Ижтимоий соҳанинг роли, моҳияти ва хусусиятлари - Экономика - Рефераты

Ижтимоий соҳанинг роли, моҳияти ва хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

156 KB

Ижтимоий соҳанинг роли, моҳияти ва хусусиятлари. Режа: 1 . Ижтимоий соҳанинг роли ва уни ривожлантиришдаги асосий вазифалари. 2. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида Ўзбекистонда ижтимоий соҳани ривожлантириш таҳлили. 3. Ижтимоий соҳа тармоқларида меҳнатнинг ва асосий фондларни хусусиятлари

Ижтимоий соҳанинг роли ва уни ривожлантиришдаги асосий вазифалари. Бизнинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўлимиз республиканинг ўзига хос турмуш шарт-шароитлари ва хусусиятларини, халқ анъаналалари ва урфодатларини ҳар томонлама ҳисобга олишга асосланган. Айни пайтда, бизнинг йўл - жаҳон амалиётида тўпланган, иқтисодий жиҳатдан ривожланган давлатлар орттирган ижобий тажрибаларни ҳам ҳисобга олади. Ўзбекистон танлаб олган йўл - республика ва унинг халқи манфаатларига мос келадиган, ижтимоий жиҳатдан йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакиллантиришга қаратилган иқтисодиётдир. Бозор муносабатларига ўтиш инсоннинг ижодий ва меҳнат салоҳиятини намоён қилишдаги, боқимандаликни бартараф этишга, йўқолиб кетган эгаллик туйғусини қайта тиклашга имкон беради. Фақат бозоргина маҳсулот ишлаб чиқарувчининг ҳукмини бартараф этиб, республиканинг ғоят катта бойликларидан самарали фойдаланишни таъминлай олади. Бозор иқтисодиётига ўтиш биринчи навбатда ҳаётимизда, иқтисодиётимизда барқарорликка эришишга чамбарчас боғланган. Шунинг учун ҳам иқтисодиётимизнинг молиявий аҳволини барқарорлаштириш иқтисодий ислоҳотларимизни амалга оширишнинг муҳим шартидир. Иқтисодиёт барқарор ишлагандагина бозор муносабатларига мувоффақиятли ўтиш мумкин. Иқтисодиётни барқарорлаштириш - бозорни шакллантириш йўлидаги қонуний ва муқаррар босқичдир. Биз иқтисодиётни барқарорлаштира бориб, бозор муносабатларини нормал ривожлантириш учун шарт-шароитларни вужудга келтирамиз. Ислоҳотлар барқарорликнинг ғоят муҳим шарти бўлмиш - аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш, хақиқатдан ҳам асосий, узлуксиз, устувор йўналиш ҳисобланади. Бозор ислоҳотларининг ҳамма босқичларида олдиндан ўтказиладиган кучли ижтимоий сиёсат Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўлининг етакчи принципларидан биридир.

Бозор иқтисодиётини барпо этиш шунчаки бир мақсад эмас. Барча иқтисодий, демократик, сиёсий ислоҳотларнинг пировард мақсадлари бу энг аввало инсон учун муносиб турмуш ва фаолият шароитларини яратишдир. Шундай қилиб биз комил ишонч билан айта оламизки мустақиллик йиллари мобайнида биз янги жамият асосларини яратишга ўзгаришлар муқарарлигининг негизини таъминлашга муваффақ бўлдик. Ижтимоий соҳани асосий мақсади бўлиб, аҳолининг турмуш даражасини ошириш ҳисобланади. Ижтимоий сиёсат деганда муайян давлат ҳокимиятининг ушбу соҳа бўйича ўз олдига қўйган вазифаларини ва мақсадларини амалга ошириш билан боглиқ сиёсат тури тушунилади. Бу сиёсат бевосита аҳолининг турмуш даражасини ошириш билан боғлиқ сиёсат бўлиб унга: -даромад сиёсати; -ижтимоий таъминот ва меҳнат бозорини шакллантириш; -аҳолига ижтимоий хизматларни кўрсатиш сифатини яхшилаш каби ижтимоий йўналтирилган сиёсат турлари киради. Ижтимоий сиёсатнинг объекти бўлиб ижтимоий соҳа ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси мустақиликка эришгандан кейинги дастлабки кундаёқ ижтимоий масалаларни қамраб олувчи бозор иқтисодиётини қуришни мақсад қилиб олди. Ўзбекистонда кучли ижтимоий сиёсат ўтказилиши давр тақазоси эди, десак хато бўлмайди. Чунки: -Собиқ иттифоқнинг қатор республикаларидан фарқли ўлароқ, Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни ижтимоий шароити огир, турмуш даражаси кўрсаткичлари паст бўлган бир вақтда бошлашига тўгри келди: -Республикада аҳоли жон бошига тўғри келадиган реал пул даромадлари, ўртача иш хақи энг муҳим озиқ-овқат маҳсулотларини истеъмол қилиш ва ноозиқ овқат товарлари ҳамда хизматлар билан таъминланганлик даражаси жиҳатдан охирги ўринларда эди;

