каримов. «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида.» Тошкент. «Ўзбекистон» нашриёти 1995 йил. 2. А. Ўлмасов, М. Шарифҳўжаев. «Иқтисодиёт назарияси.» 1995. «Мэҳнат» нашриёти. 3. Шодлмонов, Жўраев «Иқтисодиёт назарияси.» Тошкент. 2000 йил. 4. Ўзбекистон республикаси Олий мажлисининг 11- сессияси материаллари.

1. Давлат пул маблағларининг асосий марказлашган фонди бўлиши давлат бюджети молия тизимининг асосий бўғини бўлиб хизмат қилади. Давлат бюджети – бу давлат ҳаражатлари ва уларнимолиявий қоплаш манбаларининг йиллик режасидир. Давлат даромадлари ва ҳаражатларининг асосий қисми давлат бюджети орқали ўтади. Унинг асосий вазифаси молиявий воситаларёрдамида иқтисодиётни самарали ривожлантириш ва умумдавлат миқёсидаги ижтимоий вазифаларни ҳал қилиш учун шароит яратишдир. Умумдавлат бюджети билан бирга ҳокимият қуйи органларининг (вилоят, туман ва шаҳар) бюджети ҳам мавжуд бўлади. Бу мавжуд молиявий ресурсларини анча тўлароқ жалб қилиш ва улардан самарали фойдаланиш имконини беради. Ҳокимият қуйи органлар бюджетининг даромадлари ўз ҳудудида- гикорхоналар дароматидан, аҳолидан олинадиган солиқлар, мулк солиқлари ва шу кабилар орқали шаклланади. Уларнинг даромади қисман давлат бюджетидан бериладиган субсидиялар ҳисобига ҳам тўлдирилади. Ҳокимият қуйи органлари маблағлари тегишли ҳудудда таълим, соғлиқни сақлаш, ва шу кабиларга сарфланади. 2 ва 3) Давлат даромадлари – бу миллий даромадни ва бойликни тақсимлаш жараёнида унинг давлатга теккан қисмидир. Давлат даромадлари ички ва ташқи манбалардан тушади. Асосий манбалар, бу ички манбалар ҳисобланиб, улар қуйиагилардан иборат: 1. солиқлар 2. заёмлар 3. эмиссия Давлат ҳаражатлари – давлат фаолияти билан боғлиқ эҳтиёжларни қондириш учун сарфланадиган молия ресурсларидир.

Бундай ҳаражатлар таркибига давлатнинг инвестиция учун ажратилган ижтимоий вазифаларни бажаришга қаратилган, давлатни бошқариш, мудофаа учун кетадиган ва бошқа ҳаракатлар киради. Молия муносабатлари пул маблағлари билан боғлиқ муносабатлар ҳисобланади. Иқтисодиётда ҳар бир давлатда пул икки шаклда мавжуд бўлади : 1. нақд пуллар (металл ва қоғоз). 2. нақд бўлмаган пуллар. Бу одамларнинг банклардаги жамғармалари, фирмаларнинг ҳисоб рақамидаги пуллари, тўлов қоғозлари ва ҳоказолар. Нақд ва нақд бўлмаган пуллар биргаликда иқтисодиётда пул массасини ташкил этади. Пул ўз шаклини ўзгартириб туриши мумкин. Мисол. Биз магазинда харид қилинган товарга нақд пул тўлаймиз. Нақд пулни магазин банка беради ва бу пул магазиннинг ҳисоб рақамига ёзилади, яъни нақд пул нақд бўлмаган пулга айланади. Ундан кейин магазин улгуржи савдо ташкилотига буюртма беради, яъни товарлар партиясига нақд пулсиз савдо қилади, пулни ўз ҳисоб рақамидан улгуржи савдо ташкилот рақамига ўтказади. Давлат иқтисодий барқарорликни сақлаб туриш учун пул массасини ва пул сарф қилинишини назорат қилиши керак. Унинг учун давлат ўзининг пул-кредит (монетар) ва бюджет (фискал) сиёсатини юргизади. 4. Давлат бюджетининг даромадлари ва ҳаражатлари мувозанатда бўлишини тақозо қилади. Лекин кўпчилик ҳолларда давлат бюджети ҳаражатларининг даромадлардан ортиқчалиги кузатилади, бунинг оқибатида бюджет тақчиллиги тез суръатлар билан ўсади. Бу ҳолнинг сабаблари кўп бўлиб, уларнинг ичида, давлатнинг жамият ҳаётининг барча соҳаларидаги ролининг узлуксиз ўсиб бориши, унинг иқтисодий ва ижтимоий вазифаларининг кенгайиши алоҳида ўрин тутади. Бюджет тақчиллигининг ўсиши мутлақ миқдорда ва унинг ялпи миллий маҳсулот (ЯММ)га нисбатида

