Кредитнинг моҳияти, вазифалари ва иқтисодиётдаги роли - Экономика - Рефераты

Кредитнинг моҳияти, вазифалари ва иқтисодиётдаги роли

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

79.5 KB

Кредитнинг моҳияти, вазифалари ва иқтисодиётдаги роли Режа: I .Кредитнинг моҳияти. 1. Кредитинг зарурияти 2. Кредитнинг таркиби. 3. Кредитни ҳаракат босқичлари. II .Кредитнинг иқтисодиётдаги роли. 1. Кредитнинг вазифалари. 2. Кредитни бошқа иқтисодий категориялари билан ўзаро боғлиқлиги. 3. Ссуда фонди ва уни мазмуни.

Таянч ибора. Кредит, кредит муносабатлари, бўш пул, ишлаб чиқариш, кредит объекти, кредит субъекти, ссуда, кредитор, банк, молия. Кредит муносабатлари бозор иқтисодиёти шароитида мухим аҳамият касб этиб, мавжуд ресурсларда самарали фойдаланиш қуроли сифатида катта рол ўйнайди. Кредит муносабатлари вужудга келиши узоқ тарихга эга бўлиб, у судхурлик капиталини вужудга келиши ва ривожланиши натижасида қарор топди. Бунда маълум шахслар уз пулларини маълум ҳақ (процент) эвазига узгаларга яъни пулга эхтиежи бор кишиларга қарзга берганлар. Ҳозирги даврда кредитнинг зарурлиги қуйидагилар билан белгиланади: 1. Такрор ____ жараёнида маҳсулотни сотиш билан ____ни амалга оширишни яъни корхоналар уз маҳсулотларини сотиб олгунга қадар яна узлуксиз ____ни амалга ошириш учун пул маблағларига эхтиеж сезадилар. 2. Кредитлаштирилган такрор ______ни амалга оширишда кушимча капитал маблағлар ҳамиша ҳам корхонада уз маблағлари хисобига копланмайди. Бунда шароитда кушимча маблағларга бўлган эхтиеж вужудга келади. 3. Корхона ва алоҳида шахсларда уз иқтисодий фаолиятлари натижасида вақтинча бўш пул маблағлари вужудга келади ва бу пул маблағларини бошқа ҳуқуқий ва жисмоний шахсларга қарзга бериш мумкин бўлади. Кредит муносабатларда мавжуд бўлишини мухим шарт-шароитларидан бири кредит берувчи ва кредит олувчиларда манфаатларини ўзаро мос келишидир. Кредит иқтисодий категория сифатида қуйидагича таърифланади: Кредит – бу қарз олувчига процент кўринишидаги ҳақ эвазига қайтариб бериш шарти билан бериладиган ссуда капиталининг ҳаракат шаклидир.

Кредитнинг мухим хусусиятларини унинг қайтариб беришини шартлилиги, мухим ҳақ эвазига ҳамда маълум муддатга берилишидир. Кредитнинг моҳиятини тушунишда кредитнинг таркибини ўрганиш мухим аҳамият касб этади. Кредитнинг таркиби – бу ундаги бир қарор ўзгармас элементлардир. Шундай элементлардан бир кредитнинг субъектларидир. Кредит субъектлари худудий жихатдан бир биридан турлича узоқлашган бўлиши мумкин, лёкин бу холат уларнинг ўзаро мажбуриятлари ҳарактерига таъсир этмайди. Кредит алоқаларида субъектлар муносабатлари қарз берувчи (кредитор) ва қарз олувчи (қарздор) шаклида юзага чиқади. Кредитор ва қарздор энг аввало товар муомаласи доирасида қарор топади. Товарларни олиш сотиш жараёни ҳамиша ҳам сотувчи томонидан сотган товари қиймати эквивалентини бирданига олиш имконинин бермайди. Балки маълум даврдан кейингина уни олишга мувафакт бўлади. Бошқача айтганда сотувчи уз товарини олувчига маълум муддатга қарзга сотади. Шундай қилиб, кредитор – бу кредит алоқаларининг бир томони бўлиб, у ссуда беради. Бошқача айтганди ссуда берувчи ёки реал мавжуд нарсани вақтинча фойдаланиш учун бериб турувчи ҳар қандай субъект кредитор бўла олади. Ссуда бериш учун эса кредитор маълум маблағларга эга бўлиши лозим. Бу маблағларнинг манбаълари хилма-хил бўлиши мумкин. Жумладан, уз маблағлари, ресурслари, шунингдек, бошқалардан вақтинча, қайтариб бериш шарти билан жалб килган маблағлар. Ҳозирги кунда банк-кредитор ссуда беришда нафақат уз молиявий ресурсларидан балки ундан хисоб счетларида сакланаетган ҳамда акция ва облигацияларни чиқариш орқали жалб этилган маблағлардан ҳам фойдаланиш. Банкларнинг ташкил топиши билан кредиторларнинг концентрациялашуви юз берди ва натижада банклар барча кредиторларнинг вакилларига айландилар. Кредиторлар коллективи вакили сифатида банклар