-1990 йилда аҳоли жон бошига тўгри келадиган пул даромадлари, аҳолига товарларни реализация қилиш ва хизматлар кўрсатиш ҳажми бўйича республика кўрсаткичлари Собиқ иттифоқ кўрсаткичларининг 55- 60 фоизидан ошмас эди; -аҳолининг катта қисми, айниқса қишлоқ ахолиси жамиятда расман эълон қилинган қашшоқликда яшарди. Расмий статистиқа маълумотларига кўра, 1989 йилда жон бошига ҳисобланганда республикалардаги оилаларнинг (республикамиздаги) 44 фоизининг пул даромади расмий белгиланган энг кам иш хақидан ҳам оз бўлган; Юқорида айтиб ўтганимиздек, Ўзбекистонда кучли ижтимоий сиёсат олиб борилиши лозим, лекин қандай қилиб? Бу ерда энг муҳим ва замонавий муаммолардан бири масаланинг жавобини ташкил қилади. Яъни, энг аввало кам таъминланган табақага ёрдам бериш ҳақида давлат самарали сиёсатни ишлаб чиқиши лозим ва бунга боғлиқ ҳолда кам таъминланганлик ва камбағаллик тушунчаларини таърифлаб бериш шарт деб ўйлаймиз. Ҳар бир давлатнинг кам таъминланганлигини белгилашнинг, яъни ҳисоблаб аниқлашнинг ўзига хос услуби мавжуддир. Масалан: АҚШ, Англия, Германия, Португалия каби давлатларда яшаш минимуми 40 фоиздан 60 фоизгача бўлган. Польша ва Венгрияда эса минимал пенсия миқдори, Болгарияда эса минимал иш хақи миқдори ёки суммаси кам таъминланганликни аниқлашда қўлланиладиган воситалардир. Республикамизда ҳам аҳоли мухтожлик даражасига қараб фарқли гуруҳларга ажратилган: жуда мухтожлар; мухтожлар; кам мулклилар ва кам таъминланганлар. Аҳолига хизмат кўрсатадиган ижтимоий соҳа-бу миллий иқтисодиётнинг ҳар хил тармоқларининг йиғиндисидир. Бунинг асосий функцияси, аҳоли учун керак бўлган хизматларни яратишдир. Ижтимоий соҳа тармоқларига қуйдагилар киради: чакана савдо, маориф, тиббиёт, уйжой комунал хўжалиги, аҳолига маиший хизмат кўрсатиш тармоғи, жисмоний тарбия ва

спорт, маданият ва санъат, атроф муҳитни муҳофаза қилиш, ижтимоий таминот ва бошқалар. Юқорида кўрсатилган соҳалар аҳолининг қандайдир эхтиёжларини қондириш билан боғлиқ бўлган тармоқлардир. Хизматларнинг ҳаммасини иккита йирик гуруҳга бўлиш мумкин: 1) Моддий хизматлар; 2) Ижтимоий ва манавий хизматлар. Моддий хизматлар ишлаб чиқариш тармоқларида яратилган маҳсулотларни истеъмолчиларга етказиб бериш билан, уларни сақлаш билан боғлиқ бўлган хизматлар. Масалан, савдо хизматлари, аҳолига маиший хизмат кўрсатишнинг айрим турлари. Ижтимоий ва маънавий хизматларга соғлиқни сақлаш, таълим, фан, маданият муассасаларининг хизматлари, жисмоний тарбия ва спорт, адабиёт, театр, кино, музейлар ва бошқа тармоқларнинг хизматлари ва бошқалар киради. Етказиб бериш усули бўйича хизматлар икки гуруҳга бўлинади: 1) Пулли хизматлар; 2) Бепул хизматлар. Пулли хизматларга уй-жой комунал хўжалик хизматлари, аҳолига маиший хизматлар кўрсатиш тармоқлари, савдо хизматлар ва ҳоказолар киради. Ўзбекистон табиий ва хомаше ресурсларига бой. Буларнинг ҳаммаси-ер, сув, ўрмон ва ер ости бойликлари-республиканинг ажралмас мулки бўлиши керак. Ижтимоий тармоқлар Ўзбекистонда охирги даврда анча юқори суръатлар билан ривожлангандир. Шу тармоқларнинг асосий роли ва вазифалари қуйидагича: 1. Ижтимоий тармоқларни юқори суръатлар билан ривожлантириш, шу тармоқ жараёнларини механизациялаштириш ва автоматлаштириш даражасини ошириш. 2. Ўзбекистонни миллий хусусиятини ҳисобга олганда ижтимоий соҳага тегишли бўлган муассасаларни қишлоқ жойларида юқори суръатлар билан