аниқ намоён бўлади. 1999 йилда республикамиз давлат бюджетининг тақчиллиги ЯММга нисбатан (1,8) фақат 2 %ни ташкил қилган. Бюджет тақчиллигининг ўзгариши хўжалик конъюктураларидаги жорий тебранишлар, ишлаб чиқаришдаги даврий инқироз ва юксалишларни ҳам акс эттиради, кризислар даврида давлат бюджетга маблағлари ҳисобидан иқтисодиётнинг маълум секторларини ушлаб туришга, умумдавлат аҳамиятига эга бўлган тармоқларда инвеститциялар ҳажмини сақлаб туришга мажбур бўлади. Бюджет тақчиллигини молиялаштириш (қоплаш)нинг муҳим шароити давлат кредити бўлиб чиқади. Давлат кредити бўлиб чиқади. Давлат кредити деганда, давлат қарз олувчи ёки кредитор сифатида чиқадиган барча молиявий иқтисодий муносабатлар йиғиндиси тушунилади. Молиявий ресурсларни давлат қарз олишнинг асосий шакли – бу давлат заёмларини чиқариш ҳисобланади. Уларни жойлаштириш жараёнида давлат аҳоли, банклар, савдо ва саноат компанияларининг вақтинча бўш турган пул маблағларини жалб қилади. Давлат ўз мажбуриятларини нафақат хусусий секторда жойлаштириши, балки уларни Марказий банкда ҳисобга олиши ҳам мумкин. Бунда банк муомалага пулнинг товар ҳажмининг кўпайиши билан боғлиқ бўлмаган қўшимча массасини чиқаради. Мазкур ҳолда, давлат бюджетининг молиялаштириш пул муомаласига тўғридан-тўғри инфляцион таъсир кўрсатади. Пул массасининг ўсиши жамият ҳақиқий бойлигининг кўпайиши билан бирга бормайди. Давлат қарзларининг тўхтовсиз кўпайиб бориши, миллий даромадни фоиз тўловлари шаклида, тобора кўпроқ қайта тақсимланишига олиб келади. Ката бюджет тақчиллиги ва давлат мажбуриятлари бўйича фоиз тўловлари ўсиш шароитида, давлат қарзларини тўлаш вақтини имкон даражада чўзишга ҳаракат қилади. Бунинг учун турли хил усуллардан фойдаланиш мумкин. Жумладан давлат ўзининг қисқа муддатли мажбуриятларини, ўрта ва узоқ муддатли заёмларга алмаштиради. У ўзининг

қисқа муддатли мажбуриятларини, анча юқори фоиз бўйича янги, узоқ муддатли мажбуриятларини, анча юқори фоиз бўйича янги, узоқ муддатли заёмлар чиқариш ҳисобига ҳам сотиб олиш мумкин. Бундай турдаги тадбирлар қисқа даврли самара бери шва вақтинча давлатнинг молиявий аҳволини енгиллатиши мумкин, чунки у одатда келгусида фоиз ставкасининг ошиши ва қарзлар умумий миқдорининг ўсиши билан боғлиқ. Хўжалик ҳаёти байналминаллашув жараёнларининг тез ўсиши, халқаро кредитнинг жадал ривожланиши натижасида давлат ўзига зарур бўлган молиявий ресурсларни жалб қилиши учун, бўш пул маблағларининг миллий чегарадан ташқаридаги манбааларидан фаол фойдаланади. Бунинг натижасида ташқи қарз вужудга келади. Шундай қилиб, давлат зарур молиявий ресурсларни ҳам ссуда капиталларининг миллий бозоридан ва ҳам ташқи бозоридан қарз олади. Халқаро кредитнинг тез ўсиши капиталнинг мамлакатлараро миграцияси, мамлакат ва регионлар иқтисодий ўзаро боғлиқлигининг чуқурлашувининг муқаррар натижаси ҳисобланади. Халқаро кредит молиявий ресурсларни ҳам хусусий секторнинг эҳтиёжларини қондириш, ҳам давлат бюджети тақчиллигини қоплаш учун жалб қилиш имкониятини сезиларли кенгайтиради. Шу билан бирга ташқи қарзларнинг ўсиши бир қатор бошқа муаммоларни келтириб чиқаради. Улардан асосий, миллий воситалар билан назорат қилиб бўлмайдиган ҳам кредитор, ҳам дебитор мамлакатлар иқтисодиётининг кучайиб борувчи боғлиқлиги ҳисобланади. Республикамиз тўғрисида гап кетганда шуни айтиш лозимки, фақат республика бюджети йўли билангина 30та турли соҳа ва йўналишлар буйлаб ижтимоий ҳимоя амалга ошириб келинган, бу эса маблағлар сочилиб кетишига олиб келган ва ёрдамга кўпроқ мухтож бўлган, Айни кам даромадли фуқароларни моддий қўллаб – қувватлаш имконини бермаган. И. Каримов «Ислоҳотларнинг ҳозирги босқичида зарур таркибий ўзгаришларни ўтказиш билан бир қаторда ишлаб чиқаришнинг орқага кетишига барҳам бериш энг асосий мақсад бўлиб қолмоқда. Давлат ҳаражатлари, уларнинг таркиби шундай ташкил этилиши керакки, улар айни

ана шу мақсадларга эришишга қаратилган бўлиши ва бу ҳол бозорга ўтиш жараёнига ҳар томонлама кўмак бериши лозим».

Похожие

Молиянинг ижтимоий иқтисодий моҳияти ва функциялари

Аудитнинг моҳияти, мақсади ва вазифалари

Савдо менежментининг моҳияти ва вазифалари.

Кредитнинг моҳияти, вазифалари ва иқтисодиётдаги роли

Пулнинг моҳияти ва зарурлиги. Пулнинг вазифалари