ҳалқ хўжалигидаги барча вақтинча бўш маблағларни кредит эхтиежларига жалб қилиши мумкин. Айрим холлардакр муносабатларига вақтинча бўш бўлмаган ресурслар ҳам жалб этилиши мумкин. Бунда кредитор (сотувчи) қарз олувчига сотилиши лозим бўлган товарларни такдим этади. Кредиторнинг ссуда маблағларига нисбатан муносабати икки екламадир. Кредиторнинг кредит шаклида бериладиган уз ресурслари унинг мулки сифатида сакланиб колади. Четдан жалб қилинган, лёкин кредитор томонидан кредит шаклида жойлаштириладиган ресурсларининг мулкдор сифатида эгаси корхоналар, ташкилотлар ва аҳоли хисобланади. Шунинг учун банклар (кредитор) кредитлаш механизмини шундай ташкил этишлари лозимки, бунда жалб қилинган маблағларни ҳақикий эгалари талабкилган такдирда, уларни уз вақтида қайтариб бериш имконияти мавжуд булсин. Қарз олувчи – бу кредит муносабатларининг бир томони бўлиб, у кредит олади ва олган ссуда қайтариб бериш мажбуриятига эга бўлади. Тарихан қарз олувчи кушимча кун ресурсларига эхтиежи сезган алоҳида шахслар бўлган. Ҳозирги даврда эса қарз олувчи сифатида банклардан ташқари хўжалик ташкилотлари ва катта давлатлар майдонга чиқмокда. Аҳоли ҳам ананавий кредит олувчилардан хисобланади. Қарз олувчи кредитордан қуйидагилар билан фарқ қилади: 1. Қарз олувчи ссудага олинган маблағларининг мулкдор сифатида эгаси эмас, балки бу ресурсларнинг вақтинча эгаси сифатида майдонга чиқади. Қарз олувчи унга тегишли бўлмаган бегона ресурслардан фойдаланади. 2. Қарз олувчи ссудага олинган маблағлардан муомала соҳасида ҳам ишлаб чиқариш соҳасида ҳам фойдаланади. Кредитор эса ундан фақат муомала соҳасида фойдаланади. 3. Қарз олувчи уз хўжалигида кругооборотни тугатган маблағлар хисобидан ссудага олинган маблағларни қайтаради.

4. Қарз олувчи нафақат ссудага олинган сўммани балки маълум кушимчаси билан қайтаради ёки у ссуда процентини тўловчи хисобланади. 5. Қарз олувчи ҳамиша кредиторга буйсунади, кредитор эса ҳамиша унга уз шартларини утказишга ҳаракат қилади. Кредитор билан қарз олувчи орасидаги муносабатлар, уларнинг ўзаро бир-бири билан алоқаси ҳақикатда такрор ишлаб чиқариш ички объекти ўртасидаги муносабатдир. Бу муносабатлар, биринчидан уларнинг ҳар бири мустакил ҳуқуқий шахс эканлигини, иккинчидан, уларнинг бир-бири олдида мулкий жавобгар эканлигини ва учунчидан, ўзаро бир-биридан иқтисодий манфаатдор бўлган субъектлар эканлигини ифодалайди. Шуни такидалаш лозимки, ҳар қандай ссуда олишни хохловчи қарз олувчи бўла олмайди. Қарз олувчи нафақат ҳуқуқий ва жисмоний шахс бўлиши. Балки олинган кредитни қайтаришни гарантияловчи тегишли мол- мулкка ҳам эга бўлиши лозим. Кредит ҳаракатини босқичлари: Кредитнинг хусусияти нафақат уни таркиби билан билки уни ҳаракатини босқичари билан ҳам ҳарактрланади. Ссуда қийматини ҳаракатини қуйидагича ифодалаш мумкин К ж – К ко – К и ..... Р б ..... К к – К кко К ж – кредитни жойлаштирилиши К ко – кредитни қарз олувчи томонидан олиниши. К и – кредитни ишлатилиши Р б – Республикани бўшаши К к – кредитни қайтариш К кко –кредит шаклида жойлаштирилган маблағларни кредитор томонидан қайтариб олиниши. Кредитни жойлаштириш аалиетда мухим урин тутади. Кредитор уз маблағларини кушимча ресурсларга эхтиежи бўлган ҳар қандай ҳуқуқий ва