ривожлантириш ва бунинг натижасида қишлоқ ва шаҳар аҳолисининг турмуш даражасидаги бўлган фарқни камайтириш. 3. Аҳолига кўрсатилган бепул имтиёзлар асосида кўрсатилган хизматларни умумий хизматлардаги улушини сақлаб қолиш. 4. Ижтимоий тармоқларда миллий иқтисодиётда банд бўлган меҳнат ресурсларидан тўлиқ фойдаланишга имкон бериш; 5. Ижтимоий тармоқларни миллий иқтисодиёти учун зарур бўлган юқори малакали соғлом кадрларни етказиб бериш; 6. Ижтимоий тармоқларнинг ривожланиши аҳолининг бўш вақтини кўпайтиришга ва шу вақтдан рационал фойдаланишга шароит туғдириш. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида Ўзбекистонда ижтимоий соҳани ривожлантириш таҳлили. Аҳолининг турмуш даражасини белгилаш учун биринчи навбатда аҳолининг жон бошига тўғри келадиган пул даромадларини аниқлаб чиқимишимиз керак. Статистиқа маълумотлари бўйича аҳолининг хақиқий даромадлари ўсди, тадбиркорлик, шахсий ёрдамчи хўжалик ва хусусий мулкдан келадиган даромадлар улуши ўсиши давом этмоқда. Аҳолининг пул даромадлари ва истеъмол харажатлари тўғрисидаги маълумотлар қуйидагилар: Ўзбекистон Республикаси минтақаларда жон бошига ялпи ички маҳсулот республикаси даражасига нисбатан 2000 йилда Қорақалпоғистон Республикасида 53 фоиз ташкил қилган бўлса 2004 йилда 41,2 фоиз, Андижон 53,0 ва 93, фоиз, Бухорода 19,8 ва 115,5, Жизаҳда 61,1 ва 62,1, Қашқадарёда 79,8 ва 126,8, Наманганда 55,0 ва 63,6, Самарқанда 67,8, Наманганда 55,0 ва 63,6, Самарқанда 67,8 ва 67,3, Сурхондарёда 66,2 ва 14,9, Сирдарёда 79,8 ва 82,3, Тошкентда 92,3 ва 101,9, Фарғонада 86,2 ва 86,6, Хоразмда 87,2 ва 71,6, Тошкент шаҳрида 157,1 ва 161,4 фоизни ташкил қилади. Келтирилган рақамлар республика худудларини ривожланиши, аҳолини зич яшаши ва ижтимоий-иқтисодий

ривожланиш даражаси ва ижтимоий муаммолар қайси ҳудудда долзарблигини кўрсатади. Умуман олганда хар қандай системада ҳар қандай давлат ўзининг олдига бир нарсани мақсад қилиб олади, у ҳам бўлса «Яшаш савияси»дир. Агарда бу тушунчани адолатли бир шаклда баҳолайдиган бўлсак, у ҳолда камбағал одамлар бўлмаслиги керак, ҳамма одамлар ҳар томонлама таъминланган ва тенг ҳуқуқлилик шартларида яшаши керак. Ўзбекистон Республикасида ижтимоий ҳимоя тизими қуйидаги масалаларни ечиш билан боглиқдир: саноатда ривожлантиришни барқарорлаштириш ва юксалтириш; турли манбалардан пул маблагларини (кичик бизнесни ривожлантириш учун) жалб этиш (саноат секторига); даромадлар ва турмуш савиясидаги фарқликларни камайтириш; камбағалликка қарши кураш. Бу борада яна бир хусусият борки бу бозор инфратузилмасини шакиллантириш, банк, молия ва суғурта тизимларини қайта шакллантириш (ташкил этиш), билимдон ва замонавий фикрлайдиган мутахассисларни тарбиялаш бўйича ҳали жуда кўп ишлар қилиниши керак. Республикада ҳуқуқий база барпо қилинган, лекин унга амал қилиш жуда суст бормоқда. Шахсий ташаббусда тадбиркорликни ривожлантириш учун ҳам тўсиқлар кўп. Ўрта ва хусусий тадбиркорлик ҳам янада жиддийроқ қўллаб-қуватлашга мухтождир. Кўпгина раҳбар ходимлар ҳамда ўрта бўгин ходимлар онгида мустаҳкам ўрнашиб қолган маъмурий буйруқбозлик тизимининг қолдиқлари хамон мустахкам. Афсуски бу ходимларнинг кўпчилиги юз бераётган ўзгаришларни ғоят заиф идрок этмоқдалар. Улар бу ўзгаришларнинг моҳиятини тўлалигича англаб етишмаяптилар ва шу сабабли ислоҳотлар йўлида тўсиқ бўлмоқдалар. «Бор саъй-харакатимиз, амалий ишларимиз билан одамларни ишонтиришимиз керакки, ислоҳотлар даврида фақат уларнинг ўзлари фаол иштирок этган тақдирдагина белгиланган мақсадларга етиш учун жамиятнинг ҳар бир аъзоси жонини жабборга бериб тер тўккан

тақдирдагина, ислоҳотларни олға силжитиш, чуқурлаштириш мумкин»- дейди Президентимиз И. А. Каримов. Республикамизда ислоҳотларнинг дастлабки босқичидан мулкни давлат тасарруфидан чиқариш чоғида аҳолига ижтимоий кафолотлар яратиб қўйилди. Фуқароларнинг мулкдан улуш олишида тенглик тамойилларига, шунингдек хусусийлаштирилаётган корхона меҳнат жамоаси аъзоларининг ижтимоий ҳимоя қилинишига қатъий риоя этилди. Имтиёзларнинг бугун бир тизимли ишлаб уларга ёрдам бериш хусусийлаштиргандан кейин уларга ёрдам бериш мақсадида солиқ соҳасида ҳам имтиёзларнинг айрим турлари белгиланди. Бошқача қилиб айтганда, ижтимоий кафолотлар тизими хусусийлаштириш жараёнини амалга ошириш учун ҳам имкони борича кўпроқ қулай шароит яратиш лозим. Ижтимоий соҳани ривожлантиришга, аҳолининг ижтимоий ҳимоялашни чораларини таъминлашга давлат бюджетидан ҳар йили барча бюджет маблағларининг қарийб ярмиси ажратилмоқда. Шу ҳисобдан оналик ва болаликни мухофаза қилиш чора-тадбирлари амалга оширилмоқда, давлатдан ёрдам олишга мухтож бўлган оилаларга алоҳида эътибор берилди. Кам таъминланган оилаларга нафақалар тўланмоқда. Тошкентда ногиронларнинг соғлиғини тиклаш Республика маркази ташкил этилди. Нукусда ҳам шундай марказ мавжуд. Уй-жойни сақлашда ёрдам берилмоқда ва унинг чиқимлари қопланмоқда. Масалан: 2004 йилда аҳолининг пул даромадлари ўртача 144,2 минг сўм бўлган бўлса, уларнинг истеъмол харажатлари 122,9 минг сўмни ташкил этди, яъни ахоли жон бошига пул даромадлари истеъмол харажатларидан кўплигини кўрсатади. Нарх-навога эрк берилиши ва инфляция даражаси муносабати билан ижтимоий мухофаза чора-тартиблари тизимларида даромадларни мунтазам ошиб бориши энг муҳим йўналишларидан биридир. Ўзбекистонда даромадларни индекциялаш жараёни иш ҳақининг энг оз миқдорини, пенсиялар, степендияларни, аҳолининг жамғарма банкларидаги омонатлари

бўйича ставкаларни бир йўла марказлаштирилган тарзда қайта кўриб чиқиш йўли билан амалга оширилмоқда. Аҳолининг ночор табақаларини- пенсионерлар, ишсизлар, ўқувчи ёшларни ижтимоий мухофаза қилиш ва қўллаб-қувватлаш соҳасида кучли чора-тадбирлар ўтказилиши фаол ижтимоий сиёсатни амалга оширишнинг ғоят муҳим йўналишидир. Республикамизда ёлғиз пенсионарлар ва ногиронларнинг уйга бориб ижтимоий-маиший хизмат кўрсатадиган масхус ижтимоий ёрдам бўлимлари барпо этилган. Бола туғилганда ижтимоий ёрдам бериш тизими ишлаб чиқилган. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг масхус фармони билан кам таъминланган оилаларга моддий ёрдам жорий этилган. Ўзбекистоннинг сиёсий ва иқтисодий мустақилликка эришиш, миллий давлатчилигимизни барпо этиш, бунинг учун мустаҳкам моддий негиз яратиш манфаатларини кўзлаб қуйидагилар миллий иқтисодиётни ислоҳ устуворлари қилиб белгиланди: - Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини босқичма-босқич шакллантириш, қудратли ва тинимсиз ривожланиб борадиган миллий бойликнинг ортишини, кишилар ҳаёти ва фаолияти учун зарур шарт шароитларни таъминлайдиган иқтисодий тизмни барпо этиш; 1-жадвал ЯИМ ўсиши ва унинг ишлаб чиқиш таркиби 1 (2000-2006йй. (2005-2006 I-III Чораклар)) Давр Ўтган йилнинг мос даврига нисбатан ЯИМнингўсиши, % (таққослама баҳоларда) ЯИМнинг ишлаб чиқариш таркиби, % Саноа т Қишлоқ хўжалиги Қурили ш Хизматл а р соҳаси Соф солиқлар 2000 й. 103,8 14,2 30,1 6,0 37,0 12,5 2001 й. 104,2 14,1 30,0 5,8 38,0 11,9 1 Ўзбекистон иқтисодиѐти.//Ахборот ва таҳлилий шарҳ, 2006 йил январ-сентябрь - Т.: ―Ўзбекистон‖, 2006.

2002 й. 104,0 14,5 30,1 4,9 37,7 12,6 2003 й. 104,2 15,8 28,4 4,7 37,2 13,7 2004 й. 107,4 17,5 26,4 4,8 37,0 14,1 2005 й. 107,0 20,7 25,0 4,9 38,3 11,0 2005 й. I 104,8 28,7 8,9 4,7 44,2 13,3 чорак 2005 й. 1-И 107,2 24,8 13,5 5,6 42,9 13,0 чораклар2 0 107,2 20,9 23,0 5,1 39,4 11,4 2006 й. I 103,6 29,4 8,1 4,7 44,7 12,9 чорак 2006 й. 1-И 106,6 26,0 13,1 5,5 42,1 13,1 чораклар2 0 0 107,3 21,8 22,4 5,3 38,5 11,7 Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумоти. Корхоналар ва фуқароларга кенг иқтисодий эркинликлар бериш, уларнинг хўжалик фаолиятига давлатнинг бевосита аралашувидан воз кечиш, иқтисодиётни бошқаришнинг маъмурий буйруқбозлик усулларини бартараф этиш, иқтисодий омиллар ва рағбатлантириш воситаларидан кенг фойдаланиш; - Иқтисодиётда моддий, тиббий ва меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланишни таъминлайдиган чуқур таркибий ўзгаришлар қилиш, жаҳон иқтисодий тизимига қўшилиб бориш; - Кишиларда янгича иқтисодий фикрлашни шакллантириш, уларнинг дунёқарашини ўзгартириш, ҳар бир кишига ўз меҳнатини сарфлаш ва шаклларини мустақил белгилиш имконини беради ва бошқалар. Ҳисобот даврида ЯИМнинг ишлаб чиқариш таркибида ўтган йилнинг мос даври билан таққосланганда сезиларли ўзгаришлар рўй бермади (1жадвал). Аввалгидек, миллий иқтисодиётнинг етакчи бўлган сектори хизмат кўрсатиш сохаси, ЯИМнинг ишлаб чиқариш таркибидаги улуши бироз қисқарган бўлсада (0,9 фоиз даражага) юқорилигича қолмоқда (38,5%).