жисмоний шахсларга осик қуллик билан таркатиб бермайди. Бунда ҳар бир холатда кредитор кредит маблағларидан рационал ва самарали фойдаланиш ҳамда бу маблағларни қайтарилишига кафолот борлигини эътиборга олади. Кредитни қарз олувчи томонидан олиниши унга вақтинча пул маблағлари бўлган вақтинча эхтиежини қондириш имкониятини беради. Кредит қийматида қарз олувчи эгалигига утиши унга кредит истемол қийматини амалга ошириш имконичтини беради. Бунга эса кредитдан фойдаланиш натижасида эришилади. Кредитни ишлатилиш йуналиши қарз олувчини уз олдига қўйган мақсадлари билан белгиланади. Кредит ресурсларини бўшатилиши қарз олувчи хўжалигида қийматлар доиравий айланишини тугашини ҳарактерлайди. Бу фаза кейинги кредитни қайтариш босқичи учун моддий асос яратади. Кредитни қайтариш босқичи қарз олувчи томонидан вақтинчи қарзга олинган қийматларни кредиторга утишини ҳарактерлайди, яъни қарз олувчи хўжалигида вақтинча «маълум иш бажарган қиймат узини вақтинчалик эгасидан кредиторга кайти утади». Кредитни қайтарилиши реал ёки формал бўлиши мумкин. Агар кредит ресурслар – бу ресурсларни хўжалик фаолиятида бўшатилиши натижасида қайтарилса бунга кредитни реал қайтарилиши дейилади. Агар кредит ресурслари – бу ресурслархўжалик фаолиятидан бўшамаган холатда, бошқа манбалар хисобидан қайтарилса, бу кредитни формал қайтарилиши дейилади. Кредитни формал қайтарилиши кредит ресурсларидан самарасиз фойдаланилганлигини ифодалайди. Кредит ҳаракатини тугалловчи босқич – кредит шаклида жойлаштирилган маблағларни кредитор томонидан қайтариб олиниши. Бу босқич вақт жихатдан кредитни қайтариш билан бир хил бўлиши мумкин. Кредит 4 хил вазифани адо этади.

Биринчидан, пулга тенглаштирилган тўлов воситаларини (масалан вексел, чек сиртификат ва х.к) эзага чиқариб, уларни хўжалиик обаротига жалб қилади. Иккинчидан, у бўш пул маблағларини ҳаракатдаги, ишдаги капиталга айлантириб пулни топади деган коидани амалга оширади. Учинчидан, қарз бериш орқали пул маблағларини турли тармоқлар ўртасида қайта тақсимлаш билан ишлаб чиқариш ресурсларининг кучиб туришини таъминлаш. Туртинчиадн, қарз бериш, қарзни ундириш воситалари орқали иқтисодий усишни рагбатлантриш. Кредит ва ундан фойдаланиш натижасида турли натижаларга эришилади. Бу натижалар салбий ёки ижобий бўлиши мумкин. Ижобий натижалар деганда кредитдан самарали фойдаланиш натижасида қулга киритилган ютўқлар тушунилади. Масалан Андижонни Асака шахрида асосан банк кредити хисобидан курилган янги автомобил заводи республиканинг енгил автомобилларга бўлган эхтиежини маълум даражада кондириса ва жаҳон бозорида муносиб урин эғалласа бу кредитнинг ижобий ютуги (роли) хисобланади. Кредитни салбий роли асосан қуйидаги икки холатда намоен бўлади. 1. Кредит х/х га турли йўллар билан асоссиз равишда кўп берилса ва оқибатда пул массаси кўпайиб, миллий пул кадрсизоланса. 2. Агар олинган ҳалқаро кредитлардан смарали фойдаланилмаса ва мамлакат узининг бошқа даромад манбалари масалан олтинни сотиш хисобидан кредитни қайтарса. Кредитнингбошқа иқтисодий категориялари билан ўзаро алоқаси. Кредитнингбошқа иқтисодий категория сифатида бошқа иқтисодий категориялар, жумладан, пул, молия, бахо, хўжалик хисоби билан узвий алоқада бўлади. Бунга асосий сабаблар:

Биринчидан, бу категориялар умумий асосга эгадир, яъни қийматнинг ҳаракати билан боғлиқдир. Шунинг учун бу категориялар қиймат категориялари деб ҳам юритилади. Иккинчдан, бу қиймат категорияларининг ўзаро боғлиқлигига сабаб, улар ҳаракат қиладиган токрор ишлаб чиқариш жараёнинг ягоналигидир. Чунки ишлаб чиқариш, тақсимот, айрибошлаш ва истъмол жараёнини бир- бири билан боғлиқдир, шунинг учун бу босқичларга хос бўлган иқтисодий категориялар ҳам умумий боғлиқликка эга бўлади. Учунчидан , бу иқтисодий категориялар ягона иқтисодий асосга эгадир, яъни улар бозор муносабатлари доирасида амал қиладилар ва бозор иқтисодиёти қонунларига буйсунадилар. Шу билан бирга билан иқтисодий категориялар мазмунан бир-биридан фарқ қилиб, турли иқтисодий муносабатларни ифодалайди.

Кредит ва пул. Кредит кўп холларда пул шаклида берилсада, кредит ва пул музмунан бир-биридан фарқ қилади. Кредит такидлаганимиздек субъектлар ўртасидаги узига хос муносабат шаклидир. Бу категориялар ўртасидаги хусусият энг аввало иштрокчиларнинг таркиби билан боғлиқ. Бизга маълумки пул умумий эквивалент сифатида сотувчи ва ҳаридор ўртасидаги муносабатлар натижасида юзага келди. Бунда қиймат ҳамиша ҳаракатда бўлади, товар сотувчидан ҳаридорга утади, пул эса ҳаридордан сотувчига утади. Кредит муносабатларида эса кредитор ва қарз олувчи иштрок этади. Лёкин бунда қиймат карама-карши ҳаракатда бўлмайди, яъни кредитор берган пулни қарз олувчи маълум муддат ўтгандан сўнггина қайтаради. Кредит ва пул ўртасидаги мухим фарқлардан бири уларнинг ҳаракат шаклидир. Чунки кредит нафақат пул шаклида балки бошқа хилма-хил товарлар шаклида ҳам амал қилиши мумкин. Кредит ва молия. Бу иқтисодий категорияларўзаро бир бир-биридан иқтисодий муносабатларнинг субъектлари билан фарқ қилади. Агар молия маблағлари тўловчилар билан уни олувчилар ўртасидаги муносабатларни ифодаласа, кредит эса кредитор билан қарз олувчи ўртасидаги муносабатларни ифодалайди. Бунда ташқари кредит ва молияқиймат категориялар сифатида уз манбаларига кура ҳам фарқ қилади. Агар кредит маблағларининг манбаъси вақтинча бўш тўрган ва уз навбатида қарзга олинган маблағлардан ташкил бўлса, молия маблағлари эса вақтинча бўш маблағлар ва уларнинг ишлатилиши билан боғлиқ бўлмайди масалан: давлат бюджетига солик тўловчилар бу маблағлар уз хўжаликлари учун керак бўлган такдирда ҳам солик тўлашга мажбурдирлар. Кредит муносабатларида берилаетган маблағларнинг эгаси ўзгармайди, яъни кредитор мулкдор сифатида сакланиб колди. Лёкин молия муносабатларида берилаетган маблағларнинг эгаси ўзгаради, яъни энди бу маблағлар давлатнинг мулки хисобланади.

Кредит ва молия бир-биридан уз ҳаракат босқичлари билан ҳам фарқ қилади. Агар молиянинг ҳаракат босқичи турли фондларни (марказлашган ва марказлашмаган) ташкил этишдан бошланса, кредит ҳаракати маблағларни бошқаларга қарз беришдан бошланади. Чунки кредит муносабатларида маблағларнинг тупланиши хали кредит бўла олмайди. Кредитнинг мухим фарқларидан бири уни қайтариб беришнинг шартлилигидир. Бу хусусият кредитнинг ҳамма шаклларига хосдир. Кредит ва молия юқорида таъкидлангандек бир-биридан фарқ килсада, шу билан бирга иккиси ҳам ҳалқ хўжалиги корхоналарининг ишлаб чиқариш фондларини вужудга келтиришнинг ишлаб чиқариш фондларини вужудга келтиришнинг манбаълари бўлиб хизмат қилади ва ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш воситаси сифатида фойдаланилади. Кредит ва бахо. Бизга маълумки бахо – бу қийматнинг пулда ифодаланишидир. Лёкин кредит – қийматнинг ҳаракат шаклидир. Шу билан бирга бахо – қийматнинг ифодаси сифатида кредит хажмини хисоблашда мухим урин тутади. Ссуда фонди ва уни мазмуни. Кредитни асосини ссуда фонди ташкилэтади. Бошқача айтганда кредит бу ссуда фондининг ҳаракат шаклидир. Ссуда фонди бу жамиятдаги қарзга берилувчи қийматнинг мақсадга йуналтирилган ҳаракат борасида юзага келадига ишлаб чиқариш муносабатларининг мажмуасини ҳарактерлайди. Ссуда фондининг мазмуни унинг қуйидаги белгилари билан храктерланади: 1. Ссуда фонди аввало мулкий муносабатларни ифодалайди. Чунки у уз ҳаракатида доимо усиб боради ва уз эгасига даромад келтиради. Лёкин у шу билан бирга умуммиллий, ижтимоий бойликни кўпайтиришни моддий асосларни яратиши орқали ижтимоий манфаатларга ҳам хизмат қилади. Кредит муносабатлари турли тармоқлардаги турли мулкчиликка асосланган корхона ва ташкилотларни, шунингдек давлат ва аҳолини камраб олади. Шу сабабли ссуда фонди унинг таркиб топиши ва