Қишлоқ хўжалигининг улуши 0,6 фоиз даражага қисқарди, саноатнинг улуши эса 0,9 фоиз даражага ўсди ва 21,8%ни ташкил этди.

2- жадвал. ЯИМнинг харажатлар таркиби (%да) ЯИМ нинг динамикасида (2000- 2006 йй. (2005-2006 I-III чораклар)) 2 Давр Якуний истеъмолга ҳаражатлар жами, % Ялпи жамғариш, % Соф экспорт , Хусус ий Давлат Асосий капиталга ялпи ички инвестиция* Заҳиралар ни нгўзгариши 2000 й. 61,9 18,7 24,0 -4,4 -0,2 2001 й. 61,5 18,5 27,9 -6,8 -1,1 2002 й. 60,2 18,0 22,1 -0,9 0,6 2003 й. 55,6 17,4 21,5 -0,7 6,2 2004 й. 51,9 16,2 23,5 1,0 7,4 2005 й. 50,9 16,4 23,1 -0,1 9,7 2005 й. I чорак 49,4 20,1 26,0 -10,8 15,3 2005 й. 1-И чораклар 52,7 19,0 25,6 -10,4 13,1 2005 й. 1-Ш чораклар 48,6 16,9 22,3 4,5 7,7 2006 й. I чорак 49,3 22,1 25,4 -9,2 12,4 2006 й. 1-И чораклар 52,8 19,2 25,4 -8,4 11,0 2005 й. 1-Ш чораклар 49,5 16,6 22,2 3,6 8,1 Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси 2 Ўзбекистон иқтисодиѐти.//Ахборот ва таҳлилий шарҳ, 2006 йил январ-сентябрь - Т.: ―Ўзбекистон‖, 2006.

Бу эса ЯИМнинг муҳим омил бўлди. ЯИМнинг якуний истеъмоли таркибининг динамикаси аҳоли ва уй хўжалиги секторининг хусусий истеъмоли улушининг 2005 йилнинг 9 ойлигидаги 48,6%дан ҳисобот давридаги 49,5%гача, яъни 0,9 фоиз даражага ўсган ижобий тенеденцияси тўғрисида гувоҳлик бермоқда. (2- жадвал). Ушбу жараён, бир томондан аҳоли реал даромаларининг ўсишини акс эттирса, иккинчи томондан - ЯИМнинг динамикасида жами талабнинг элементи сифатида хусусий истеъмол улушининг кўпайишини кўрсатади. Стратегик устувор мақасадларга изчиллик билан эришиб бориш ислоҳ қилишнинг биринчи босқичидаги асосий устувор йўналишларни аниқ ажратиб олиш заруриятини келтириб чиқаради. Бунда ғоят кескин аҳолини ижтимоий мухофаза қилиш муаммоларини яқин фурсатларда ҳал этишга ёрдам берадиган асосий бўғинларни топиш муҳим эди. 2000 - 2006 йилда Республика ҳукумати кўрган чора-тадбирлар иқтисодиёт тараққиётининг устивор йўналишларини амалга ошириш, халқ хўжалиги ва иқтисодиёт соҳаларини ислоҳ қилиш бўйича қабул қилинган дастурларни босқичма-босқич бажариш, шунингдек ахолининг турмуштарзи ҳамда даромадларини оширишга қаратилган. Ижтимоий соҳани устивор ривожлантириш кадрлар тайёрлаш миллий дастури, соглиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш давлат дастури, қишлоқ хўжалиги инфратузилмасини ривожлантириш дастури ва ҳукумат қарорларида белгиланган чора-тадбирлар доирасида ўтди. Ҳисобот даврида аҳолининг пул даромадлари ўсди. Оилалар умумий даромадлари таркибида шахсий ёрдамчи хўжаликлар ва тадбиркорликдан олинган даромадлар хиссаси ортди. 2004 йил аҳоли пул даромадлари ортиши истеъмол моллари харид қобилияти ортганлигидан далолатдир. Хизматларга бўлган эҳтиёжни аниқлаш хусусиятлари Эҳтиёж - бу ижтимоий соҳа хизматларида пайдо бўладиган заруриятдир. Бу зарурият ижтимоий-иқтисодий шароитлар, фан-техника тараққиёти, иқлим, географик, тарихий ва миллий шароитлар асосида вужудга келади.

Ҳар хил хизматларга ва истеъмол товарларга бўлган эҳтиёжлар бир-бири билан боғлиқдир. Шу эҳтиёжларга таъсир этадиган энг асосий омил бўлиб моддий ишлаб-чиқаришни ривожланиш даражаси ҳисобланади. Лекин у ўз навбатида эҳтиёжлар ишлаб чиқаришга ҳам ўз таъсирини кўрсатади. Масалан; хизматларга бўлган эхтиёжлар моддий ишлаб чиқаришда янги ишлаб чиқаришнинг пайдо бўлишига эски ишлаб чиқаришнинг кенгайишига таъсир кўрсатадилар. Ривожланган мамлакатларда бу муносабатларни давлат ўз томонидан тартибга солади ва режалаштиради. Ижтимоий соҳа тармоқларининг хизматларига бўлган эхтиёжларни ва истеъмол маҳсулотларига бўлган эхтиёжни тўғри ва сифатли аниқлаш моддий ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун асосий шароитлардан бири бўлиб ҳисобланади. Бундан ташқари эҳтиёжларга аҳоли сони, унинг даромадлари, баҳолар даражаси катта таъсир этади. Эҳтиёжларни қуйдаги гуруҳларга бўлишимиз мумкин: 1) Энг юқори даражадаги эҳтиёжлар; 2) Рационал даражадаги эхтиёжлар; 3) Минимал даражадаги эхтиёжлар. Эхтиёжларни шакли бўлиб талаб ҳисобланади. Ижтимоий хизматларга бўлган талаб икки гуруҳга бўлинади: 1) Пуллик хизматларга бўлган талаб; 2) Пулсиз хизматларга бўлган талаб. Пуллик хизматларга бўлган талаб биринчи навбатда аҳолининг даромадлари билан боғлиқдир. Пулсиз хизматларга бўлган талаб, миллий даромад, истеъмол фонди ҳажмига боғлиқдир. Хизматларга бўлган талабни аниқлашда иккита усулдан фойдаланамиз: 1) Норматив усулидан. 2) Баланс усулидан.

Хизмат кўрсатиш соҳасида аҳолига озиқ-овқат маҳсулотлари дўконлар, супермаркетлар, умумий овқатланиш муассасалари орқали сотилади. Аҳолининг шахсий эхтиёжига керакли барча моддий бойликлар ички савдо тармоқлари ёрдамида тақсимланади. Бозор иқтисодиёти ривожланиши билан транспорт ва алоқа хизматлари ошиб бормоқда, айниқса ахборот-технология хизматлари ҳажми ортиб бормоқда. Пуллик хизматлар таълим соғлиқни сақлаш ва бошқа соҳаларда кўпаймоқда. Масалан республикада барча шаклдаги савдо ва умумий овқатланиш соҳасининг чакана товар айланмаси умумий ҳажмда тахминан 49 фоиз шаҳар савдоси ва 51 фоиз қишлоқ савдоси улушига тўғри келади. Умумий овқатланиш мамлакат товар айланмасини умумий ҳажмини 10 фоизни ташкил қилади. Биргина Тошкент шаҳрида мустақиллика эришган 1991 йилда 58 ресторан аҳолига хизмат қилган бўлса 2004 йил уларнинг сони 1274 тага етди, шу билан бирга хизмат қилиш усули ҳам ривож топди ва жаҳон андозаларига яқинлашмоқда. Бунинг асосий сабаби мулк шаклларининг ўзгаришидир. Мулк шакллари бўйича чакана товар айланмаси таркибида 2004 йилда давлат мулки атиги 2,7 фоизни ва нодавлат мулк эса 97,3 фоизни ташкил этди. Давлат ва нодавлат (хусусий, кооператив ва бошқа турлари) савдоси асосий савдо-солиқ шакллари ҳисобланади. «Озиқ овқат таъминот» давлат акциадорлик компанияси билан «Ўзбексавдо» акционерлик компанияси улгуржи савдо айланмасининг асосий қисмини амалга оширади. Кооператив савдоси асосан қишлоқ аҳолисини халқ истеъмол моллари билан таъминлайди. У қишлоқ аҳолисидан ва жамоаа хўжалигида қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари (тухум, жун, мўйна, тери, бошқа хил хомашё картошка, мева ва сабзавот маҳсулотлари) сотиб олиш билан ҳам шуғулланади, шаҳарларда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари савдосини уюштиради, қишлоқ аҳолисини нон маҳсулотлари билан таъминлайди. Хусусий савдо сотиқ хизмати ривожланиб бормоқда. 2004 йилда чакана товар айланмасида нодавлат савдосининг солиштирма хиссаси 97,3 фоизни