ишлатилиши борасида юзага келадиган хилма-хил муносабатларни ҳарактерлайди. 2. Ссуда фонди мақсадга йуналтирилганлик ҳарактерига эга бўлади. Бу мақсадга йуналтирилган бозор механизми ссуда фонди маблағларини жамият эхтиежлари мавжуд бўлган соҳаларга йуналтиради. 3. Ссуда фондинингмухим белгиларидан бири унинг пул шаклидамавжуд бўлишидир. Бошқача айтганда кредит моддий қийматликларнинг пул шаклидаги ҳаракатидир. 4. Ссуда фонди моддий жараёнларга боғлиқ бўлганлиги сабабли, у жамият хўжалиги ресурслари билан ҳам узвий боғлиқдир. Бошқача айтганда ссуда фонди жамият жами ресурсларининг бир қисми ёки жамият иқтисодий потенциалининг элементи хисобланади. 5. Ссуда фондининг эгаси энг аввало кредит муассаси хисобланади, энг аввало банклар, кредиторлар ва қарз олувчилар сифатида ссуд фондининг энг йирик эгалари хисобланади шу билан бирга банклардан ташқари такрор ишлаб чиқариш жараёнинг бошқа субъектлари, жумладан, хўжалик ташкилотлари, аҳоли ҳамда акционерлик, коператив асосида ташкил этган ссуда фондаларига эгалик қилиши мумкин. 6. Ссуда фонди худудий таркалган бўлади. Масалан: кредит масалаларида ссуда фонди маркзий бўлимда ёки унинг жойларидаги бўлимларига жойлаштирилиши мумкин. 7. Ссуда фонди бу йигилган қийматларнинг котиб колган массаси эмас, балкиуларнинг ҳаракатидир. Фойдаланилган адабиётлар : 1. И. А. Каримов – Ўзбекистон иқтисодий сиёсатининг устивор йуналишлари Тошкент Ўзбекистон нашриёти 1993 й. 2. И. А. Каримов –Ўзбекистон бозор иқтисодиётига ўтишни ўзига хос йўли. Тошкент Ўзбекистон нашриёти 1993 й.

3. И. А. Каримов –Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларини чуқурлаштириш йўлида Тошкент Ўзбекистон нашриёти 1995 й. 4. В. А. Чжен – “Пул ва молия бозорлари” Тошкент иқтисодиёт ва ҳуқуқ нашриёти 1997 й. 5. В. А. Чжен – “Бозор очиқ иқтисодиёт” Тошкент иқтисодиёт ва ҳуқуқ нашриёти 1997 й. 6. В. А. Чжен – “Бозор қонунлари асослари” Тошкент иқтисодиёт ва ҳуқуқ нашриёти 1997 й. 7. Ё . Абдуллаев, Т. Бобоқулов – Кредит. Тошкент меҳнат нашриёти 1997 й. 8. Ўзбекистон Республикаси – Қонунлар ва фармонлар Тошкент адолат нашриёти 1993 й. 9. Ўзбекистон Республикаси Маразий банки фаолиятига доир меъ ё рий хужжатлар Тошкент 1996 й. 10. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар маҳкамасининг банк тизимини такомиллаштириш ва пул кредит муносабатларини барқарорлаштириш чоралари тўғрисидаги 1994 йил 18 март 146 сонли қарори.

Похожие

Молиянинг моҳияти ва вазифалари

Ижтимоий соҳанинг роли, моҳияти ва хусусиятлари

Бозор иқтисодиётида режалаштиришнинг моҳияти ва роли

Аудитнинг моҳияти, мақсади ва вазифалари

Савдо менежментининг моҳияти ва вазифалари.