ташкил этди. Чакана товар айланмасининг 25 фоиздан кўпроғи Тошкент шаҳрида амалга оширилди. Чакана савдодан фарқли ўлароқ аҳолининг пуллик хизмат кўрсатиш соҳасида давлат мулкининг салмоғи кўпроқ 59,4 фоиз. Аҳолига кўрсатилган пуллик хизмат ҳажми 2004 йилда 498,9 миллиард сўмни ташкил этди. Аҳоли жон бошига пуллик хизматлар ҳажми 19,8 минг сўмдан ошди. Ижтимоий соҳа тармоқларида меҳнатнинг ва асосий фондларни хусусиятлари Ижтимоий соҳада миллий иқтисодиётда банд бўлган ходимларнинг 11 фоиздан кўпроғи савдо-сотиқ ва умумий овқатланиш соҳасида меҳнат қилади. 45 мингга яқин давлат ва нодавлат чакана савдо корхоналари аҳолига хизмат кўрсатади. Ижтимоий-маданий комплекс тармоқларига жалб этилган меҳнат ресурслари қуйидаги хусусиятларга эга: -хизмат тармоқларга жалб этилганлар; -ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш характерига эга бўлган. Ушбу янги қиймат яратадиган хизматлар ишлаб чиқариш характерига эга бўлади. Буларга мисол, маиший хизмат тармоғи кийим кечакларни тикиш, уйларни қуриш, истеъмолчини буюртмаси бўйича товар ва маҳсулотларини истеъмолчига етказиб бериш ва бошқа хизматлар киради. Ноишлаб чиқариш характерига эга бўлган хизматларга янги ёки қўшимча қиймат яратадиган хизматлар киради. Масалан, сартарошлик хизматлари, маданият ва санъат муассасалари хизматлари ва хоказолар. Иккинчидан, ижтимоий соҳа тармоқлари муассасаларининг асосий қисмида кўпинча ишлаб чиқаришнинг жонли меҳнат усули қўлланилади. Шунинг учун ноишлаб чиқариш соҳаларида муассасаларни кенгайиши асосан ишлайдиганлар сонини кўпайиши бўйича олиб борилади. Шу билан бир қаторда ижтимоий соҳа тармоқларида ҳам ишлайдиганларнинг сонини унча-мунча қисқартириш учун, бошқарув органларини ва бошқарув

системасини автоматлаштириш билан ишлайдиганларнинг сонини қисқартириш мумкин. Учинчидан, ижтимоий соҳа тармоқларида ишлайдиган мутахассислар малакали мутахасислар бўлиб, олий ёки ўрта махсус таълимга эгадирлар. Масалан: тиббиет соҳаларида, маориф соҳасида, маданият ва саънат соҳасида. Шунинг учун таълим даражаси бўйича ижтимоий соҳа тармоқларида банд бўлган мутаҳасислар умуман миллий иқтисодиётда банд бўлган мутаҳасисларга нисбатан юқорироқ. Юқорида кўрсатилган хусусиятлар ижтимоий соҳа тармоқларида меҳнатнинг самарадорлигини аниқлаш ҳисоб китоблари асосида етадилар. Бу тармоқларда оддий меҳнат унумдорлиги кўрсаткичидан фойдаланиш анча мураккаб ва ноишлаб чиқариш характерига эга бўлган тармоқларда меҳнат унумдорлигига кўра умуман фойдаланиш мумкин эмас. Масалан, тиббиёт, маорифда. Ижтимоий соҳа тармоқларида меҳнатни режалаштиришда бир неча кўрсаткичлардан фойдаланамиз: 1. Тармоқда ишлайдиганлар сони; 2. Ижтимоий соҳада битта ишлайдиганга тўғри келадиган Миллий даромад ҳажми; 3. Ижтимоий соҳанинг айрим тармоқларида меҳнат унумдорлиги; Масалан, савдода битта сотувчига тўғри келадиган товар оборотини ҳажми, маданий хизматда битта ишлайдиганларга тўғри келадиган, пуллик хизматларни ҳажми. Бундан ташқари ижтимоий соҳа тармоқларида сонли кўрсаткичлар билан бир қаторда сифат кўрсаткичлари ҳам қўлланилади. Масалан, тиббиётда беморни даволаш сифати. Таълимда ишлайдиган ўқувчилар малакаси ва таълим сифати ва ҳоказо. Умуман, ижтимоий соҳа тармоқларидаги меҳнатнинг самарарадорлигига қуйидагилар ўз таъсирини кўрсатади: - ишлайдиганларнинг малакаси; - корхоналарнинг ўлчами;

- тармоқларнинг моддий техник базаси; - меҳнатни қайта ташкил этиш даражаси. Ишлаб чиқарувчиларни моддий рағбатлантиришнинг икки тури қўлланилади: ишбай шакли; вақтбай шакли. Ижтимоий соҳаларни моддий техник базаси миллий иқтисодиётдаги пропорцияларни ташкил этишда катта роль ўйнайди, айниқса, Миллий даромадда жамғариш ва истеъмол фондлари ўртасидаги пропорцияларни ташкил этишда. Ноишлаб чиқариш соҳаларини моддий теҳник базасини асосан асосий фондлар ташкил этади. Лекин шуларни айтиш керакки ноишлаб чиқариш соҳасида қўлланиладиган асосий фондлар бу тармоқларга ижтимоий соҳа тармоқлари томонидан ижарага берилиши мумкин. Масалан; завод ёки фабрика территорияларида жойлашган поликлиника, касалхоналар, ошхоналар, болалар боғчаси ва бошқалар шу завод ёки фабриканинг асосий фондларидан фойдаланиши мумкин. Демак, ноишлаб чиқариш соҳасини моддий техник базаси ўзига тегишли асосий фондлардан ташқари ишлаб чиқариш соҳасига тегишли асосий фондлар ҳам қисман киради. Ноишлаб чиқариш соҳаси асосий фондларига савдо хоналари, автомашиналар, ҳар хил асбоб-ускуналар, хизмат кўрсатадиган тармоқларнинг бинолари ва ҳоказолардир. Асосий фондлар мулкчиликнинг учта шаклида бўлиши мумкин: хусусий мулк; жамоа мулки; давлат мулки. Бозор муносабатларини ривожлантириш билан хусусий мулкнинг роли тобора ошиб бормоқда. Асосий фондлар қиймат шакли асосан асосий фондларнинг структураси ҳисоб-китобларда қўлланилади. Масалан, ҳозирги даврда ноишлаб чиқариш соҳанинг асосий фондларда уй-жой коммунал хўжалигини асосий фондлари 30 фоизни ташкил этади, аҳолига маиший хизмат кўрсатиш тармоқларининг асосий фондлари 11 фоизни, маориф ва тиббиётни 16 фоиз фан, маданият ва бошқа тармоқларнинг асосий фондлари 11 фоизни ташкил этади. Асосий фондларни ишлатиш жараёнида уларни жисмоний томондан эскириши ва фан-техника таррақиетини ривожлантириш натижасида маънавий эскиришни беради. Ноишлаб чиқариш соҳасидаги

асосий фондлар учун жисмоний томонидан эскириши кўпроқ даражада бўлади. Асосий фондларнинг тикланиши асосан иккита йўналиш бўйича олиб борилади. Капитал ва жорий ремонт орқали. Жорий ремонт кўпинча корхона ва муассасаларнинг ҳисобига ўтказилади, капитал ремонт эса қисман бюджет маблағлари ҳисобига ўтказилади. Асосий фондларни қуриш учун керак бўлган капитал маблағларнинг манбаалари қуйидагилар: давлат бюджети; давлат кредити; ижтимоий соҳаларнинг фойдаси; аҳоли даромадлари ва хорижий инвестициялардир. Хорижий инвестицияларни жалб қилиш ва чет эл фирмалари иштирокида янги иш жойлари вужудга келтириш мақсадида қўшма корхоналар барпо этади. Корейс, немс «ArBeллa», югаслав «Элен», итальян «Комоинэкс», француз «Лъ Ореал», «Лагеран», «Обреме», «Филлинс» ва бошқа чет эл фирмалари билан амалий алоқалар ўрнатилади. Қисқача хулосалар Бизнинг ўз истиқлол ва тарақкиёт йўлимиз республиканинг ўзига хос турмуш тарзини, шарт-шароитлари ва хусусиятларини, халқ ананалари ва урф-одатларини ҳар томонлама ҳисобга олишга асосланган ижтимоий соҳанинг роли, моҳияти ва ўтиш даврида Ўзбекистонда ижтимоий соҳани ривожлантириши таҳлили, соҳани тармоқларига хос бир неча хусусиятлари берилган. Бозор иқтисодиётига ўтиш биринчи навбатда ҳаётимизда, иқтисодиётимизда барқарорликка эришишга чамбарчас боғланган. Шунинг учун ҳам иқтисодиётимизнинг молиявий аҳволини барқарорлаштириш иқтисодий ислоҳотларимизни амалга оширишнинг муҳим шартидир. Иқтисодиёт барқарор ишлагандагина бозор муносабатларига мувоффақиятли ўтиш мумкин. Бозор иқтисодиётини барпо этиш шунчаки бир мақсад эмас. Барча иқтисодий, демократик, сиёсий ислоҳотларнинг пировард мақсадлари бу энг аввало инсон учун муносиб турмуш ва фаолият шароитларини яратишдир.

Шундай қилиб биз комил ишонч билан айта оламизки мустақиллик йиллари мобайнида биз янги жамият асосларини яратишга ўзгаришлар муқарарлигининг негизини таъминлашга муваффақ бўлдик.

Тавсия этилган адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Тошкент «Ўзбекистон» 1992. 2. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг «Янгиланиш ва барқарор тараққиёт йўлидан янада изчил харакат қилиш, халқимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш-асосий вазифамиздир» маърузаси. – «Халқ сўзи», 2007 йил, 13 февраль. 3. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2005 йил 7 февраль куни Оқсарой қароргоҳида қилган нутқи «Янги ҳаётни эскича қараш ва ёндашувлар билан қуриб бўлмайди» Халқ сўзи, 2005 йил, 17 февраль. 4. Ишмухамедов А.Э., Каланова М.З. «Ижтимоий соҳа иқтисодиёти» Маърузалар матни Т.: ТДИУ, 2005. 5. Игнатов В.Г., Батурин Л.А., Бутов В.И. Экономика социальной сферы. Ростов на Дону, 2004.

Похожие

Кредитнинг моҳияти, вазифалари ва иқтисодиётдаги роли

Бозор иқтисодиётида режалаштиришнинг моҳияти ва роли

Молиянинг ижтимоий иқтисодий моҳияти ва функциялари

Миллий иқтисодиётнинг моҳияти ва ўлчов хусусиятлари

Ижтимоий соҳани бошқаришда давлатнинг роли